Ötken ǧasyrdyŋ 60-jyldarynan bastap adamzat bügınge deiın onǧa juyq ekonomikalyq daǧdarysty bastan ötkızdı. Degenmen atalmyş oryn alǧan jaǧdailardan eŋ joiqyny - 2008-2013 jyldar aralyǧynda oryn alǧan Düniejüzılık ekonomikalyq daǧdarys boldy ärı onyŋ saldary bügıngı künge deiın äserın tigızıp kele jatyr. AQŞ-ta bastalǧan būl qarjylyq daǧdarystyŋ damuy, auqymy men saldary boiynşa ony tek 1930 jyldardaǧy Ūly depressiiamen salystyruǧa bolady. 2009 jyly düniejüzılık JIÖ Ekınşı düniejüzılık soǧystan keiın alǧaş ret terıs dinamikany körsettı.
Sondai-aq, qarjylyq daǧdarys tek nesielık tuyndy qūraldardyŋ küireuınen bolǧan joq ekenın de aita ketu kerek. Daǧdarystyŋ sebebı -köptegen özara bailanysty faktorlar men problemalardyŋjiyntyǧy bolyp tabylady. Mäselen, sauatsyz ekonomikalyq saiasat, qarjy sektoryn retteuden bas tartu qaupı, naryq qatysuşylarynyŋ qoldanylǧan sandyq modelderge tym senımdı boluy, saqtandyrudaǧy problemalar, qor birjasynda tym joǧary qoldanys, nesie türındegı arzan aqşanyŋ boluy daǧdarystyŋ damuyna eleulı üles qosty.
Degenmen, daǧdarystyŋ tuyndauyna basty sebeptıŋ bırı – qūndy qaǧazdar men ipoteka jüiesı bolatyn. Iаǧni, ipotekalyq bankter qaryz aluşylarǧa tūrǧyn üi satyp alu üşın bırjolǧy qajettı aqşa somasyn qaryz aluşynyŋ 15-30 jyl ışınde nesie töleu mındettemesıne aiyrbastap, qymbattau mölşerlemesın eskere otyryp bergenınen bastau aldy. Nesie beruşı banktıŋ közqarasynda, nesie boiynşa defolt täuekelı onyŋ balansynda, sondyqtan ol bolaşaqta köbırek tabys tabu üşın mümkındıgınşe köp ipotekalyq nesie beruge yntalandyrady. Nesie aluşynyŋ közqarasy boiynşa qaryz boiynşa paiyzdar paiyzdyq mölşerlemenı öteitın tūrǧyn üi qūnynyŋ ösu perspektivasy siiaqty ülken emes. Ärine, nesie beruşı nesienı ädeiı tölemeitın jaǧdaidy qospaǧanda. Būl strategiialyq, josparlanǧan defolt dep atalady. Oliver Wymankompaniiasy 2009 jyly zertteu jürgızıp, 2008 jylǧy barlyq defolttardyŋ 20% - y däl osylai bolǧanyn jäne olardyŋ köpşılıgı biznestı nesielendırumen bailanysty ekenın anyqtaǧan.
Bastapqyda jüie öte jaqsy jūmys ıstedı. Qysqaşa tüsındıretın bolsaq, onda belgılı bır qaryz aluşyǧa berılgen ipoteka boiynşa qaryz bankke üsteme baǧamen berıldı, ol köptegen osyndai nesielerdı baǧaly qaǧazǧa salyp, sodan keiın ony senımdı investisiia türınde investorlarǧa üsteme baǧamen satty. Al investorlar ai saiyn kupondyq kırıs alatyn qaǧazdy aluǧa razy boldy. Sonymen qatar, būl täsıl ipotekalyq bankterge kapitaldy bosatuǧa jäne köbırek nesie beruge mümkındık berdı. Mūndai qaryz qaǧazdaryna ärtürlı ataular berıldı. Mysaly, İBQ-ipotekalyq baǧaly qaǧazdar, ipotekamen qamtamasyz etılgen obligasiialar - İBO jäne QEM – qamtamasyz etılgen boryştyq mındettemeler.
Alaida, qūpiialandyru taraluymen jaŋa sapaly qaryz aluşylardyŋ ösuı şeksız bola almaityn mäsele tuyndady. Däl osy jerde täuekelder küşıne endı, iaǧni, ipotekalyq qaryz aluşynyŋ standarty tömendedı. Jaŋa ipotekalyq nesielerge sūranysty qanaǧattandyru üşın nesie beruşıler qaryz aluşylarǧa qoiylatyn talaptardyŋ standarttaryn tömendetıp, täuekel deŋgeiın arttyra otyryp, senımsız jeke klientterge nesie bere bastady. Naryqqa jaŋa ipotekalyq kompaniialar keldı. Atap aitqanda, nesielık tarihy naşar jäne senımdılıgı tömen klientterge özgermelı mölşerleme boiynşa ipoteka beru tanymal boldy. Bankter bırden bırneşe üige jäne tabysy tömen adamdarǧa ipoteka bere bastady. Mūnyŋ bärı jūmys ıstedı, öitkenı stavkalar jasandy türde tömendetılıp, üi baǧasy ünemı ösıp otyrdy. Bıraq būl özgergennen keiın qūldyrau oryn aldy. Adamdar ai saiynǧy ipotekalyq tölemdı tölei almady, defolt köşkını bastaldy. Olarǧa maqsatty defolttar da qosyldy, öitkenı tūrǧyn üi qūny ipoteka qūnynan tömen boldy (tıptı paiyzdardy eseptemegende de).
Paiyzdyq mölşerlemeler qaryzǧa qyzmet körsetu şyǧyndaryn bıldıredı. Sonymen, 2004-2006 jyldar aralyǧynda Federaldy rezervtık jüie paiyzdyq mölşerlemenı kötergen kezde, būl ipoteka mölşerlemesınıŋ joǧarylauyna äkeldı. Köptegen üi ielerı endı ai saiynǧy nesie tölemderın tölei almady jäne maqsatty türde ipoteka boiynşa defolt jariialai bastady. Būl būryn-soŋdy bolǧan emes.
Degenmen, nesie mäselelerınıŋ özı qarjylyq daǧdarysty tudyruy mümkın emes. Būl jerde dūrys eseptei almau, saqtandyru, maşinalyq esepke senu sekıldı faktorlar da öz äserın tigızbei qoimady.
Jappai bankterdıŋ sätsızdıgı men AQŞ-taǧy aksiialar baǧasynyŋ tömendeuınen keiın qarjylyq daǧdarys bükıl älemdı, sonyŋ ışınde Latyn Amerikasyn, Europa memleketterın, Aziia-Tynyq mūhity aimaǧyn jäne TMD elderın şarpydy. Däl osy uaqyt aralyǧynda şikızat baǧasynyŋ jahandyq ösuı, köptegen ırı halyqaralyq kompaniialardyŋ bankrotqa ūşyrauy jäne tarihtaǧy eŋbek naryǧynda rekordtyq deŋgeige jetken jappai jūmyssyzdyq baiqaldy. 2009 jyly dünie jüzınde 200 millionǧa juyqjūmyssyz adam bolǧan. Al Qazaqstanda 2009 jyly dollar 120 teŋgeden 150 teŋgege deiın köterıldı. Al ortaşa jalaqy 456 dollardy (67 333 teŋge) qūrap, 2008 jylmen salystyrǧanda 9,7 paiyzǧa tömendegen.
Ärine 2008 jylǧy qarjylyq daǧdarystan berı köp närse özgerdı. Dälırek aitqanda, Volker erejesı bankter jürgıze alatyn sauda operasiialaryn şektedı. Qarjy jüiesındegı jauapkerşılık pen aşyqtyqty arttyruǧa, bankrottyq räsımderın retteuge baǧyttalǧan Dodd – frank Zaŋy paida boldy. Alaida, būrynǧydai qalyp, özgermegen dünielerdıŋ de bary jasyryn emes. Mūndaǧy basty mäsele – qatelık kımnen ketkendıgınde emes, sebebı qarjy jüiesı täuekelsız jūmys ıstei almaidy. Bastysy täjıribe körsetken qate modelderdı ysyryp tastai aluynda. Al bız atalmyş daǧdarys üiretken eŋ ülken sabaq – bärı bız oilaǧandai bola bermeitının, tıptı bız oilamaǧan şyŋyraularǧa laqtyruy mümkın ekenın ärdaiym este ūstaǧanymyz abzal.
Oljabek Jansaia
