ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى حح عاسىردىڭ 20-50-جىلدارىنداعى قوعامداعى قايشىلىقتار مەن قاسىرەتكە تولى كەزەڭنىڭ تاريحىن زەرتتەۋدە ەرەكشە اۋقىمدى ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان عالىمداردىڭ قاتارىندا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قادىر ءابىلجانۇلى احمەتوۆ ەسىمى ايىرىقشا ورىن الادى.
بۇگىندە جەتپىسكە جەلكەنە كوتەرىلگەن اعامىزدىڭ ءومىرى عيبراتقا تولى. ول ءوزىنىڭ وسىناۋ ساليقالى عۇمىرىندا قانشاما عالىم-شاكىرتتەردى تاربيەلەپ شىعارىپ، عىلىمنىڭ داڭعىل جولىن اشۋعا ىقپال ەتتى. قادىر ءابىلجانۇلى تاربيەسىن كورىپ، شاپاعاتىن العان شاكىرتتەرىنىڭ ءوزى بۇگىندە الەمنىڭ ءار تۇپكىرىندە جەمىستى ەڭبەك ەتىپ، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بولاشاعىنا سۇبەلى ۇلەستەرىن قوسۋدا.
1953 جىلى 31 قاڭتاردا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى شال اقىن (بۇرىنعى سەرگەەۆ) اۋدانى، سوتسيال اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن قادىر ءابىلجانۇلى احمەتوۆ ءوزىنىڭ ەڭبەك جولىن اۋىلدىق مەكتەپتە مۇعالىم بولۋدان باستاعان ەدى.
1976 جىلى س.م. كيروۆ اتىنداعى قازمۋ-دى بىتىرگەن سوڭ قازكسر جوعارعى جانە ورتا ارناۋلى وقۋ ورىندارى مينيسترلىگىنىڭ جولداماسىمەن تسەلينوگراد ينجەنەرلىك-قۇرىلىس ينستيتۋتىندا وقىتۋشى، ودان كەيىن قازمۋ-دىڭ اسپيرانتۋراسىن اياقتايدى. قادىر ءابىلجانۇلى ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسىندا، كەيىن اسپيرانتۋرادا وقىپ جۇرگەندە ەلىمىزگە بەلگىلى عالىمدارىنان، ونىڭ ىشىندە وتاندىق تاريح عىلىمىن زەرتتەۋدە وزىندىك ىزدەرىن قالدىرعان ۋ.شالەكەنوۆ، ن.داۋىلباەۆ، ءا.ورازباەۆ، س.جاقىپبەكوۆ، ۆ.يۋدين، م. حۇسايىنوۆتاردان ءدارىس الدى. ۇستازدارىنىڭ تاعىلىمدى دارىستەرى، تاجىريبەلىك ساباقتارى مەن اقىل-كەڭەستەرى ونىڭ تاريحشى-عالىم ماماندىعىن يگەرۋدە ەرەكشە ءرول اتقاردى. بويىنداعى عىلىمعا دەگەن بەيىمدىلىگىمەن تانىلعان جاس تاريحشى قازمۋ-ءدىڭ اسپيرانتۋراسىن1985 جىلى اياقتاپ، پروفەسسورلار ءامىر قاناپين، سامۋيل لۆوۆيچ كوۆالسكيلەردىڭ جەتەكشىلىگىمەن 1986 جىلى كانديداتتىق ديسسەرتاتسياسىن ءساتتى قورعادى. ۇستازدارىنىڭ بويىنداعى زيالىلىق، عىلىمعا ادالدىق، ادامگەرشىلىك قاسيەتتەر قادىر ءابىلجانۇلىنىڭ پەداگوگ-عالىم بولىپ قالىپتاسۋىنا، عىلىمي ىزدەنىستەر باعىتتارىن ايقىنداۋدا ءوز ىقپالىن تيگىزدى.
ول 1991-1996 جىلدارى اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە دوتسەنت، 1996-2004 جىلدارى ل.ن. گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە كافەدرا مەڭگەرۋشىسى، تاريح فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى بولىپ، جاۋاپتى قىزمەتتەر اتقارادى. ال،2004 جىلدىڭ ناۋرىزىنان بەرى قادىر ءابىلجانۇلى ەۋرازيا گۋمانيتارلىق ينستيتۋتىنىڭ وقۋ جانە عىلىمي جۇمىس جونىندەگى پرورەكتورى قىزمەتىن اتقارىپ كەلەدى. بۇگىندە ول وسى ينستيتۋتتىڭ وقۋ ۇدەرىسىنىڭ بارىسىن، وقۋ جۇكتەمەلەرىنىڭ جوسپارلانۋى مەن ورىندالۋىن باقىلاۋدى جۇزەگە اسىرۋدا. ينستيتۋتتاعى عىلىمي-زەرتتەۋ قىزمەتىنە باسشىلىق جاساپ، وقىتۋشى-پروفەسسورلاردىڭ، ستۋدەنتتەردىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرىپ، وقۋ-ادىستەمەلىك كونفەرەنتسيالاردى، عىلىمي ءىس-شارالاردى جوسپارلاپ، ولاردىڭ ءساتتى وتۋلەرىنە باسشىلىق جاسايدى. وسىنداي جاۋاپتى قىزمەتتەردە بولىپ ءوزىنىڭ وتە قاراپايىمدىلىعىمەن تانىلىپ، ارىپتەستەرىنىڭ اراسىندا بەدەلى ارتتى.
قادىر ءابىلجانۇلىنىڭ عىلىمي قىزىعۋشىلىقتارى حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىنداعى قازاقستانداعى مادەنيەت جانە ءبىلىمنىڭ دامۋى، ۇلت زيالىلارىنىڭ تاعدىرى، ولاردى زەرتتەۋدەگى تەوريالىق-مەتودولوگيالىق نەگىزدەر مەن ۇستانىمدار، ۇلتتىق يدەيا مەن ەليتانىڭ، تۇلعاتانۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن زەرتتەۋگە ارنالدى. قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، وتان تاريحىن زەردەلەپ، كونتسەپتسياسىن قالىپتاستىرۋدا ءوزىنىڭ بۇكىل ءومىرىن ارناعان ماناش قوزىباەۆ ونىڭ العاشقى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ كەڭەسشىسى بولدى.وكىنىشتىسى سول، ديسسەرتاتسيالىق زەرتتەۋدى اياقتاۋ كەزەڭىندە اكادەميك م.قوزىباەۆ كەنەتتەن قايتىس بولىپ، ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ «قازاقستاننىڭ كەڭەس داۋىرىندەگى تاريحى» ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى، ت.ع.د.، پروفەسسور كەڭەس نۇرپەيىس عىلىمي كەڭەسشى بولىپ تاعايىندالدى. بەلگىلى تاريحشى-عالىم كەڭەس نۇرپەيىس اعانىڭ باسشىلىعىمەن 2003 جىلى قادىر ءابىلجانۇلى «حح عاسىردىڭ 20-30 جىلدارىنداعى قازاقستان مادەنيەتى («مادەني رەۆوليۋتسيانىڭ» كونتسەپتسياسى، يدەولوگياسى جۇزەگە اسىرىلۋى)» اتتى تاقىرىپتاعى دوكتورلىق ديسسەرتاتسياسىن ۇلكەن جەتىستىكپەن قورعاپ، 2006 جىلى پروفەسسور اتاعىن الدى.
قادىرجان ءابىلجانۇلى وسى ۇلى ۇستازداردىڭ الدىن كورىپ، ولاردىڭ ءبىلىمىنىڭ نارىمەن سۋسىنداپ، جاقسى ءتالىم-تاجىريبە العانىن اسقان ماقتانىشپەن ەسكە الىپ: « ...مەن ومىرىمدە ارقاشان جاقسى ۇستازداردان ءتالىم-تاربيە الدىم، ولار ماعان ءبىلىم، عىلىم جولىندا كومەك بەردى. عىلىمي كەڭەسشىلەرىم بولعان اكادەميكتەر ماناش قوزىباەۆ پەن كەڭەس نۇرپەيىس ارقايسىسى ءوزىنىڭ عىلىمي مەكتەبىن قالىپتاستىرعان ناعىز عالىم، قوعام قايراتكەرلەرى ەدى. ولار جاستارعا قامقورلىق جاسادى، اقىل-كەڭەستەرىن بەرىپ، بولاشاققا جول سىلتەدى. ماناش جانە كەڭەس اعايلارمەن ومىرلەرىنىڭ سوڭىنا دەيىن جاقسى قاتىناستا بولدىم. زيالى تۇلعالار رەتىندە ايتقان اڭگىمەلەرى، قازاق تاريحىنىڭ كەلەلى ماسەلەلەرى تۋرالى پىكىرلەرى جان-جاقتى،تەرەڭ مازمۇندى بولاتىن. كەڭەس نۇرپەيىسۇلى جۇمىستىڭ باعىت-باعدارىنا بايلانىستى ءوزىنىڭ ەسكەرتپەلەرىن بەرە وتىرىپ، ديسسەرتاتسيانى اياقتاۋ كەزەڭىندە عىلىمي كەڭەسشى بولدى. ول الاش زيالىلارىنىڭ قىزمەتى، جالپى الاش قوزعالىسى تۋرالى العاشقى سۇبەلى مونوگرافيا جازعان عالىم ەدى. عىلىمي ورتادا م.قوزىباەۆ پەن ك.نۇرپەيىستىڭ بەدەلى جوعارى بولدى، عالىم-تاريحشىلار، زەرتتەۋشىلەر ارقاشان ولاردىڭ پىكىرىمەن ساناساتىن» دەيدى.
وسىنداي عىلىمي ورتا ءتالىمىن كورگەن ق.ءابىلجانۇلىنىڭ زەرتتەۋشىلىك ىزدەنىستەرى مادەنيەت، ءبىلىم مەن عىلىم، قازاق زيالىلارىنىڭ 1920-1930 جج. مادەني سالاداعى قىزمەتىنىڭ تاريحى مەن تاريحناماسىنىڭ كەلەلى ماسەلەلەرىنە ارنالدى. ونىڭ قالامىنان شىققان 100-دەن استام عىلىمي جانە عىلىمي-كوپشىلىك زەرتتەۋلەر، مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر مەن اعارتۋشىلىق باعىتىنداعى وقۋ قۇرالدارى وتان تاريحى سالاسىنداعى عىلىمي ىزدەنىستەر بارىسىندا تەوريالىق جانە تاجىريبەلىك تۇرعىدان زەرتتەۋشىلەرگە زور كومەگىن بەرۋدە.
ق. ءابىلجانۇلى ءوزىنىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە الاش زيالىلارىنىڭ مۇرالارىنا ەرەكشە ءمان بەرىپ، يدەولوگيالىق تارتىس كەزەڭىندەگى ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارىن ساقتاپ قالۋعا تىرىسقان ۇلت زيالىلارىنىڭ قىزمەتىنە ەرەكشە نازار اۋدارادى. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستاردىڭ كوسەمدەرىنىڭ ەرلىكتەرى، اۆتوردىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرىندە تاريح جانە تۇلعا، عىلىم جانە تۇلعا دەگەن ايدارمەن ارنايى زەرتتەلۋدە.ونىڭ ەڭبەكتەرىندەگى قازاقستان مادەنيەتىنىڭ قيلى تاعدىرىنا قاتىستى نەگىزگى تۇجىرىمدارى مەن قورىتىندىلارى تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ وتكەن داۋىردەگى تاريحىن زەرتتەۋگە ىقپالى بولارى ءسوزسىز.
قازاقستان تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى وتاندىق تاريح عىلىمىن قايتا زەردەلەۋگە مۇمكىندىك تۋدى. ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياعا قاتىستى كۇردەلى ماسەلەلەر قايتا قارالىپ، تىڭ دەرەكتەر نەگىزىندە جاڭا تۇجىرىمدار جاسالۋدا. قادىر ءابىلجانۇلىنىڭ ءار جىلدارى جارىق كورگەن عىلىمي ماقالالارى توپتاستىرىلىپ، كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى ساياساتتىڭ مادەنيەتكە اسەرى، ۇلتتىق بولمىستى قورعاۋداعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ مادەني سالاداعى قىزمەتتەرىندەگى قىم-قيعاش تارتىستارى، «يدەيالىق كۇرەس» جاعدايىنداعى ۇستانىمدارى، ۇلتتىق قۇندىلىقتار، مەملەكەتتىك مۇددە ت.ب. ماسەلەلەرگە نازار اۋدارىلادى. عالىمنىڭ قانداي دا بولسا زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى تاريح عىلىمىنداعى جاڭا ىزدەنىستەردىڭ باعىتتارىنا جول اشاتىنى انىق.
قالامى قارىمدى عالىم اعامىزدىڭ ەڭبەگى جانىپ قر بعم-نىڭ «قر ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى»، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ عىلىمىن دامىتۋعا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن» توسبەلگىلەرىمەن، «10 جىل استانا»، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنە 20 جىل»، «قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە 30 جىل»، «قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى» مەدالدەرىمەن ماراپاتتالدى.
بۇگىندە 70 جاسقا تولعان قادىر ءابىلجانۇلىنىڭ ومىردەن توقىعانى مول، كەڭ ويلاپ، قامقور قولىن ۇسىنىپ جۇرەتىن اعامىز. ونىڭ ءوزى تاڭداعان سالانى دامىتۋعا سىڭىرگەن بەلسەندى قىزمەتى، وزىق ويلايتىن كەمەل قابىلەتى جۇرتتى ءتانتى ەتپەي قويمايدى. جاستارعا ۇلاعاتتى ۇستاز، ونەگە بولىپ تابىلادى. اعامىزدىڭ بۇل رەتتەگى يگىلىكتى ىستەرىن ارىپتەستەرى ارقاشان دا جوعارى باعالايدى.
ءبىز، قادىر ءابىلجانۇلىنىڭ جەتكەن جەتىستىكتەرىنە تىلەۋلەس، تىلەكتەس بولا وتىرىپ، جەتپىس جاسقا تولعان مەرەيتويىڭىز قۇتتى بولسىن دەپ، سىزگە ۇزاق ءومىر، زور دەنساۋلىق، قاجىماس قايرات، وتباسىڭىزعا باياندى باقىت، جاڭا شىعارماشىلىق تابىستار تىلەيمىز!
قانات وسكەمباەۆ،
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور
