Keıbir tarıhı derekterge kóz júgirtsek, orta ǵasyrdaǵy dinı bıliktiń jańa ǵylymı kózqarastarǵa qarsy kelip, ony barynsha tejeýge tyrysqany týraly málimetterdi kezdestirýge bolady.
Dintanýshy Keńshilik Tyshqan orta ǵasyrdaǵy dinı máselede batys pen shyǵysty bólip qaraý kerek degen pikirde. Naqtyraq aıtsaq orta ǵasyrlyq hrıstıan patrıstıkalyq dáýiri men katolık kezeńinde ǵalymdarǵa qatty qysym jasalǵan.
«Mysaly Batystaǵy hrıstıan dinshilderi Galeleıdi otqa jaǵyp, Kopernıkti qýǵyndady. «Pop qudaıdyń jerdegi kóleńkesi» dep esepteldi de, oǵan baǵynbaǵan adamdardy «qudaıǵa qarsy keldi» dep baǵalap, dindi óz bıligin kúsheıtýge paıdalandy. Batysta ǵalymdardy barynsha qýaǵyndaýǵa kúsh saldy.
Al shyǵysta dál batystaǵydaı bola qoıǵan joq, biraq ta ıslam dininde birtindep fatalızmge ótý bastaldy. Sebebi Orta ǵasyrdaǵy hrıstıan jáne ıslam fılosofııasynda jer men kókteı aıyrmashylyq boldy. Naqtyraq aıtsaq, Orta ǵasyrda ıslam fılosofııasy qatty damyp, ál-Býrını,
ál-Horezmı, Ibn Sına jáne Ál-Farabıler shyqty. Atalǵan ǵalymdar erkin oılaryn aıta bildi. Áıtse de óz zamanynda olarǵa da qatty syn aıtyp, kápirge shyǵarǵan adamdar boldy. Biraq olardy ıslam álemi qýǵyndap, «tas atyp óltirý kerek» degen úkim shyǵarǵan joq. Ol zamanda ǵylym men bilim ashyq boldy. Odan keıin birtindep ıslam álemine fatalızm kire bastaǵan soń erkin oılaý men jaratylystaný ǵylymyna qatysty pikir bildirgen adamdardy shekteý bastaldy. Ashyǵyn aıtqanda HVI ǵasyrdan keıin shyǵys oıshyldarynyń damýy tejele bastady. Osy kezde Eýropa dinnen alshaqtap damý jolyna tústi. Sebebi olar «Bıblııany árkim túsine alady, oǵan popsyz qulshylyq etýge bolady» degen kózqarasqa keldi. Osy kezden bastap batysta ǵylym men bilimge erekshe mán berile bastady.
Al shyǵysta kerisinshe HVI ǵasyrǵa deıin órkendeý zamany bolyp, myqty ǵalymdar ıslam áleminen shyqty. Áıtse de fatalızm kúsheıip ıslam áleminiń damýy tejele bastady. Iaǵnı, satanıstik pikir shyǵysty jaýlaı bastaǵanda kerisinshe quldyraı bastady. Ǵylymǵa kóńil bólmeı negizgi dúnıe qulshylyq jasaý dep damýdy tejedi», – dedi ol.
Al áleýmettik teorııa zertteýshisi Ǵalym Júsipbek osydan 1000 jyl buryn oı erkindigi bolǵanyn aıtady. Naqtyraq aıtsaq ol orta ǵasyr ǵalymdary «Qudaı bar ma, joq pa?», «Quran shynymen jazyldy ma, jazylmady ma?» degen suraqtardy talqylaǵanyn aıtady.
«Ýnıversıtette saıası áleýmettik oılar tarıhy degen pán boldy. Sol kezde bizdiń professorlar «Islam álemindegi osydan myń jyl burynǵy oı erkindigi qazirgi Amerıka men Eýropadaǵy oı erkindiginen esh kem emes edi. Tipti odan da asyp ketetin» dep aıtatyn. Maǵan osy sóz qatty áser etti. Osydan myń jyl buryn ıaǵnı IH-H ǵasyrlarda Baǵdat, Damask, Kaır jáne Orta Azııadaǵy Buqara, Samarqand sekildi qalalarda ǵalymdar «Qudaı bar ma, joq pa?», «Quran shynymen jazyldy ma, jazylmady ma?» dep ózara ashyq tartysatyn. Qazirgi bizdiń qoǵamda osy taqyrypta tartyssańyz, betińizge qara kúıe jaǵatyndar bar. Iaǵnı, etıka, moral jáne aqyldyń taldap jasaıtyn nársesi me, joq álde Quranı mátinde osyny jasaý kerek nemese jasamaý kerek degen moral ma? Osy suraqtar tartys týdyrǵan jáne osyǵan baılanysty mektepter shyqqan. Sondaı-aq eshkim eshkimge «Sen dinnen shyqtyń, seni qurtamyz, repressııa jasaımyz» dep qatty aıtpaǵan. Biraq keıin ol kezeńde bastaldy. Ol bastalǵannan keıin dáýir jabyldy. Mysaly bizdiń elde
Ál-Farabıdy qatty dáripteıdi. Atalǵan tulǵanyń atynda Qazaq ulttyq ýnıversıteti men Almatydaǵy eń úlken dańǵyldardyń biri bar. Uzyn sózdiń qysqasy, Ál-Farabı Qazaqstannyń ulttyq sımvoldarynyń biri. Áıtse de,
Ál-Farabıdy HHI ǵasyrǵa alyp kelsek, ony bizdiń keıbir dńnı fanatıkter taspen atqylap tastar edi. Sebebi onyń aıtqan pikirleri qazirgi konservatıvti túsiniktegi adamdardyń kótere alatyn pikir emes», – deıdi ol.
Fılosofııa ǵylymdarynyń kandıdaty, doent Jalǵas Sandybaev
Ál-Farabıdyń enıklopedıst, dara ǵalym ekenin aıtady.
«Ál-Farabıdyń álemde ekinshi ustaz dep atalýynyń ózi belgili qaýym nemese qala emes, bútin álemniń moıyndaýy. Tek qana musylman álemine ǵana emes, batys pen shyǵystyń ǵylymynyń órkendeýine orasan úles qosqan danagóı ǵalymdardyń biri. Ál-Farabıdyń ekinshi ustaz dep atalýyna kelsek, erterekte jalpy fılosofııa degen ýaqytta Arıstotel, Platon sekildi antıkalyq grek oıshyldarynyń shyǵarmalaryn túsindirip, sol ýaqyttaǵy ǵylym tili sanalǵan arab tilinde jazýynda. Keıin Eýropa elderi
Ál-Farabıdyń eńbekterin arab tilindegi nusqalarynan oqyp, túsinip, ary qaraı jańǵyrtqany úshin atalǵan tulǵa álemniń ekinshi ustazy degen ataqqa ıe boldy. Ál-Farabı búgingi tańda ózekti jastar máselesi, qoǵamdaǵy adamgershilik qundylyqtar men urpaq sabaqtastyǵyna mán berdi», – dedi ol.
