Ótken ǵasyrdyń 60-jyldarynan bastap adamzat búginge deıin onǵa jýyq ekonomıkalyq daǵdarysty bastan ótkizdi. Degenmen atalmysh oryn alǵan jaǵdaılardan eń joıqyny - 2008-2013 jyldar aralyǵynda oryn alǵan Dúnıejúzilik ekonomıkalyq daǵdarys boldy ári onyń saldary búgingi kúnge deıin áserin tıgizip kele jatyr. AQSh-ta bastalǵan bul qarjylyq daǵdarystyń damýy, aýqymy men saldary boıynsha ony tek 1930 jyldardaǵy Uly depressııamen salystyrýǵa bolady. 2009 jyly dúnıejúzilik JIÓ Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıin alǵash ret teris dınamıkany kórsetti.
Sondaı-aq, qarjylyq daǵdarys tek nesıelik týyndy quraldardyń kúıreýinen bolǵan joq ekenin de aıta ketý kerek. Daǵdarystyń sebebi -kóptegen ózara baılanysty faktorlar men problemalardyńjıyntyǵy bolyp tabylady. Máselen, saýatsyz ekonomıkalyq saıasat, qarjy sektoryn retteýden bas tartý qaýpi, naryq qatysýshylarynyń qoldanylǵan sandyq modelderge tym senimdi bolýy, saqtandyrýdaǵy problemalar, qor bırjasynda tym joǵary qoldanys, nesıe túrindegi arzan aqshanyń bolýy daǵdarystyń damýyna eleýli úles qosty.
Degenmen, daǵdarystyń týyndaýyna basty sebeptiń biri – qundy qaǵazdar men ıpoteka júıesi bolatyn. Iaǵnı, ıpotekalyq bankter qaryz alýshylarǵa turǵyn úı satyp alý úshin birjolǵy qajetti aqsha somasyn qaryz alýshynyń 15-30 jyl ishinde nesıe tóleý mindettemesine aıyrbastap, qymbattaý mólsherlemesin eskere otyryp bergeninen bastaý aldy. Nesıe berýshi banktiń kózqarasynda, nesıe boıynsha defolt táýekeli onyń balansynda, sondyqtan ol bolashaqta kóbirek tabys tabý úshin múmkindiginshe kóp ıpotekalyq nesıe berýge yntalandyrady. Nesıe alýshynyń kózqarasy boıynsha qaryz boıynsha paıyzdar paıyzdyq mólsherlemeni óteıtin turǵyn úı qunynyń ósý perspektıvasy sııaqty úlken emes. Árıne, nesıe berýshi nesıeni ádeıi tólemeıtin jaǵdaıdy qospaǵanda. Bul strategııalyq, josparlanǵan defolt dep atalady. Oliver Wymankompanııasy 2009 jyly zertteý júrgizip, 2008 jylǵy barlyq defolttardyń 20% - y dál osylaı bolǵanyn jáne olardyń kópshiligi bıznesti nesıelendirýmen baılanysty ekenin anyqtaǵan.
Bastapqyda júıe óte jaqsy jumys istedi. Qysqasha túsindiretin bolsaq, onda belgili bir qaryz alýshyǵa berilgen ıpoteka boıynsha qaryz bankke ústeme baǵamen berildi, ol kóptegen osyndaı nesıelerdi baǵaly qaǵazǵa salyp, sodan keıin ony senimdi ınvestıııa túrinde ınvestorlarǵa ústeme baǵamen satty. Al ınvestorlar aı saıyn kýpondyq kiris alatyn qaǵazdy alýǵa razy boldy. Sonymen qatar, bul tásil ıpotekalyq bankterge kapıtaldy bosatýǵa jáne kóbirek nesıe berýge múmkindik berdi. Mundaı qaryz qaǵazdaryna ártúrli ataýlar berildi. Mysaly, IBQ-ıpotekalyq baǵaly qaǵazdar, ıpotekamen qamtamasyz etilgen oblıgaııalar - IBO jáne QEM – qamtamasyz etilgen boryshtyq mindettemeler.
Alaıda, qupııalandyrý taralýymen jańa sapaly qaryz alýshylardyń ósýi sheksiz bola almaıtyn másele týyndady. Dál osy jerde táýekelder kúshine endi, ıaǵnı, ıpotekalyq qaryz alýshynyń standarty tómendedi. Jańa ıpotekalyq nesıelerge suranysty qanaǵattandyrý úshin nesıe berýshiler qaryz alýshylarǵa qoıylatyn talaptardyń standarttaryn tómendetip, táýekel deńgeıin arttyra otyryp, senimsiz jeke klıentterge nesıe bere bastady. Naryqqa jańa ıpotekalyq kompanııalar keldi. Atap aıtqanda, nesıelik tarıhy nashar jáne senimdiligi tómen klıentterge ózgermeli mólsherleme boıynsha ıpoteka berý tanymal boldy. Bankter birden birneshe úıge jáne tabysy tómen adamdarǵa ıpoteka bere bastady. Munyń bári jumys istedi, óıtkeni stavkalar jasandy túrde tómendetilip, úı baǵasy únemi ósip otyrdy. Biraq bul ózgergennen keıin quldyraý oryn aldy. Adamdar aı saıynǵy ıpotekalyq tólemdi tóleı almady, defolt kóshkini bastaldy. Olarǵa maqsatty defolttar da qosyldy, óıtkeni turǵyn úı quny ıpoteka qunynan tómen boldy (tipti paıyzdardy eseptemegende de).
Paıyzdyq mólsherlemeler qaryzǵa qyzmet kórsetý shyǵyndaryn bildiredi. Sonymen, 2004-2006 jyldar aralyǵynda Federaldy rezervtik júıe paıyzdyq mólsherlemeni kótergen kezde, bul ıpoteka mólsherlemesiniń joǵarylaýyna ákeldi. Kóptegen úı ıeleri endi aı saıynǵy nesıe tólemderin tóleı almady jáne maqsatty túrde ıpoteka boıynsha defolt jarııalaı bastady. Bul buryn-sońdy bolǵan emes.
Degenmen, nesıe máseleleriniń ózi qarjylyq daǵdarysty týdyrýy múmkin emes. Bul jerde durys esepteı almaý, saqtandyrý, mashınalyq esepke sený sekildi faktorlar da óz áserin tıgizbeı qoımady.
Jappaı bankterdiń sátsizdigi men AQSh-taǵy akııalar baǵasynyń tómendeýinen keıin qarjylyq daǵdarys búkil álemdi, sonyń ishinde Latyn Amerıkasyn, Eýropa memleketterin, Azııa-Tynyq muhıty aımaǵyn jáne TMD elderin sharpydy. Dál osy ýaqyt aralyǵynda shıkizat baǵasynyń jahandyq ósýi, kóptegen iri halyqaralyq kompanııalardyń bankrotqa ushyraýy jáne tarıhtaǵy eńbek naryǵynda rekordtyq deńgeıge jetken jappaı jumyssyzdyq baıqaldy. 2009 jyly dúnıe júzinde 200 mıllıonǵa jýyqjumyssyz adam bolǵan. Al Qazaqstanda 2009 jyly dollar 120 teńgeden 150 teńgege deıin kóterildi. Al ortasha jalaqy 456 dollardy (67 333 teńge) qurap, 2008 jylmen salystyrǵanda 9,7 paıyzǵa tómendegen.
Árıne 2008 jylǵy qarjylyq daǵdarystan beri kóp nárse ózgerdi. Dálirek aıtqanda, Volker erejesi bankter júrgize alatyn saýda operaııalaryn shektedi. Qarjy júıesindegi jaýapkershilik pen ashyqtyqty arttyrýǵa, bankrottyq rásimderin retteýge baǵyttalǵan Dodd – frank Zańy paıda boldy. Alaıda, burynǵydaı qalyp, ózgermegen dúnıelerdiń de bary jasyryn emes. Mundaǵy basty másele – qatelik kimnen ketkendiginde emes, sebebi qarjy júıesi táýekelsiz jumys isteı almaıdy. Bastysy tájirıbe kórsetken qate modelderdi ysyryp tastaı alýynda. Al biz atalmysh daǵdarys úıretken eń úlken sabaq – bári biz oılaǵandaı bola bermeıtinin, tipti biz oılamaǵan shyńyraýlarǵa laqtyrýy múmkin ekenin árdaıym este ustaǵanymyz abzal.
Oljabek Jansaıa
