جەتى اتانى ءبىلۋ قازاق ۇلتىنىڭ ەڭ بايىرعى جانە ءار ادام ەسىنەن شىعارۋعا بولمايتىن مىندەتتى سالتتارىنىڭ ءبىرى. ءار قازاق ەڭ كەمى جەتى اتاسىن ءبىلۋى شارت. ادەتتە قازاقتار ءوز اتالارى تۋرالى جەتى اتادان دا ارى بىلەدى. بۇعان جارىق كورىپ جاتقان كوپتەگەن «شەجىرە» كىتاپتار دالەل. وسى سالتتىڭ وتە ماڭىزدى ەكەنىن ايقىندايتىن «جەتى اتاسىن بىلگەن ۇل – جەتى جۇرتتىڭ قامىن جەر»، «جەتى اتاسىن بىلمەگەن – جەتىمدىكتىڭ بەلگىسى» سىندى كەڭىنەن تاراعان ماقال-ماتەلدەر قازاق اراسىندا بۇگىنگى تاڭدا دا ءجيى ايتىلادى.
بۇل سالتتىڭ قاشان پايدا بولعانىن ءدوپ باسىپ ايتۋ قيىن. بىراق بۇل سالتتىڭ وتە كونە زاماننان باستاۋ الاتىنى كۇمانسىز. قازاقتىڭ بابالارى قان ارالاسۋىنىڭ وتە قايعىلى جاعدايعا دۋشار ەتەتىنىن سوناۋ باعزى زاماننان ءبىلىپ، الدىن الۋ ءۇشىن وسى «جەتى اتا ءبىلۋ» سالتىن ويلاپ تاپقان.
وسى ءبىر كەرتارتپا ادەتتىڭ زياندىعىن راستايتىن مىسالدار ادامزات تاريحىندا بارشىلىق. مىسالى، كوپشىلىك كوبىنە-كوپ ۇلى وركەنيەت سانايتىن ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ەگيپەتتە، جاقىن تۋىس ادامداردىڭ ۇيلەنۋ ءداستۇرى بولعانى بەلگىلى. وسى ەلدىڭ پتولومەي فاراوندار اۋلەتىنىڭ سوڭعى حانشايىمى، ادامزات تاريحىنداعى بەلگىلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى كلەوپاترا 18 جاسىندا اتا-بابالارىنىڭ ادەت-عۇرپىنا باعىنىپ ءوزىنىڭ تۋعان ىنىسىنە تۇرمىسقا شىققان. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا بۇل اۋلەتتىڭ جەر بەتىنەن جوق بولىپ كەتۋىنە تۋىس ادامداردىڭ قان ارالاسۋى بىردەن-ءبىر سەبەپ بولعان.
قازاقتار بولسا قان تازالىعىن ساقتاۋ ءتارتىبىن بۇزعاندارعا ارقاشان جيرەنىشپەن قاراعان. «باسقا قىز جەتپەگەندەي ءوز تۋىسىن العان بالەنشەدەن ساقتاسىن» دەپ سىن ءسوز ايتاتىن بولعان. وسىلايشا بابابالارىمىز بۇگىنگىدەي دامىعان زەرتحانالارى بولماسا دا قان قۇرامىنىڭ ادام ومىرىندە الاتىن ورىنىن ءتان تازالىعىنا، بۇكىل ەل دەنساۋلىعىنا ءبىرتۇتاس مەملەكەتتىك تۇرعىدا ءمان بەرىپ قوعام دەنساۋلىعىن دۇرىس ۇيىمداستىرا بىلگەن.
ۋاقىت كەلە قازاق ۇلتىنىڭ كورەگەندىگىن عىلىم دالەلەدەدى. ادام قانىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي ءتۇرلى توپقا بولىنەتىنى وتكەن عاسىردا 1906 جىلى ەۋروپادا، 1910 جىلى اقش-تا اشىلدى.
«قازاق حالقىنداعى سەميا مەن نەكە» اتتى كىتابىندا عالىم حالەل ارعىنباەۆ قازاق حالقىنىڭ جەتى اتاعا تولماي قىز الىسپاۋ سەبەبىن بىلايشا تۇسىندىرەدى: «بىرىنىشىدەن: قانداستىق جاقىندىق نەكەلەسكەن ۋاقىتتا ۇرپاقتىڭ بولماۋىنا، ياكي از بولۋىنا، ونىڭ ازىپ، ءتاۋىر قاسيەتتەردەن جۇرداي بولۋى دا مۇمكىن; ەكىنشىدەن، تۋىستىق قاتىناس ىدىراپ، ولاردىڭ اراسىندا ادەپسىزدىكتەر كوبەيگەن بولار ەدى». بۇلاي بولماۋىن ەل ۇلكەندەرى قاتاڭ تۇردە قاداعالاپ وتىرعان. مىسالى، قازاقتىڭ «جەتى جارعى» زاڭى بويىنشا ءبىر رۋدىڭ جاستارى كوڭىل قوساتىن بولسا ءولىم جازاسىنا كەسىلەتىن بولعان.
ح.ارعىنباەۆ ءوز ويىن مىناداي تاريحي دەرەكپەن ناقتىلايدى: «...توبىقتى ەلىندە بولعان قالقامان مامىر ۋاقيعاسىن مىسالعا الايىق. ەكى ونەرلى جاس نەمەرە-شوبەرە تۋىستار بولسا كەرەك. بىراق ەكەۋى ءبىر-ءبىرىن ءسۇيىپ، ءبىر تۇندە مامىردى قالقامان الىپ قاشادى. مۇنى ەستىگەن مامىردىڭ اعاسى كوكەناي ەكەۋىندە ولتىرەم دەپ اشۋ شاقىرادى. ءبىراز ۋاقىت بۇلار جاسىرىنىپ ءجۇرىپ، قولعا تۇسپەيدى. ۋ-شۋ باسىلىپ، ەل ءىشى تىنىشتالعان ۋاقىتتا اتا-انا، اعا-ىنىسىنەن كەشىرىم سۇراپ، ريزالىعىن الىپ بۇدان بىلاي اشىق ءومىر سۇرمەك بولعان مامىر اۋىلىنا اتتانادى.
اۋىل شەتىنە جەتە بەرگەندە، اعاسى كوكەناي قارىنداسى مامىردى ساداقپەن اتىپ ولتىرەدى. ەندى قالقاماندى ولتىرمەي تىنبايمىن دەپ جار سالادى. ەل ادامدارى اقىلداسىپ ساداق كەزەنگەن كوكەنايدىڭ الدىنان، قالقامان جۇيرىك اتپەن شاۋىپ ءوتسىن دە، ءبىر اتقاندا تيگىزىپ ولتىرسە قالقامان قۇنسىز بولسىن، ال ءتىرى قالسا داۋ وسىمەن ءبىتسىن دەپتى. كوكەناي دا، قالقامان دا بۇعان كونىپ، شاۋىپ وتكەن قالقامانعا وق تيمەي ەردىڭ الدىڭعى قاسىن سىندىرىپتى». وسىدان كەيىن قالقامان باسقا جاققا كوشىپ كەتىپتى.
جازۋشى ءسابيت مۇقانۇلىنىڭ جازۋى بويىنشا الماتى قالاسىنىڭ تۇبىندەگى ەلدى مەكەن سول قالقاماننىڭ كوشىپ بارۋىنا بايلانىستى اتالعان.
ءار قازاق ءوزىنىڭ ۇل-قىزىنا جەتى اتاسىنىڭ ەسىمدەرىن جاتتاتۋدى مىندەت سانايدى. جەتى اتانى ءبىلۋ قازاق قوعامىندا بۇلجىماس زاڭ بولعانىن عالىمدار وزدەرىنىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرىندە اتاپ وتكەن. بۇل سالت تۋرالى جازۋشىلار دا كوپ جازعان. باۋىرجان مومىشۇلى ءوز ءومىرىن بايانداعان «ۇشقان ۇيا» كىتابىندا وسى سالت تۋرالى جازادى:
«اكەم ماعان جەتى اتامنىڭ ەسىمدەرىن جاتتاتقىزاتىن.
– سەن كىمنىڭ ۇلىسىڭ؟ – دەپ سۇراق قوياتىن ول ماعان.
– مەن مومىشتىڭ ۇلىمىن. – دەپ جاۋاپ بەرەمىن مەن.
– مومىش كىمنىڭ ۇلى؟
– مومىش – يماشتىڭ ۇلى.
وسىلاي جەتى اتاما دەيىن جالعاسا بەرەتىن...
كەلگەن قوناقتار مەنىڭ نە بىلەتىنىمدى سۇراۋ وزدەرىنىڭ مىندەتى سانايتىن جانە مەنىڭ اتىمدى، سودان سوڭ جەتى اتاما دەيىن سۇرايتىن».
قازاق اراسىندا «جەتى اتا» ءبىلۋ قازىردە باستى مىندەت سانالادى. بۇكىل ەل قازاق تەاتر ونەرىنىڭ اتاسى سانالاتىن ۇلى تۇلعا جۇمات ءشانيندى جاقسى بىلەدى. ول وتكەن عاسىردىڭ باسىندا كسرو بيلىگىنىڭ جالا جابۋىمەن اتىلعان. تەك كوپ ۋاقىت وتكەن سوڭ 1958 جىلى اقتالدى. جاقىندا مەن ج.ءشاشيننىڭ شوبەرەسى جانات قاسىمحانقىزى شانينامەن تانىستىم. ول الماتى قالاسىندا تۇرادى. سول كىسى ماعان ءوز اتا-بابالارىنىڭ ەسىمدەرىن ايتىپ بەردى: ارعىن، قودان، دايىر قوجا (اقجول), مەيرامسوپى، قارجاس، بەگىم، ساتىلعان، تاڭات، اتانبەك، قوجامبەردى، توماش، شانا، تۇرعىنباي، جۇمات، قاسىمحان، بولات. جانات كاسىمحانكىزىنىڭ باۋىرى بولات تا الماتى قالاسىندا تۇرادى. بولات قاسىمحانۇلىنىڭ ۇلى سەرجان جانە تەمىر، دامير ەسىمدى نەمەرەلەرى بار.
جەتى اتانى ءبىلۋ قازاقتىڭ ەڭ بايىرعى سالتتارىنىڭ. جانە رۋحاني قۇندىلىق رەتىندە بۇدان بىلاي دا ساقتالىنا بەرەدى.
بەردالى وسپان.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
