Jetı atany bılu qazaq ūltynyŋ eŋ baiyrǧy jäne är adam esınen şyǧaruǧa bolmaityn mındettı salttarynyŋ bırı. Är qazaq eŋ kemı jetı atasyn bıluı şart. Ädette qazaqtar öz atalary turaly jetı atadan da ary bıledı. Būǧan jaryq körıp jatqan köptegen «Şejıre» kıtaptar dälel. Osy salttyŋ öte maŋyzdy ekenın aiqyndaityn «Jetı atasyn bılgen ūl – jetı jūrttyŋ qamyn jer», «Jetı atasyn bılmegen – jetımdıktıŋ belgısı» syndy keŋınen taraǧan maqal-mätelder qazaq arasynda bügıngı taŋda da jiı aitylady.
Būl salttyŋ qaşan paida bolǧanyn döp basyp aitu qiyn. Bıraq būl salttyŋ öte köne zamannan bastau alatyny kümänsız. Qazaqtyŋ babalary qan aralasuynyŋ öte qaiǧyly jaǧdaiǧa duşar etetının sonau baǧzy zamannan bılıp, aldyn alu üşın osy «Jetı ata bılu» saltyn oilap tapqan.
Osy bır kertartpa ädettıŋ ziiandyǧyn rastaityn mysaldar adamzat tarihynda barşylyq. Mysaly, köpşılık köbıne-köp ūly örkeniet sanaityn bızdıŋ däuırımızge deiıngı Egipette, jaqyn tuys adamdardyŋ üilenu dästürı bolǧany belgılı. Osy eldıŋ Ptolomei faraondar äuletınıŋ soŋǧy hanşaiymy, adamzat tarihyndaǧy belgılı tūlǧalardyŋ bırı Kleopatra 18 jasynda ata-babalarynyŋ ädet-ǧūrpyna baǧynyp özınıŋ tuǧan ınısıne tūrmysqa şyqqan. Ǧalymdardyŋ aituynşa būl äulettıŋ jer betınen joq bolyp ketuıne tuys adamdardyŋ qan aralasuy bırden-bır sebep bolǧan.
Qazaqtar bolsa qan tazalyǧyn saqtau tärtıbın būzǧandarǧa ärqaşan jirenışpen qaraǧan. «Basqa qyz jetpegendei öz tuysyn alǧan bälenşeden saqtasyn» dep syn söz aitatyn bolǧan. Osylaişa bababalarymyz bügıngıdei damyǧan zerthanalary bolmasa da qan qūramynyŋ adam ömırınde alatyn orynyn tän tazalyǧyna, bükıl el densaulyǧyna bırtūtas memlekettık tūrǧyda män berıp qoǧam densaulyǧyn dūrys ūiymdastyra bılgen.
Uaqyt kele qazaq ūltynyŋ köregendıgın ǧylym dälelededı. Adam qanynyŋ erekşelıkterıne qarai türlı topqa bölınetını ötken ǧasyrda 1906 jyly Europada, 1910 jyly AQŞ-ta aşyldy.
«Qazaq halqyndaǧy semia men neke» atty kıtabynda ǧalym Halel Arǧynbaev qazaq halqynyŋ jetı ataǧa tolmai qyz alyspau sebebın bylaişa tüsındıredı: «Bırınışıden: qandastyq jaqyndyq nekelesken uaqytta ūrpaqtyŋ bolmauyna, iaki az boluyna, onyŋ azyp, täuır qasietterden jūrdai boluy da mümkın; ekınşıden, tuystyq qatynas ydyrap, olardyŋ arasynda ädepsızdıkter köbeigen bolar edı». Būlai bolmauyn el ülkenderı qataŋ türde qadaǧalap otyrǧan. Mysaly, qazaqtyŋ «Jetı jarǧy» zaŋy boiynşa bır rudyŋ jastary köŋıl qosatyn bolsa ölım jazasyna kesıletın bolǧan.
H.Arǧynbaev öz oiyn mynadai tarihi derekpen naqtylaidy: «...Tobyqty elınde bolǧan Qalqaman Mamyr uaqiǧasyn mysalǧa alaiyq. Ekı önerlı jas nemere-şöbere tuystar bolsa kerek. Bıraq ekeuı bır-bırın süiıp, bır tünde Mamyrdy Qalqaman alyp qaşady. Mūny estıgen Mamyrdyŋ aǧasy Kökenai ekeuınde öltırem dep aşu şaqyrady. Bıraz uaqyt būlar jasyrynyp jürıp, qolǧa tüspeidı. U-şu basylyp, el ışı tynyştalǧan uaqytta ata-ana, aǧa-ınısınen keşırım sūrap, rizalyǧyn alyp būdan bylai aşyq ömır sürmek bolǧan Mamyr auylyna attanady.
Auyl şetıne jete bergende, aǧasy Kökenai qaryndasy Mamyrdy sadaqpen atyp öltıredı. Endı Qalqamandy öltırmei tynbaimyn dep jar salady. El adamdary aqyldasyp sadaq kezengen Kökenaidyŋ aldynan, Qalqaman jüirık atpen şauyp ötsın de, bır atqanda tigızıp öltırse Qalqaman qūnsyz bolsyn, al tırı qalsa dau osymen bıtsın deptı. Kökenai da, Qalqaman da būǧan könıp, şauyp ötken Qalqamanǧa oq timei erdıŋ aldyŋǧy qasyn syndyrypty». Osydan keiın Qalqaman basqa jaqqa köşıp ketıptı.
Jazuşy Säbit Mūqanūlynyŋ jazuy boiynşa Almaty qalasynyŋ tübındegı eldı meken sol Qalqamannyŋ köşıp baruyna bailanysty atalǧan.
Är qazaq özınıŋ ūl-qyzyna jetı atasynyŋ esımderın jattatudy mındet sanaidy. Jetı atany bılu qazaq qoǧamynda būljymas zaŋ bolǧanyn ǧalymdar özderınıŋ ǧylymi zertteulerınde atap ötken. Būl salt turaly jazuşylar da köp jazǧan. Bauyrjan Momyşūly öz ömırın baiandaǧan «Ūşqan ūia» kıtabynda osy salt turaly jazady:
«Äkem maǧan jetı atamnyŋ esımderın jattatqyzatyn.
– Sen kımnıŋ ūlysyŋ? – dep sūraq qoiatyn ol maǧan.
– Men Momyştyŋ ūlymyn. – dep jauap beremın men.
– Momyş kımnıŋ ūly?
– Momyş – İmaştyŋ ūly.
Osylai jetı atama deiın jalǧasa beretın...
Kelgen qonaqtar menıŋ ne bıletınımdı sūrau özderınıŋ mındetı sanaityn jäne menıŋ atymdy, sodan soŋ jetı atama deiın sūraityn».
Qazaq arasynda «Jetı ata» bılu qazırde basty mındet sanalady. Bükıl el qazaq teatr önerınıŋ atasy sanalatyn ūly tūlǧa Jūmat Şanindı jaqsy bıledı. Ol ötken ǧasyrdyŋ basynda KSRO bilıgınıŋ jala jabuymen atylǧan. Tek köp uaqyt ötken soŋ 1958 jyly aqtaldy. Jaqynda men J.Şaşinnıŋ şöberesı Janat Qasymhanqyzy Şaninamen tanystym. Ol Almaty qalasynda tūrady. Sol kısı maǧan öz ata-babalarynyŋ esımderın aityp berdı: Arǧyn, Qodan, Daiyr qoja (Aqjol), Meiramsopy, Qarjas, Begım, Satylǧan, Taŋat, Atanbek, Qojamberdı, Tomaş, Şana, Tūrǧynbai, Jūmat, Qasymhan, Bolat. Janat Kasymhankyzynyŋ bauyry Bolat ta Almaty qalasynda tūrady. Bolat Qasymhanūlynyŋ ūly Serjan jäne Temır, Damir esımdı nemerelerı bar.
Jetı atany bılu qazaqtyŋ eŋ baiyrǧy salttarynyŋ. Jäne ruhani qūndylyq retınde būdan bylai da saqtalyna beredı.
Berdaly OSPAN.
"ADYRNA" ūlttyq portaly
