وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنان باستاپ ادامزات بۇگىنگە دەيىن ونعا جۋىق ەكونوميكالىق داعدارىستى باستان وتكىزدى. دەگەنمەن اتالمىش ورىن العان جاعدايلاردان ەڭ جويقىنى - 2008-2013 جىلدار ارالىعىندا ورىن العان ءدۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق داعدارىس بولدى ءارى ونىڭ سالدارى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن اسەرىن تيگىزىپ كەلە جاتىر. اقش-تا باستالعان بۇل قارجىلىق داعدارىستىڭ دامۋى, اۋقىمى مەن سالدارى بويىنشا ونى تەك 1930 جىلدارداعى ۇلى دەپرەسسيامەن سالىستىرۋعا بولادى. 2009 جىلى دۇنيەجۇزىلىك ءجىو ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن العاش رەت تەرىس ديناميكانى كورسەتتى.
سونداي-اق, قارجىلىق داعدارىس تەك نەسيەلىك تۋىندى قۇرالداردىڭ كۇيرەۋىنەن بولعان جوق ەكەنىن دە ايتا كەتۋ كەرەك. داعدارىستىڭ سەبەبى -كوپتەگەن ءوزارا بايلانىستى فاكتورلار مەن پروبلەمالاردىڭجيىنتىعى بولىپ تابىلادى. ماسەلەن, ساۋاتسىز ەكونوميكالىق ساياسات، قارجى سەكتورىن رەتتەۋدەن باس تارتۋ قاۋپى, نارىق قاتىسۋشىلارىنىڭ قولدانىلعان ساندىق مودەلدەرگە تىم سەنىمدى بولۋى، ساقتاندىرۋداعى پروبلەمالار، قور بيرجاسىندا تىم جوعارى قولدانىس, نەسيە تۇرىندەگى ارزان اقشانىڭ بولۋى داعدارىستىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوستى.
دەگەنمەن، داعدارىستىڭ تۋىنداۋىنا باستى سەبەپتىڭ ءبىرى – قۇندى قاعازدار مەن يپوتەكا جۇيەسى بولاتىن. ياعني، يپوتەكالىق بانكتەر قارىز الۋشىلارعا تۇرعىن ءۇي ساتىپ الۋ ءۇشىن بىرجولعى قاجەتتى اقشا سوماسىن قارىز الۋشىنىڭ 15-30 جىل ىشىندە نەسيە تولەۋ مىندەتتەمەسىنە ايىرباستاپ، قىمباتتاۋ مولشەرلەمەسىن ەسكەرە وتىرىپ بەرگەنىنەن باستاۋ الدى. نەسيە بەرۋشى بانكتىڭ كوزقاراسىندا، نەسيە بويىنشا دەفولت تاۋەكەلى ونىڭ بالانسىندا، سوندىقتان ول بولاشاقتا كوبىرەك تابىس تابۋ ءۇشىن مۇمكىندىگىنشە كوپ يپوتەكالىق نەسيە بەرۋگە ىنتالاندىرادى. نەسيە الۋشىنىڭ كوزقاراسى بويىنشا قارىز بويىنشا پايىزدار پايىزدىق مولشەرلەمەنى وتەيتىن تۇرعىن ءۇي قۇنىنىڭ ءوسۋ پەرسپەكتيۆاسى سياقتى ۇلكەن ەمەس. ارينە، نەسيە بەرۋشى نەسيەنى ادەيى تولەمەيتىن جاعدايدى قوسپاعاندا. بۇل ستراتەگيالىق، جوسپارلانعان دەفولت دەپ اتالادى. Oliver Wymanكومپانياسى 2009 جىلى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، 2008 جىلعى بارلىق دەفولتتاردىڭ 20% - ى ءدال وسىلاي بولعانىن جانە ولاردىڭ كوپشىلىگى بيزنەستى نەسيەلەندىرۋمەن بايلانىستى ەكەنىن انىقتاعان.
باستاپقىدا جۇيە ءوتە جاقسى جۇمىس ىستەدى. قىسقاشا تۇسىندىرەتىن بولساق، وندا بەلگىلى ءبىر قارىز الۋشىعا بەرىلگەن يپوتەكا بويىنشا قارىز بانككە ۇستەمە باعامەن بەرىلدى، ول كوپتەگەن وسىنداي نەسيەلەردى باعالى قاعازعا سالىپ، سودان كەيىن ونى سەنىمدى ينۆەستيتسيا تۇرىندە ينۆەستورلارعا ۇستەمە باعامەن ساتتى. ال ينۆەستورلار اي سايىن كۋپوندىق كىرىس الاتىن قاعازدى الۋعا رازى بولدى. سونىمەن قاتار، بۇل ءتاسىل يپوتەكالىق بانكتەرگە كاپيتالدى بوساتۋعا جانە كوبىرەك نەسيە بەرۋگە مۇمكىندىك بەردى. مۇنداي قارىز قاعازدارىنا ءارتۇءرلى اتاۋلار بەرىلدى. مىسالى، يبق-يپوتەكالىق باعالى قاعازدار، يپوتەكامەن قامتاماسىز ەتىلگەن وبليگاتسيالار - يبو جانە قەم – قامتاماسىز ەتىلگەن بورىشتىق مىندەتتەمەلەر.
الايدا، قۇپيالاندىرۋ تارالۋىمەن جاڭا ساپالى قارىز الۋشىلاردىڭ ءوسۋى شەكسىز بولا المايتىن ماسەلە تۋىندادى. ءدال وسى جەردە تاۋەكەلدەر كۇشىنە ەندى، ياعني، يپوتەكالىق قارىز الۋشىنىڭ ستاندارتى تومەندەدى. جاڭا يپوتەكالىق نەسيەلەرگە سۇرانىستى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن نەسيە بەرۋشىلەر قارىز الۋشىلارعا قويىلاتىن تالاپتاردىڭ ستاندارتتارىن تومەندەتىپ، تاۋەكەل دەڭگەيىن ارتتىرا وتىرىپ، سەنىمسىز جەكە كليەنتتەرگە نەسيە بەرە باستادى. نارىققا جاڭا يپوتەكالىق كومپانيالار كەلدى. اتاپ ايتقاندا، نەسيەلىك تاريحى ناشار جانە سەنىمدىلىگى تومەن كليەنتتەرگە وزگەرمەلى مولشەرلەمە بويىنشا يپوتەكا بەرۋ تانىمال بولدى. بانكتەر بىردەن بىرنەشە ۇيگە جانە تابىسى تومەن ادامدارعا يپوتەكا بەرە باستادى. مۇنىڭ ءبارى جۇمىس ىستەدى، ويتكەنى ستاۆكالار جاساندى تۇردە تومەندەتىلىپ، ءۇي باعاسى ۇنەمى ءوسىپ وتىردى. بىراق بۇل وزگەرگەننەن كەيىن قۇلدىراۋ ورىن الدى. ادامدار اي سايىنعى يپوتەكالىق تولەمدى تولەي المادى، دەفولت كوشكىنى باستالدى. ولارعا ماقساتتى دەفولتتار دا قوسىلدى، ويتكەنى تۇرعىن ءۇي قۇنى يپوتەكا قۇنىنان تومەن بولدى (ءتىپتى پايىزداردى ەسەپتەمەگەندە دە).
پايىزدىق مولشەرلەمەلەر قارىزعا قىزمەت كورسەتۋ شىعىندارىن بىلدىرەدى. سونىمەن، 2004-2006 جىلدار ارالىعىندا فەدەرالدى رەزەرۆتىك جۇيە پايىزدىق مولشەرلەمەنى كوتەرگەن كەزدە، بۇل يپوتەكا مولشەرلەمەسىنىڭ جوعارىلاۋىنا اكەلدى. كوپتەگەن ءۇي يەلەرى ەندى اي سايىنعى نەسيە تولەمدەرىن تولەي المادى جانە ماقساتتى تۇردە يپوتەكا بويىنشا دەفولت جاريالاي باستادى. بۇل بۇرىن-سوڭدى بولعان ەمەس.
دەگەنمەن، نەسيە ماسەلەلەرىنىڭ ءوزى قارجىلىق داعدارىستى تۋدىرۋى مۇمكىن ەمەس. بۇل جەردە دۇرىس ەسەپتەي الماۋ، ساقتاندىرۋ، ماشينالىق ەسەپكە سەنۋ سەكىلدى فاكتورلار دا ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويمادى.
جاپپاي بانكتەردىڭ ساتسىزدىگى مەن اقش-تاعى اكتسيالار باعاسىنىڭ تومەندەۋىنەن كەيىن قارجىلىق داعدارىس بۇكىل الەمدى، سونىڭ ىشىندە لاتىن امەريكاسىن، ەۋروپا مەملەكەتتەرىن، ازيا-تىنىق مۇحيتى ايماعىن جانە تمد ەلدەرىن شارپىدى. ءدال وسى ۋاقىت ارالىعىندا شيكىزات باعاسىنىڭ جاھاندىق ءوسۋى، كوپتەگەن ءىرى حالىقارالىق كومپانيالاردىڭ بانكروتقا ۇشىراۋى جانە تاريحتاعى ەڭبەك نارىعىندا رەكوردتىق دەڭگەيگە جەتكەن جاپپاي جۇمىسسىزدىق بايقالدى. 2009 جىلى دۇنيە جۇزىندە 200 ميلليونعا جۋىقجۇمىسسىز ادام بولعان. ال قازاقستاندا 2009 جىلى دوللار 120 تەڭگەدەن 150 تەڭگەگە دەيىن كوتەرىلدى. ال ورتاشا جالاقى 456 دوللاردى (67 333 تەڭگە) قۇراپ، 2008 جىلمەن سالىستىرعاندا 9,7 پايىزعا تومەندەگەن.
ارينە 2008 جىلعى قارجىلىق داعدارىستان بەرى كوپ نارسە وزگەردى. دالىرەك ايتقاندا, ۆولكەر ەرەجەسى بانكتەر جۇرگىزە الاتىن ساۋدا وپەراتسيالارىن شەكتەدى. قارجى جۇيەسىندەگى جاۋاپكەرشىلىك پەن اشىقتىقتى ارتتىرۋعا، بانكروتتىق راسىمدەرىن رەتتەۋگە باعىتتالعان دودد – فرانك زاڭى پايدا بولدى. الايدا، بۇرىنعىداي قالىپ، وزگەرمەگەن دۇنيەلەردىڭ دە بارى جاسىرىن ەمەس. مۇنداعى باستى ماسەلە – قاتەلىك كىمنەن كەتكەندىگىندە ەمەس، سەبەبى قارجى جۇيەسى تاۋەكەلسىز جۇمىس ىستەي المايدى. باستىسى تاجىريبە كورسەتكەن قاتە مودەلدەردى ىسىرىپ تاستاي الۋىندا. ال ءبىز اتالمىش داعدارىس ۇيرەتكەن ەڭ ۇلكەن ساباق – ءبارى ءبىز ويلاعانداي بولا بەرمەيتىنىن، ءتىپتى ءبىز ويلاماعان شىڭىراۋلارعا لاقتىرۋى مۇمكىن ەكەنىن ءاردايىم ەستە ۇستاعانىمىز ابزال.
ولجابەك جانسايا
