ورتالىق ازيادا كيىم، پايىمىمەن «مۇسىلمانبىز» دەپ زايىرلى ءبىلىم مەن جەرگىلىكتى ءداستۇردى جاتىرقايتىندار قاراسى مولايدى. بۇل ارەكەت ولاردى باقىلاۋ تالابىن تۋدىرعان. تەرىس ۋاعىز بەن قيسىنسىز پايىمنان كەيىن ايماق ەلدەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءتيىستى زاڭنامانى كۇشەيتۋگە كىرىستى.
قىرعىزستان بيلىگى ەلدە بەتتى تۇمشالايتىن ءدىني كيىم مەن ساقال قويۋعا تىيىم سالدى. شەشىم جوعارعى كەڭەس باسشىسى شاراپاتقان ءماجيتوۆانىڭ قولداۋىمەن قابىلداندى. ونىڭ پايىمداۋىنشا، مۇنداي شارا ەل قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ماڭىزدى. ۇسىنىلعان زاڭ قىرعىزستاندا قىزۋ تالقىعا تۇسۋدە.
ورتالىق ازيانىڭ وزگە ەلدەرىندەگى جاعداي قانداي؟
«بەتتى تولىق تۇمشالاۋ وتە قاۋىپتى»
«سوڭعى كۇندەرى پارانجا كيەتىندەر كوبەيىپ كەتتى. ورامال تاقپاۋ كەرەك دەپ وتىرعانىم جوق. بىراق، كىم ەكەنىڭىزدى بىلە المايتىنداي بەتتى تولىق تۇمشالاۋ – وتە قاۋىپتى دۇنيە. بىزگە وسىعان قاتىستى مەملەكەت تاراپىنان شارا قولدانۋ قاجەت»، - دەگەن دەپۋتات شاراپاتقان ءماجيتوۆا 8 قىركۇيەكتە جوگوركۋ كەنەش (جوعارعى كەڭەس) وتىرىسىندا.
ەكى ايدان كەيىن ول وسى ماسەلە بويىنشا زاڭ جوباسىنا باستاماشى بولىپ، 14 قاراشادا قۇجات قوعامدىق تالقىلاۋعا جىبەرىلدى. وندا ازاماتتىڭ تۇلعاسىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن، بەتىن جاۋىپ تۇراتىن كيىم كيۋگە تىيىم سالىناتىنى ايتىلعان.
زاڭ جوباسىندا ۇزىن ساقال قويۋعا دا تىيىم سالىنعان. جوبادا ساقالدىڭ تىيىم سالىنعان ۇزىندىعى كورسەتىلمەگەن، تەك «ازاماتتىڭ كەلبەتىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن ۇزىن ساقال قويۋعا» تىيىم سالىناتىنى ايتىلعان.
دەپۋتات مۇنداي شارا قوعامدىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قاجەت دەپ ەسەپتەيدى. زاڭ قابىلدانسا، زاڭ بۇزۋشىلارعا 2 مىڭ سوم (شامامەن 10 مىڭ تەڭگەدەن اسا) كولەمىندە ايىپپۇل سالىنادى نەمەسە 30 تاۋلىككە قوعامدىق جۇمىسقا تارتىلادى. ءتارتىپتى بۇزۋ قايتالانسا، ايىپپۇل ەكى ەسەگە وسەدى.
حيدجابتان باسقا كوپ ايەل الۋ ماسەلەسى دە بار
«ءدىني قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ جانە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قورعاۋ ماقساتىندا» پارانجا مەن ساقال كيۋگە قارسى شارالار ورتالىق ازيانىڭ باسقا ەلدەرىندە دە قاراستىرىلعان.
ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 5 قىركۇيەگىندە وزبەكستان پارلامەنتىنىڭ تومەنگى پالاتاسى قوعامدىق ورىنداردا حيدجاب كيگەندەردى اكىمشىلىك جازالاۋدى قاراستىراتىن زاڭ جوباسىن ماقۇلداعان. وزبەكستان كوپ ايەل الۋدى ناسيحاتتاپ، ايەل مەن ەركەكتىڭ تەڭدىگىن مويىندامايتىندارعا جازانى كۇشەيتۋدى ۇسىنىپ وتىر. ەندى قۇجاتتى سەنات ماقۇلداپ، پرەزيدەنت قول قويعان جاعدايدا زاڭ كۇشىنە ەنەدى.
بۇعان دەيىن وزبەكستان ءمۇفتيى نۋريددين حوليكنازاروۆ يسلامدا كيىم-كەشەك پەن سىرتقى كەلبەتكە قاتىستى قاتاڭ ەرەجەلەر جوق ەكەنىن ايتقان بولاتىن.
ءمۇفتيدىڭ ايتۋىنشا، بەت پەن باسىن تولىق جابۋ ايەلدەردىڭ نيقاب اتتى كيىنۋ فورماسىنا جاتادى. نيقاب بەتتى جانە دەنەنى تولىق جاۋىپ جۇرەتىن كيىنۋ ۇلگىسى.
سونداي-اق، ول يسلامدا بارلىق نارسە قالىپتى بولۋى كەرەكتىگىن – تولىق جامىلىپ، قارا كيىم كيىپ، ۇزىن ساقال قويىپ، كەڭ شالبار كيۋدىڭ قاجەتى جوق ەكەنىن اتاپ ءوتتى.
ساقالدىلارعا ارنالعان رەيد
ال تاجىكستاندا وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن حالىقتىڭ ۇلتتىق مادەنيەتى مەن سالت-داستۇرىنە ساي كەلمەيتىن كيىمدەر مەن ونىڭ بۇيىمدارىن كيۋگە قارسى ناۋقان باستالدى. سودان كەيىن مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر اراسىنان ارنايى توپتار قۇرىلىپ، جۇزدەگەن ايەلدەرگە ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. ءتىپتى، ۇكىمەت باسىنداعى ايەلدەر جانە وتباسى ىستەرى كوميتەتىنىڭ وكىلدەرى بازارلاردى ارالاپ، رەيد جۇرگىزگەن جاعدايلار دا بولدى.
كەزىندە ەل پرەزيدەنتى ەمومالي راحمون دا ەل ازاماتتارىن ساقال قويماۋعا، حيدجاب كيمەۋگە شاقىرعان بولاتىن. تاجىكستان باسشىسى، اتاپ ايتقاندا، «ءدىندى تاقيا مەن ساقال تاقپاي-اق ۇستانۋعا بولاتىنىن» باسا ايتقان.
2012 جىلدىڭ قاراشاسىندا تاجىكستاننىڭ عۇلامالار كەڭەسى ساقال ولشەمىنە قاتىستى ستاندارتتاردى قابىلدادى. وندا «حانافي مازھابىنداعىلاردىڭ ساقالىنىڭ ۇزىندىعى ءبىر تۇيىلگەن جۇدىرىقتان اسپاۋى كەرەك» دەلىندى.
ءتارتىپ ساقشىلارى ساقال قويعان ادامداردى ۇستاۋ ءۇشىن رەسپۋبليكادا دا رەيد جۇرگىزىپ تۇرادى. ولاردىڭ جەكە باسى انىقتالىپ، ساۋساق ىزدەرى الىنعاننان كەيىن ۇستالعانداردىڭ ساقالىن كۇشتەپ بولسا دا قىرىپ تاستايدى.
تاجىكستاندا ساقال قويۋعا العاشقى شەكتەۋلەر 2009 جىلى ەنگىزىلە باستادى، بىراق كەيىن بۇل ەرەجەلەر تەك مۇعالىمدەرگە قاتىستى بولدى. اتاپ ايتقاندا، جاسى 50-گە تولماعان مۇعالىمدەرگە ساقال قويۋعا رۇقسات ەتىلمەدى، ال جاسى ۇلكەندەر ساقال وسىرەتىن، بىراق ءۇش سانتيمەتردەن اسىرۋعا بولمايتىن.
ازاماتتىق زاڭدار جانە زايىرلىلىق
سوڭعى بىرنەشە جىلدا حيدجاب ماسەلەسى ءبىزدىڭ ەلدى دە اينالىپ وتپەدى. مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى قوعامدىق ورىنداردا ءدىني كيىم كيۋگە تىيىم سالۋ ماسەلەسىن تالقىلاۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋدا.
6 قازاندا استانادا وتكەن بريفينگتە مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى ايدا بالاەۆا «مىندەتتى تۇردە» شەشىم ۇسىنىلاتىنىن، بىراق ونىڭ ايتۋىنشا، «بۇل ماسەلە قوعاممەن بىرگە زەرتتەلەتىنىن» ايتتى. «مەن بۇكىل الەمدەگى تاجىريبەنى كورىپ وتىرمىن. ويتكەنى بۇل – ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسى. قوعامدىق ورىنداردا بەتى جابۋلى كۇيدە ادامدى [جەكە باسىن] تانۋ وتە قيىن»، - دەپ ءتۇسىندىردى ول.
قىركۇيەك ايىنىڭ باسىندا ايدا بالاەۆا «مەكتەپتەردە حيدجاب كيۋ ماسەلەسى وزەكتى بولىپ وتىر» دەگەن تۇسىنىكتەمە بەردى:
«قازاقستان كونستيتۋتسياعا سايكەس دىننەن بولىنگەن زايىرلى مەملەكەت. بۇل رەتتە مەملەكەت ءدىني سەنىم بوستاندىعىنا كەپىلدىك بەرەدى. مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ بارلىق ماسەلەلەرى ءدىني نورمالارمەن ەمەس، ازاماتتىق زاڭدارمەن رەتتەلەدى. ال ەرەجەلەر مەكتەپ فورماسىن كيۋ ستاندارتتارىن ساقتاۋدى تالاپ ەتەدى» دەدى ول.
كەيبىر جىلدارى ەلىمىزدە مەكتەپتەردە ورامالعا تىيىم سالىنعان سوڭ اتا-انالاردىڭ قىزدارىن مەكتەپكە جىبەرمەگەن بىرنەشە فاكتىلەرى تىركەلدى. بۇعان جاۋاپ رەتىندە اتالعان وقۋشىلاردىڭ اتا-انالارى سوتقا جۇگىنگەن. بۇل رەتتە وقۋ ورىندارىنىڭ باسشىلىعى بۇل ءتيىستى ۆەدومستۆونىڭ تالابى ەكەنىنە سىلتەمە جاسادى. بىراق وقۋشى قىزداردىڭ اتا-انالارى مۇنداي تىيىمدار كونستيتۋتسيادا بەلگىلەنگەن ءدىني سەنىم بوستاندىعى قۇقىعىن شەكتەۋ دەپ سانايدى.
قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ ءباسپاسوز حاتشىسى اعابەك قوناربايۇلى ءدىندى ۇستانۋشىلاردى 10 جاسقا دەيىنگى قىزدارعا حيدجاب كيۋ مىندەتتى ەمەس شارت ەكەنىن ەستە ۇستاۋعا شاقىردى:
«قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى ءوز قۇزىرەتى شەگىندە وسى ماسەلە بويىنشا مەملەكەتتىك ورگاندارعا ءتيىستى ۇسىنىستار بەردى. مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ ءوتىنىشى ەسكەرىلىپ، وڭ شەشىم قابىلدانادى دەپ سەنەمىز» دەلىندى قمدب جاۋابىندا.
مەكتەپتەگى ورامال ماسەلەسى بيىل وقۋ جىلى باستالعالى بەرى قىزۋ تالقىعا تۇسۋدە. دەپۋتاتتار، قوعام بەلسەندىلەرى حيدجاب تاقىرىبىن تۇرلىشە تالقىعا سالىپ، بيلىك يەلەرىنە مالىمدەمەلەر جاسادى. ءتىپتى بۇل داۋعا قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ءوزى ارالاستى.
پرەزيدەنت استانادا وتكەن مۇعالىمدەردىڭ رەسپۋبليكالىق سەزىندە مەكتەپ – ءبىلىم الۋعا كەلەتىن وقۋ ورنى، ال ءدىني سەنىم ازاماتتاردىڭ جەكە ءىسى ەكەنىن ايتتى.
"ەلىمىزدە ءدىني سەنىم بوستاندىعىنا زاڭمەن كەپىلدىك بەرىلگەن. مەنىڭ ويىمشا، بالا وسكەندە ءوز تاڭداۋىن جاساپ، دۇنيەتانىمىن قالىپتاستىرسا دۇرىس بولار ەدى", - دەدى توقاەۆ. سونداي-اق، ول قازاقستاننىڭ زايىرلى مەملەكەت ەكەنىن جانە زايىرلى بولىپ قالا بەرەتىنىن باسا ايتتى.
بۇل ماسەلە كوپشىلىك اراسىندا تەرىس ۋاعىز، قيسىنسىز قيسسا كەڭ تاراي باستاعان سوڭ قولعا الىنىپ وتىر. الەۋمەتتىك جەلىدە تاراعان ءتۇرلى مالىمەتتەردى تالعامسىز تۇتىنۋ قالىپتاسقان.
ءوز ورتاسىندا «ۇستاز» اتالاتىن ۋاعىزشىلاردىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاستان ءداستۇر مەن زايىرلى ءبىلىمدى ءبىر-اق سوزبەن جوققا شىعارىپ، ورتاعاسىرلىق دوگمانى تىقپالاۋى ءدىن ماسەلەسىنە نازار اۋدارتىپ وتىر. ءبىر جاعى قوعامدا زايىرلى ءدىنتانۋشىلاردىڭ دا ورنى دا ۇڭىرەيىپ تۇر. قازىرگى قوعامدا ءدىنتانۋشى دەگەندەردىڭ كوبى ءدىندى ۋاعىزداۋشى بولىپ شىعىپ جاتىر.
جاعدايعا بەي-جاي قاراماۋ كەرەك دەگەندەردىڭ ىشىندە سەناتور نۇرتورە ءجۇسىپ تە بار. ول ءدىني يدەولوگيانىڭ دامۋىنا ىقپال ەتۋشى ءبىلىمنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى مەن جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن سەبەپ قىلدى:
«بۇگىنگى تاڭدا ازاماتتاردى وسىنداي سىرتقى كۇشتەردەن ارىلتۋعا كومەكتەسەتىن ساۋاتتى ءدىنتانۋشىلار مەن يمامدار جەتىسپەيدى. ال شەتەلدە بەيرەسمي ءبىلىم الىپ جاتقان ازاماتتاردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. ولاردىڭ ءبىلىمىنىڭ يدەولوگيالىق باعىتى مەن ءداستۇرلى دىنىمىزگە سايكەستىگى كۇماندى. سەبەبى جوعارىدا اتالعان جايتتاردىڭ الدىن الۋ بويىنشا قۇزىرلى ورگاندار اراسىندا ءوزارا ۇيلەستىرۋدىڭ جوقتىعىنان جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزىلمەيدى،» - دەيدى نۇرتورە ءجۇسىپ.
دينا ليتپين،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
