قازاق ءتىلى – تاياۋدا بولعان سارىاعاشتاعى 5 جاسار قىزدىڭ كورگەن ازابىنداي، وسى كۇنگە دەيىن ءتۇرلى قۇقاي مەن زورلىق-زومبىلىقتى باستان كەشىپ كەلدى. انا ءتىلىمىزدىڭ جۇدەپ-ارىعان، وكسىك ءحالىن سيپاتتاۋعا بۇدان ارتىق تەڭەۋ جوق شىعار، ءسىرا؟
سوندىقتان «مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ سيقى وسى»، «قازاقەكەڭگە ورىسسىز اس باتپايدى» دەپ جاپپاي ايىپتاعاننان گورى «نە ىستەۋ كەرەك» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەگەن دۇرىس سەكىلدى.
سونىمەن، نە ىستەۋ كەرەك؟ قايدان، نەدەن، كىمنەن باستاعان ءجون؟
ارينە، «بىلگىشتەر» توقاەۆتان باستايىق دەي سالۋى مۇمكىن. بىراق نازارباەۆ قازاقشا سۋداي اعىپ تۇرعاندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ پۇشپاققا شىققانىن كوردىك پە؟ ءتىل تۋرالى تاپسىرمالار بەرىلگەنىمەن قازاق ءتىلدىڭ دەڭگەيى كوتەرىلدى مە؟ جوق، قالقام. قازاق ءتىلىن ءبىرىنشى دەڭگەيگە كوتەرۋ ءۇشىن ۇلتتىق رۋحتى وياتۋ كەرەك. تانىم تايازدىعى مەن سانا سايازدىعى ءتىل مەن ءدىلدى بىلمەگەننەن تۋادى.
ال ۇلتتىق رۋح قاننان، تەكتەن، سۇيەكتەن باستاۋ الادى دەسەك تە، قانىنا تارتپاي قارى سىنعانداردى كورىپ ءجۇرمىز. دەمەك بىرىنشىدەن، قاراپايىم بولىپ كورىنگەنىمەن ۇلى مايدانداردى قاجەت ەتەتىن وتباسى، بالا-باقشا، مەكتەپ، بالاقايلار كۇندە كورەتىن مۋلتيپليكاتسيالىق فيلمدەر، ويىندار انا تىلىندە ۇيىمداستىرىلۋى شارت دەپ تۇيدىك. ءوزىڭىز ويلاڭىزشى، ۋىزىنان انا ءتىلى مەن بەسىك جىرىن تىڭداعان، اينالاسى قازاق تىلىندە سويلەپ، سمارتفوننان ەستىگەنى ءوز ءتىلى بولسا، ونداي بالادان ءشۇلدىرباي مەن شۇلدىرگۇلدىڭ شىعۋى مۇمكىن بە؟ ارينە، جوق. ماعجان جۇمابايۇلى ايتقانداي، «جاس بالا – جاس شىبىق، جاس كۇندە قالاي ءيىپ تارتساڭ، ەسەيگەندە سولاي قاتىپ قالادى. تەرىس يىرىلگەن شىبىقتى ارتىنان تۇزەيمىن دەسەڭ، سىندىرىپ الاسىڭ». بۇل – قۇلاققا ىلەتىن قاۋىم بولسا، تاعى دا ءبىر ايتىپ كورگەنىم، بالكىم ناتيجە بەرەر دەگەن ەسەكدامە وي عانا... ايتپەسە، بۇنداي جالىندى ۇسىنىستى كىم ايتپاي جاتىر، قارعام؟!
ايتپاقشى، مۋلتيپليكاتسيالىق فيلم دەمەكشى، ءبىزدىڭ بالالار شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەننەن باستاپ youtube كورەتىنىن كىمنەن جاسىرايىن؟! ول – بوياماسىز شىندىق. بىراق ءبىر وكىنىشتىسى، youtube-تا بالاقايلار ءسۇيىپ كورەتىن، ءتۇرلى رەڭككە يە مۋلتيپليكاتسيالىق فيلمدەر ورىس نە اعىلشىن تىلىندە. سونىڭ ناتيجەسىندە، بالانىڭ ءۇي ءىشى قازاق تىلىندە سويلەسە دە، ءتىلى ورىسشا نە اعىلشىنشا شىعىپ جاتقان جاعدايلاردى ەستىپ-كورىپ ءجۇرمىز. بالالار دا ءبىرىنىڭ اۋزىنا ءبىرى تۇكىرىپ قويعانداي، «مام، قازاقشا قىزىق ەمەس» دەپ شىعا كەلەدى. زامان تالابىنا ساي كۇندەلىكتى كورەتىنى انا تىلىمەن اۋىزدانباعان سوڭ ولاردان نە ءۇمىت نە قايىر؟ ال قازاق تىلدىلەردەن تانىمالدىلىققا يەلەرى - بار بولعانى باياعى «قوشقار مەن تەكە»، «ايداھار»، «بال ءبىلىم» بەينە جيناعى. ەندەشە نەگە انيماتسيالىق مۋلتفيلمدەردىڭ ەڭ عاجابىن، ەڭ تاڭداۋلىسىن تۇسىرەتىندەر اراسىندا بايقاۋلاردى جيىلەتپەيمىز؟ وسى سالانى كوتەرىپ، قارجى نەگە بولگىزبەسكە؟
ەكىنشىدەن، مەملەكەتتىك ءتىلدى تەگىن مەڭگەرۋ ءۇشىن قاجەتتى جاعدايدىڭ ءبارىن جاساۋ كەرەك. ماتەريالدىق، رۋحاني، فيزيكالىق قولداۋلار قاجەت. ياعني قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ ءار قازاقستاندىققا تەگىن بولسا دەگەن تالاپ-تىلەك، ارمان-ماقسات، قيال-وي بار... ال جەكەلەگەن كاسىبى بارلار تىلگە جاناشىرلىق تانىتىپ، تەگىن ۇيرەتۋ جولدارىن قاراستىرسا، بىرىگىپ، مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىن شەشۋگە مۇمكىندىك تۋار ەدى. سودان سوڭ جاڭادان ءتىل ۇيرەنۋشىلەردى كەلەمەجدەي جونەلمەي، «جارايسىڭ، قازاق تىلىندە سويلەگەن ساعان جاراسادى ەكەن» دەپ ماقتاپ-ماداقتاپ وتىرۋدى دا ۇمىتپايىق.
ۇشىنشىدەن، باق-تاعى شالا اۋدارىلعان قازاق تىلىندەگى تولاسسىز اقپاراتتاردى كورگەندە جانىڭ قاراداي اۋىرادى ەكەن. سوندىقتان باق-تاعى مەملەكەتتىك ءتىلدى جاقسى مەڭگەرگەن ازاماتتاردى ىڭتالاندىرۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرعان ءجون. مىسالى، ورىس ءتىلدى باق-تا قىزمەت ەتىپ جاتقان جۋرناليستەردى ءتىل ۇيرەتەتىن كاسىبي تەگىن وقىتۋ كۋرستارىنا قاتىستىرايىق. جۋرناليستەر اراسىنداعى قازاق ءتىلدى بايقاۋلاردىڭ سانىن كوبەيتەيىك. كالكاسىز قازاق ءتىلى دەگەن ۇراندى ۇستانىپ، وسى سالانىڭ ماماندارىن قارجىلاندىرىپ، تانىمال الەۋمەتتىك جەلىلەردە پاراقشالار اشۋ كەرەك. پاراقشالاردا ازىلمەن، ءتۇرلى يلليۋستراتسيالىق، كارريكاتۋرالىق سۋرەتتەرمەن كالكا قولدانىپ سويلەيتىن، جازاتىن باق-تاعى جازبالارعا مازاق قىلۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرعان ءجون.
تورتىنشىدەن، قازىر ەلدە اشىق تۇردە تىلدىك، يدەولوگيالىق، ينتەللەكتۋالدىق كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر. جانە سول كۇرەستەردىڭ تەڭ جارتىسى عانا انا تىلدە.
سوندىقتان شاحانوۆ اتامىز: «مەملەكەتتىك ءتىلدى قالاي قادىرلەۋ كەرەكتىگىن كورشىلەس رەسەي مەملەكەتىنەن دە ۇيرەنە دە المادىق» دەپ اشىنا جازعان. ال جاپوندار قازاقتاردى «ءورىستىلدى ازياتتىقتار» دەگەن. اۋ سوعان نامىستانبايتىن تاريحي جادىسىنان ايىرىلعان نەدەگەن حالىقپىز؟
ەندى بىزگە ەتنولينگۆيستيكالىق احۋالدى وزگەرتۋدىڭ كەشەندى شارالارى قاجەت. وسىدان 5-6 جىل بۇرىن، الەۋمەتتىك جەلى الاڭىنداعى تالاس-تارتىس ءدال وسىلاي قايناپ تۇرماعان شاقتا مەملەكەتتىك ءتىل ەندى دۇنيەگە شىر ەتىپ كەلگەن نارەستەدەي جاس، قاۋقارسىز بولدى. ونى كىم كورىنگەن باسىنىپ، اياققا تاپتادى. ال قازىر شە؟ قازىر بويجەتىپ، ەرجەتىپ كەتپەسەك تە، قۋانا ءتاي-تايلاعان بالاعا اينالدىق. ءالى دە قاۋقارسىزداۋمىز، بىراق وزگەرىس بار. وعان سەبەپ الەۋمەتتىك جەلى. قوعامدىق ورىنداردا، ءىس-قاعازداردا، سوت ىستەرىندە، قاتە جازىلعان جارنامالىق جۇمىستاردا تالاپ ەتۋشىلەردىڭ سانى كۇننەن كۇنگە ءوسىپ كەلە جاتقانىن الەم.جەلىدەن بايقاۋعا بولادى. وزگە تىلدە سايرايتىندار قازاقشا سويلەي الماسا، ولاردى مويىنداماۋشىلىق ءۇردىسى قالىپتاستى. ماسەلەن، ەلدىڭ الدىنا شىعىپ، الدا-جالدا وزگە تىلدە سويلەي قالساڭ، قوعامدىق تالقىنىڭ استىندا قالاسىڭ. ءتىپتى دەپۋتاتتار انت بەرگەندە دە ءتىلى كۇرمەلىپ سويلەگەندەردى باق جاپپاي جازىپ، الەۋمەتتىك جەلى پايدالانۋشىلارى مازاققا اينالدىردى. باياعىداي اۋرۋحاناداعى دارىگەر، اۆتوبۋستاعى كوندۋكتور، دۇكەندەگى ساتۋشىعا قازاقشا سويلەپ تۇرساڭ، سويلەۋ بىلمەسە دە تۇسىنە قويادى. جاۋاپ بەرە الماسا، وزگە قىزمەتكەردى شاقىرىپ كەلەدى. اقىرىنداپ مەملەكەتتىك ءتىلدى مويىنداماۋشىلاردى كەرەك قىلماۋ ساياساتى ەنىپ كەلەدى. ارينە، از-ازدان. ءالى دە ۇلكەن كۇرەستەر كەرەك. قازاق تا باياعىداي قويدان جۋاس ەمەس. وزگە تىلدە سويلەگەندەرگە «ءتايت» دەۋگە شامامىز جەتىپ قالدى، وعان دا شۇكىر! ەندى بيلىك باسىنداعىلارعا، ساياساتتا تىزگىن ۇستاعاندارعا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مىقتىلىعىن سەزىندىرسەك، سايراپ كەتەيىن دەپ تۇر.
بىراق، مۇكىستىك، ساقاۋلىق ماسەلەسى بار. بۇل – ۇلكەن دەرت. ماقتاپ-ماقتاپ توبەدەن سۋىق سۋ قۇيعانداي اسەر قالدىردىم-اۋ دەيمىن... «وزىمىزدىكى، وندىرىسدىكى» دەگەندەي مۇكىستىك تە ءتىلدىڭ ولۋىنە اكەلىپ سوقتىرادى. ايتەۋىر قازاق تىلىندە سويلەۋگە تىرىسامىز-اۋ. بىراق ورىس ءتىلىن ارالاستىرىپ، ادەبي كوركەم ءتىلدى مۇلدەم ۇمىتۋعا اينالدىق. اتا-بابامىز قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ، ءتىلىپ تۇسەر ناركەسكەن تىلىمەن ۇلى داۋلاردى شەشكەن جوق پا؟ ءبىز ءتۇپ نەگىزىمىزگە قايتا ورالۋىمىز كەرەك.
ونىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن ادەبي سوزدەر مەن مەملەكەتتىك تىلدەگى گرامماتيكالىق كىتاپشالاردى حقكو-دا، اكىمدىكتەر مەن مينيسترلىكتەر ۇيىندە، باسقارمالاردا، اۋرۋحانالار مەن ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا، دۇكەندەردە تەگىن تاراتۋ كەرەك. كىتاپشاعا سوزدىك قورىمىزداعى نەبىر ءنارلى، سازدى، قۇندى ءسوز تىركەستەر ەنەدى. 10-15 بەتتىك كىتاپشا تيىن-تەبەندى عانا قۇرايتىنى بەلگىلى. سوندىقتان بۇل ناتيجەلى ءارى قاراجاتتى از-كەم تالاپ ەتەتىن جۇمىس بولعاندىقتان نەگە ىستەپ كورمەسكە؟
سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ بويىنشا قازاق ءتىلىن دامىتۋعا ارنالعان كونكۋرستارعا قاتتى تەكسەرىستەر جۇرگىزۋ كەرەك. مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە جاتىپ العانداردى كەشىرمەۋ كەرەك. الەۋمەتتىك جەلىدە كونكۋرس اياسىندا ۇيىمداستىرىلعان ءىس-شارالارعا باعا بەرۋ ءۇردىسىن قالىپتاستىرعان ءجون. ماسەلەن، ءبىر قوعامدىق قور «مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تۇعىرىن كەڭەيتۋ» دەگەن سيپاتتاعى كونكۋرستان جەڭىمپاز اتانىپ، ءىس-شارالار ۇيىمداستىرعاندا ءبىز بولىپ، ءسىز بولىپ، بارۋ كەرەكپىز. بارماساق، تالقىعا سالۋ كەرەكپىز. كەم-كەتىگىن مارجانداي تىزبەكتەپ، ىستەۋ كەرەك بولعان سوڭ عانا ىستەمەي، جانى اشىعاننان، جۇرەگى قالاعاننان ارەكەت ەتۋگە يتەرمەلەيتىن قوعام قالىپتاستىرۋ قاجەت. ناتيجە سوندا بولماسا، ماعان كەلىڭىز!
سوڭعى ۇسىنىس، مەكتەپتەر مەن كوللەدج، جوو-دا «ۇلتتىق يدەولوگيا الاشتىڭ ىزىمەن» ءپانىن ەنگىزۋ. بۇل پاندە قازاقتىڭ تىلىنەن باستاپ، ءدىلى، مادەنيەتى، ساياسي جۇيەسى، ءدىنى، تاريحى توڭىرەگىندە ساباقتار وتكىزىلسە، جاستاردىڭ ۇلتقا دەگەن جاناشىرلىعى ارتۋى بەك مۇمكىن.
مەملەكەتتىك ءتىل مۇددەسىن جاڭا ارناعا سالاتىن زاڭ قابىلداۋعا ءالى-ءازىر مۇمكىندىك تۋمايتىنى بەلگىلى. ەڭ باستىسى باعزى بابالارىمىزدان بەرى تاۋەلسىزدىككە ولمەي جەتكەن ءتىلىمىزدى «اقىرزاماننىڭ ۇرپاعى» ولتىرمەسە يگى ەدى. ولاردىڭ جۇرەگىنىڭ پوشىمىنا قاراساڭ قازاقتىكىندەي، ال ءدۇرسىلى... ايتۋعا اۋىز بارمايدى. قالاي تارتساق تا، قازاق ءتىلى جاڭا قازاقستاندا بەكزاتتىقتىڭ، زيالىلىقتىڭ، كەمەڭگەرلىكتىڭ سيمۆولىنداي شارىقتاپ، قۇلاشىن كەڭگە جايۋى كەرەك.
اقگۇل ايداربەكقىزى، جۋرناليست
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
ۇقساس جاڭالىقتار
