Elimizdiń tarıhyndaǵy HH ǵasyrdyń 20-50-jyldaryndaǵy qoǵamdaǵy qaıshylyqtar men qasiretke toly kezeńniń tarıhyn zertteýde erekshe aýqymdy úles qosyp kele jatqan ǵalymdardyń qatarynda tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Qadyr Ábiljanuly Ahmetov esimi aıyryqsha oryn alady.
Búginde jetpiske jelkene kóterilgen aǵamyzdyń ómiri ǵıbratqa toly. Ol óziniń osynaý salıqaly ǵumyrynda qanshama ǵalym-shákirtterdi tárbıelep shyǵaryp, ǵylymnyń dańǵyl jolyn ashýǵa yqpal etti. Qadyr Ábiljanuly tárbıesin kórip, shapaǵatyn alǵan shákirtteriniń ózi búginde álemniń ár túpkirinde jemisti eńbek etip, táýelsiz Qazaqstannyń bolashaǵyna súbeli úlesterin qosýda.
1953 jyly 31 qańtarda Soltústik Qazaqstan oblysy Shal aqyn (burynǵy Sergeev) aýdany, Soıal aýylynda dúnıege kelgen Qadyr Ábiljanuly Ahmetov óziniń eńbek jolyn aýyldyq mektepte muǵalim bolýdan bastaǵan edi.
1976 jyly S.M. Kırov atyndaǵy QazMÝ-dy bitirgen soń QazKSR Joǵarǵy jáne orta arnaýly oqý oryndary mınıstrliginiń joldamasymen elınograd ınjenerlik-qurylys ınstıtýtynda oqytýshy, odan keıin QazMÝ-dyń aspırantýrasyn aıaqtaıdy. Qadyr Ábiljanuly ýnıversıtet qabyrǵasynda, keıin aspırantýrada oqyp júrgende elimizge belgili ǵalymdarynan, onyń ishinde otandyq tarıh ǵylymyn zertteýde ózindik izderin qaldyrǵan Ý.Shálekenov, N.Daýylbaev, Á.Orazbaev, S.Jaqypbekov, V.Iýdın, M. Husaıynovtardan dáris aldy. Ustazdarynyń taǵylymdy dáristeri, tájirıbelik sabaqtary men aqyl-keńesteri onyń tarıhshy-ǵalym mamandyǵyn ıgerýde erekshe ról atqardy. Boıyndaǵy ǵylymǵa degen beıimdiligimen tanylǵan jas tarıhshy QazMÝ-diń aspırantýrasyn1985 jyly aıaqtap, professorlar Ámir Qanapın, Samýıl Lvovıch Kovalskıılerdiń jetekshiligimen 1986 jyly kandıdattyq dıssertaııasyn sátti qorǵady. Ustazdarynyń boıyndaǵy zııalylyq, ǵylymǵa adaldyq, adamgershilik qasıetter Qadyr Ábiljanulynyń pedagog-ǵalym bolyp qalyptasýyna, ǵylymı izdenister baǵyttaryn aıqyndaýda óz yqpalyn tıgizdi.
Ol 1991-1996 jyldary Abaı atyndaǵy Almaty memlekettik ýnıversıtetinde doent, 1996-2004 jyldary L.N. Gýmılev atyndaǵy Eýrazııa ulttyq ýnıversıtetinde kafedra meńgerýshisi, tarıh fakýltetiniń dekany bolyp, jaýapty qyzmetter atqarady. Al,2004 jyldyń naýryzynan beri Qadyr Ábiljanuly Eýrazııa gýmanıtarlyq ınstıtýtynyń oqý jáne ǵylymı jumys jónindegi prorektory qyzmetin atqaryp keledi. Búginde ol osy ınstıtýttyń oqý úderisiniń barysyn, oqý júktemeleriniń josparlanýy men oryndalýyn baqylaýdy júzege asyrýda. Instıtýttaǵy ǵylymı-zertteý qyzmetine basshylyq jasap, oqytýshy-professorlardyń, stýdentterdiń ǵylymı-zertteý jumystaryn uıymdastyryp, oqý-ádistemelik konferenııalardy, ǵylymı is-sharalardy josparlap, olardyń sátti ótýlerine basshylyq jasaıdy. Osyndaı jaýapty qyzmetterde bolyp óziniń óte qarapaıymdylyǵymen tanylyp, áriptesteriniń arasynda bedeli artty.
Qadyr Ábiljanulynyń ǵylymı qyzyǵýshylyqtary HH ǵasyrdyń 20-30 jyldaryndaǵy Qazaqstandaǵy mádenıet jáne bilimniń damýy, ult zııalylarynyń taǵdyry, olardy zertteýdegi teorııalyq-metodologııalyq negizder men ustanymdar, ulttyq ıdeıa men elıtanyń, tulǵatanýdyń ózekti máselelerin zertteýge arnaldy. QR Ulttyq ǵylym akademııasynyń akademıgi, Otan tarıhyn zerdelep, konepııasyn qalyptastyrýda óziniń búkil ómirin arnaǵan Manash Qozybaev onyń alǵashqy ǵylymı zertteý jumysynyń keńesshisi boldy.Ókinishtisi sol, dıssertaııalyq zertteýdi aıaqtaý kezeńinde akademık M.Qozybaev kenetten qaıtys bolyp, Sh.Ýálıhanov atyndaǵy tarıh jáne etnografııa ınstıtýtynyń «Qazaqstannyń keńes dáýirindegi tarıhy» bóliminiń meńgerýshisi, QR Ulttyq ǵylym akademııasynyń korrespondent-múshesi, t.ǵ.d., professor Keńes Nurpeıis ǵylymı keńesshi bolyp taǵaıyndaldy. Belgili tarıhshy-ǵalym Keńes Nurpeıis aǵanyń basshylyǵymen 2003 jyly Qadyr Ábiljanuly «HH ǵasyrdyń 20-30 jyldaryndaǵy Qazaqstan mádenıeti («mádenı revolıýııanyń» konepııasy, ıdeologııasy júzege asyrylýy)» atty taqyryptaǵy doktorlyq dıssertaııasyn úlken jetistikpen qorǵap, 2006 jyly professor ataǵyn aldy.
Qadyrjan Ábiljanuly osy uly ustazdardyń aldyn kórip, olardyń biliminiń nárimen sýsyndap, jaqsy tálim-tájirıbe alǵanyn asqan maqtanyshpen eske alyp: « ...men ómirimde árqashan jaqsy ustazdardan tálim-tárbıe aldym, olar maǵan bilim, ǵylym jolynda kómek berdi. Ǵylymı keńesshilerim bolǵan akademıkter Manash Qozybaev pen Keńes Nurpeıis árqaısysy óziniń ǵylymı mektebin qalyptastyrǵan naǵyz ǵalym, qoǵam qaıratkerleri edi. Olar jastarǵa qamqorlyq jasady, aqyl-keńesterin berip, bolashaqqa jol siltedi. Manash jáne Keńes aǵaılarmen ómirleriniń sońyna deıin jaqsy qatynasta boldym. Zııaly tulǵalar retinde aıtqan áńgimeleri, qazaq tarıhynyń keleli máseleleri týraly pikirleri jan-jaqty,tereń mazmundy bolatyn. Keńes Nurpeıisuly jumystyń baǵyt-baǵdaryna baılanysty óziniń eskertpelerin bere otyryp, dıssertaııany aıaqtaý kezeńinde ǵylymı keńesshi boldy. Ol Alash zııalylarynyń qyzmeti, jalpy Alash qozǵalysy týraly alǵashqy súbeli monografııa jazǵan ǵalym edi. Ǵylymı ortada M.Qozybaev pen K.Nurpeıistiń bedeli joǵary boldy, ǵalym-tarıhshylar, zertteýshiler árqashan olardyń pikirimen sanasatyn» deıdi.
Osyndaı ǵylymı orta tálimin kórgen Q.Ábiljanulynyń zertteýshilik izdenisteri mádenıet, bilim men ǵylym, qazaq zııalylarynyń 1920-1930 jj. mádenı saladaǵy qyzmetiniń tarıhy men tarıhnamasynyń keleli máselelerine arnaldy. Onyń qalamynan shyqqan 100-den astam ǵylymı jáne ǵylymı-kópshilik zertteýler, monografııalyq eńbekter men aǵartýshylyq baǵytyndaǵy oqý quraldary Otan tarıhy salasyndaǵy ǵylymı izdenister barysynda teorııalyq jáne tájirıbelik turǵydan zertteýshilerge zor kómegin berýde.
Q. Ábiljanuly óziniń ǵylymı eńbekterinde Alash zııalylarynyń muralaryna erekshe mán berip, ıdeologııalyq tartys kezeńindegi ulttyq mádenıettiń negizgi ustanymdaryn saqtap qalýǵa tyrysqan ult zııalylarynyń qyzmetine erekshe nazar aýdarady. Ult-azattyq qozǵalystardyń kósemderiniń erlikteri, avtordyń ǵylymı eńbekterinde tarıh jáne tulǵa, ǵylym jáne tulǵa degen aıdarmen arnaıy zerttelýde.Onyń eńbekterindegi Qazaqstan mádenıetiniń qıly taǵdyryna qatysty negizgi tujyrymdary men qorytyndylary táýelsiz elimizdiń ótken dáýirdegi tarıhyn zertteýge yqpaly bolary sózsiz.
Qazaqstan táýelsizdik alǵannan beri Otandyq tarıh ǵylymyn qaıta zerdeleýge múmkindik týdy. Ulttyq ıntellıgenııaǵa qatysty kúrdeli máseleler qaıta qaralyp, tyń derekter negizinde jańa tujyrymdar jasalýda. Qadyr Ábiljanulynyń ár jyldary jaryq kórgen ǵylymı maqalalary toptastyrylyp, keńes ókimeti tusyndaǵy saıasattyń mádenıetke áseri, ulttyq bolmysty qorǵaýdaǵy Alash qaıratkerleriniń mádenı saladaǵy qyzmetterindegi qym-qıǵash tartystary, «ıdeıalyq kúres» jaǵdaıyndaǵy ustanymdary, ulttyq qundylyqtar, memlekettik múdde t.b. máselelerge nazar aýdarylady. Ǵalymnyń qandaı da bolsa zertteý eńbekteri tarıh ǵylymyndaǵy jańa izdenisterdiń baǵyttaryna jol ashatyny anyq.
Qalamy qarymdy ǵalym aǵamyzdyń eńbegi janyp QR BǴM-nyń «QR bilim berý isiniń qurmetti qyzmetkeri», «Qazaqstan Respýblıkasynyń ǵylymyn damytýǵa sińirgen eńbegi úshin» tósbelgilerimen, «10 jyl Astana», «Qazaqstan Respýblıkasynyń Táýelsizdigine 20 jyl», «Qazaqstan Táýelsizdigine 30 jyl», «Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri» medalderimen marapattaldy.
Búginde 70 jasqa tolǵan Qadyr Ábiljanulynyń ómirden toqyǵany mol, keń oılap, qamqor qolyn usynyp júretin aǵamyz. Onyń ózi tańdaǵan salany damytýǵa sińirgen belsendi qyzmeti, ozyq oılaıtyn kemel qabileti jurtty tánti etpeı qoımaıdy. Jastarǵa ulaǵatty ustaz, ónege bolyp tabylady. Aǵamyzdyń bul rettegi ıgilikti isterin áriptesteri árqashan da joǵary baǵalaıdy.
Biz, Qadyr Ábiljanulynyń jetken jetistikterine tileýles, tilektes bola otyryp, jetpis jasqa tolǵan mereıtoıyńyz qutty bolsyn dep, Sizge uzaq ómir, zor densaýlyq, qajymas qaırat, otbasyńyzǵa baıandy baqyt, jańa shyǵarmashylyq tabystar tileımiz!
Qanat Óskembaev,
tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, professor
