كەيبىر تاريحي دەرەكتەرگە كوز جۇگىرتسەك، ورتا عاسىرداعى ءدىني بيلىكتىڭ جاڭا عىلىمي كوزقاراستارعا قارسى كەلىپ، ونى بارىنشا تەجەۋگە تىرىسقانى تۋرالى مالىمەتتەردى كەزدەستىرۋگە بولادى.
ءدىنتانۋشى كەڭشىلىك تىشقان ورتا عاسىرداعى ءدىني ماسەلەدە باتىس پەن شىعىستى ءبولىپ قاراۋ كەرەك دەگەن پىكىردە. ناقتىراق ايتساق ورتا عاسىرلىق حريستيان پاتريستيكالىق ءداۋىرى مەن كاتوليك كەزەڭىندە عالىمدارعا قاتتى قىسىم جاسالعان.
«مىسالى باتىستاعى حريستيان دىنشىلدەرى گالەلەيدى وتقا جاعىپ، كوپەرنيكتى قۋعىندادى. «پوپ قۇدايدىڭ جەردەگى كولەڭكەسى» دەپ ەسەپتەلدى دە، وعان باعىنباعان ادامداردى «قۇدايعا قارسى كەلدى» دەپ باعالاپ، ءدىندى ءوز بيلىگىن كۇشەيتۋگە پايدالاندى. باتىستا عالىمداردى بارىنشا قۋاعىنداۋعا كۇش سالدى.
ال شىعىستا ءدال باتىستاعىداي بولا قويعان جوق، بىراق تا يسلام دىنىندە بىرتىندەپ فاتاليزمگە ءوتۋ باستالدى. سەبەبى ورتا عاسىرداعى حريستيان جانە يسلام فيلوسوفياسىندا جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىق بولدى. ناقتىراق ايتساق، ورتا عاسىردا يسلام فيلوسوفياسى قاتتى دامىپ، ءال-بۋريني،
ءال-حورەزمي، يبن سينا جانە ءال-فارابيلەر شىقتى. اتالعان عالىمدار ەركىن ويلارىن ايتا ءبىلدى. ايتسە دە ءوز زامانىندا ولارعا دا قاتتى سىن ايتىپ، كاپىرگە شىعارعان ادامدار بولدى. بىراق ولاردى يسلام الەمى قۋعىنداپ، «تاس اتىپ ءولتىرۋ كەرەك» دەگەن ۇكىم شىعارعان جوق. ول زاماندا عىلىم مەن ءبىلىم اشىق بولدى. ودان كەيىن بىرتىندەپ يسلام الەمىنە فاتاليزم كىرە باستاعان سوڭ ەركىن ويلاۋ مەن جاراتىلىستانۋ عىلىمىنا قاتىستى پىكىر بىلدىرگەن ادامداردى شەكتەۋ باستالدى. اشىعىن ايتقاندا ءحVى عاسىردان كەيىن شىعىس ويشىلدارىنىڭ دامۋى تەجەلە باستادى. وسى كەزدە ەۋروپا دىننەن الشاقتاپ دامۋ جولىنا ءتۇستى. سەبەبى ولار «بيبليانى اركىم تۇسىنە الادى، وعان پوپسىز قۇلشىلىق ەتۋگە بولادى» دەگەن كوزقاراسقا كەلدى. وسى كەزدەن باستاپ باتىستا عىلىم مەن بىلىمگە ەرەكشە ءمان بەرىلە باستادى.
ال شىعىستا كەرىسىنشە ءحVى عاسىرعا دەيىن وركەندەۋ زامانى بولىپ، مىقتى عالىمدار يسلام الەمىنەن شىقتى. ايتسە دە فاتاليزم كۇشەيىپ يسلام الەمىنىڭ دامۋى تەجەلە باستادى. ياعني، ساتانيستىك پىكىر شىعىستى جاۋلاي باستاعاندا كەرىسىنشە قۇلدىراي باستادى. عىلىمعا كوڭىل بولمەي نەگىزگى دۇنيە قۇلشىلىق جاساۋ دەپ دامۋدى تەجەدى»، – دەدى ول.
ال الەۋمەتتىك تەوريا زەرتتەۋشىسى عالىم جۇسىپبەك وسىدان 1000 جىل بۇرىن وي ەركىندىگى بولعانىن ايتادى. ناقتىراق ايتساق ول ورتا عاسىر عالىمدارى «قۇداي بار ما، جوق پا؟»، «قۇران شىنىمەن جازىلدى ما، جازىلمادى ما؟» دەگەن سۇراقتاردى تالقىلاعانىن ايتادى.
«ۋنيۆەرسيتەتتە ساياسي الەۋمەتتىك ويلار تاريحى دەگەن ءپان بولدى. سول كەزدە ءبىزدىڭ پروفەسسورلار «يسلام الەمىندەگى وسىدان مىڭ جىل بۇرىنعى وي ەركىندىگى قازىرگى امەريكا مەن ەۋروپاداعى وي ەركىندىگىنەن ەش كەم ەمەس ەدى. ءتىپتى ودان دا اسىپ كەتەتىن» دەپ ايتاتىن. ماعان وسى ءسوز قاتتى اسەر ەتتى. وسىدان مىڭ جىل بۇرىن ياعني ءىح-ح عاسىرلاردا باعدات، داماسك، كاير جانە ورتا ازياداعى بۇقارا، سامارقاند سەكىلدى قالالاردا عالىمدار «قۇداي بار ما، جوق پا؟»، «قۇران شىنىمەن جازىلدى ما، جازىلمادى ما؟» دەپ ءوزارا اشىق تارتىساتىن. قازىرگى ءبىزدىڭ قوعامدا وسى تاقىرىپتا تارتىسساڭىز، بەتىڭىزگە قارا كۇيە جاعاتىندار بار. ياعني، ەتيكا، مورال جانە اقىلدىڭ تالداپ جاسايتىن نارسەسى مە، جوق الدە قۇراني ماتىندە وسىنى جاساۋ كەرەك نەمەسە جاساماۋ كەرەك دەگەن مورال ما؟ وسى سۇراقتار تارتىس تۋدىرعان جانە وسىعان بايلانىستى مەكتەپتەر شىققان. سونداي-اق ەشكىم ەشكىمگە «سەن دىننەن شىقتىڭ، سەنى قۇرتامىز، رەپرەسسيا جاسايمىز» دەپ قاتتى ايتپاعان. بىراق كەيىن ول كەزەڭدە باستالدى. ول باستالعاننان كەيىن ءداۋىر جابىلدى. مىسالى ءبىزدىڭ ەلدە
ءال-فارابيدى قاتتى دارىپتەيدى. اتالعان تۇلعانىڭ اتىندا قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن الماتىداعى ەڭ ۇلكەن داڭعىلداردىڭ ءبىرى بار. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، ءال-فارابي قازاقستاننىڭ ۇلتتىق سيمۆولدارىنىڭ ءبىرى. ايتسە دە،
ءال-فارابيدى ءححى عاسىرعا الىپ كەلسەك، ونى ءبىزدىڭ كەيبىر دڭني فاناتيكتەر تاسپەن اتقىلاپ تاستار ەدى. سەبەبى ونىڭ ايتقان پىكىرلەرى قازىرگى كونسەرۆاتيۆتى تۇسىنىكتەگى ادامداردىڭ كوتەرە الاتىن پىكىر ەمەس»، – دەيدى ول.
فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت جالعاس ساندىباەۆ
ءال-فارابيدىڭ ەنتسيكلوپەديست، دارا عالىم ەكەنىن ايتادى.
«ءال-فارابيدىڭ الەمدە ەكىنشى ۇستاز دەپ اتالۋىنىڭ ءوزى بەلگىلى قاۋىم نەمەسە قالا ەمەس، ءبۇتىن الەمنىڭ مويىنداۋى. تەك قانا مۇسىلمان الەمىنە عانا ەمەس، باتىس پەن شىعىستىڭ عىلىمىنىڭ وركەندەۋىنە وراسان ۇلەس قوسقان داناگوي عالىمداردىڭ ءبىرى. ءال-فارابيدىڭ ەكىنشى ۇستاز دەپ اتالۋىنا كەلسەك، ەرتەرەكتە جالپى فيلوسوفيا دەگەن ۋاقىتتا اريستوتەل، پلاتون سەكىلدى انتيكالىق گرەك ويشىلدارىنىڭ شىعارمالارىن ءتۇسىندىرىپ، سول ۋاقىتتاعى عىلىم ءتىلى سانالعان اراب تىلىندە جازۋىندا. كەيىن ەۋروپا ەلدەرى
ءال-فارابيدىڭ ەڭبەكتەرىن اراب تىلىندەگى نۇسقالارىنان وقىپ، ءتۇسىنىپ، ارى قاراي جاڭعىرتقانى ءۇشىن اتالعان تۇلعا الەمنىڭ ەكىنشى ۇستازى دەگەن اتاققا يە بولدى. ءال-فارابي بۇگىنگى تاڭدا وزەكتى جاستار ماسەلەسى، قوعامداعى ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتار مەن ۇرپاق ساباقتاستىعىنا ءمان بەردى»، – دەدى ول.
