Ortalyq Aziiada kiım, paiymymen «mūsylmanbyz» dep zaiyrly bılım men jergılıktı dästürdı jatyrqaityndar qarasy molaidy. Būl äreket olardy baqylau talabyn tudyrǧan. Terıs uaǧyz ben qisynsyz paiymnan keiın aimaq elderı bırınen soŋ bırı tiıstı zaŋnamany küşeituge kırıstı.
Qyrǧyzstan bilıgı elde bettı tūmşalaityn dıni kiım men saqal qoiuǧa tyiym saldy. Şeşım Joǧarǧy keŋes basşysy Şarapatqan Mäjitovanyŋ qoldauymen qabyldandy. Onyŋ paiymdauynşa, mūndai şara el qauıpsızdıgı üşın maŋyzdy. Ūsynylǧan zaŋ Qyrǧyzstanda qyzu talqyǧa tüsude.
Ortalyq Aziianyŋ özge elderındegı jaǧdai qandai?
«BETTI TOLYQ TŪMŞALAU ÖTE QAUIPTI»
«Soŋǧy künderı paranja kietınder köbeiıp kettı. Oramal taqpau kerek dep otyrǧanym joq. Bıraq, kım ekenıŋızdı bıle almaityndai bettı tolyq tūmşalau – öte qauıptı dünie. Bızge osyǧan qatysty memleket tarapynan şara qoldanu qajet», - degen deputat Şarapatqan Mäjitova 8 qyrküiekte Jogorku Keneş (joǧarǧy keŋes) otyrysynda.
Ekı aidan keiın ol osy mäsele boiynşa zaŋ jobasyna bastamaşy bolyp, 14 qaraşada qūjat qoǧamdyq talqylauǧa jıberıldı. Onda azamattyŋ tūlǧasyn anyqtauǧa mümkındık bermeitın, betın jauyp tūratyn kiım kiiuge tyiym salynatyny aitylǧan.
Zaŋ jobasynda ūzyn saqal qoiuǧa da tyiym salynǧan. Jobada saqaldyŋ tyiym salynǧan ūzyndyǧy körsetılmegen, tek «azamattyŋ kelbetın anyqtauǧa mümkındık bermeitın ūzyn saqal qoiuǧa» tyiym salynatyny aitylǧan.
Deputat mūndai şara qoǧamdyq qauıpsızdıktı qamtamasyz etu üşın qajet dep esepteidı. Zaŋ qabyldansa, zaŋ būzuşylarǧa 2 myŋ som (şamamen 10 myŋ teŋgeden asa) kölemınde aiyppūl salynady nemese 30 täulıkke qoǧamdyq jūmysqa tartylady. Tärtıptı būzu qaitalansa, aiyppūl ekı esege ösedı.
HİDJABTAN BASQA KÖP ÄIEL ALU MÄSELESI DE BAR
«Dıni qauıpsızdıktı qamtamasyz etu jäne ūlttyq qūndylyqtardy qorǧau maqsatynda» paranja men saqal kiiuge qarsy şaralar Ortalyq Aziianyŋ basqa elderınde de qarastyrylǧan.
Üstımızdegı jyldyŋ 5 qyrküiegınde Özbekstan parlamentınıŋ tömengı palatasy qoǧamdyq oryndarda hidjab kigenderdı äkımşılık jazalaudy qarastyratyn zaŋ jobasyn maqūldaǧan. Özbekstan köp äiel aludy nasihattap, äiel men erkektıŋ teŋdıgın moiyndamaityndarǧa jazany küşeitudı ūsynyp otyr. Endı qūjatty Senat maqūldap, prezident qol qoiǧan jaǧdaida zaŋ küşıne enedı.
Būǧan deiın Özbekstan müftiı Nuriddin Holiknazarov İslamda kiım-keşek pen syrtqy kelbetke qatysty qataŋ erejeler joq ekenın aitqan bolatyn.
Müftidıŋ aituynşa, bet pen basyn tolyq jabu äielderdıŋ niqab atty kiınu formasyna jatady. Niqab bettı jäne denenı tolyq jauyp jüretın kiınu ülgısı.
Sondai-aq, ol islamda barlyq närse qalypty boluy kerektıgın – tolyq jamylyp, qara kiım kiıp, ūzyn saqal qoiyp, keŋ şalbar kiiudıŋ qajetı joq ekenın atap öttı.
SAQALDYLARǦA ARNALǦAN REID
Al Täjıkstanda osydan bes-alty jyl būryn halyqtyŋ ūlttyq mädenietı men salt-dästürıne sai kelmeitın kiımder men onyŋ būiymdaryn kiiuge qarsy nauqan bastaldy. Sodan keiın memlekettık qyzmetkerler arasynan arnaiy toptar qūrylyp, jüzdegen äielderge tüsındıru jūmystaryn jürgızdı. Tıptı, ükımet basyndaǧy äielder jäne otbasy ısterı komitetınıŋ ökılderı bazarlardy aralap, reid jürgızgen jaǧdailar da boldy.
Kezınde el prezidentı Emomali Rahmon da el azamattaryn saqal qoimauǧa, hidjab kimeuge şaqyrǧan bolatyn. Täjıkstan basşysy, atap aitqanda, «dındı taqiia men saqal taqpai-aq ūstanuǧa bolatynyn» basa aitqan.
2012 jyldyŋ qaraşasynda Täjıkstannyŋ ǧūlamalar keŋesı saqal ölşemıne qatysty standarttardy qabyldady. Onda «Hanafi mäzhabyndaǧylardyŋ saqalynyŋ ūzyndyǧy bır tüiılgen jūdyryqtan aspauy kerek» delındı.
Tärtıp saqşylary saqal qoiǧan adamdardy ūstau üşın respublikada da reid jürgızıp tūrady. Olardyŋ jeke basy anyqtalyp, sausaq ızderı alynǧannan keiın ūstalǧandardyŋ saqalyn küştep bolsa da qyryp tastaidy.
Täjıkstanda saqal qoiuǧa alǧaşqy şekteuler 2009 jyly engızıle bastady, bıraq keiın būl erejeler tek mūǧalımderge qatysty boldy. Atap aitqanda, jasy 50-ge tolmaǧan mūǧalımderge saqal qoiuǧa rūqsat etılmedı, al jasy ülkender saqal ösıretın, bıraq üş santimetrden asyruǧa bolmaityn.
AZAMATTYQ ZAŊDAR JÄNE ZAIYRLYLYQ
Soŋǧy bırneşe jylda hidjab mäselesı bızdıŋ eldı de ainalyp ötpedı. Mädeniet jäne aqparat ministrlıgı qoǧamdyq oryndarda dıni kiım kiiuge tyiym salu mäselesın talqylau mümkındıgın qarastyruda.
6 qazanda Astanada ötken brifingte Mädeniet jäne aqparat ministrı Aida Balaeva «mındettı türde» şeşım ūsynylatynyn, bıraq onyŋ aituynşa, «būl mäsele qoǧammen bırge zertteletının» aitty. «Men bükıl älemdegı täjıribenı körıp otyrmyn. Öitkenı būl – ūlttyq qauıpsızdık mäselesı. Qoǧamdyq oryndarda betı jabuly küide adamdy [jeke basyn] tanu öte qiyn», - dep tüsındırdı ol.
Qyrküiek aiynyŋ basynda Aida Balaeva «mektepterde hidjab kiiu mäselesı özektı bolyp otyr» degen tüsınıkteme berdı:
«Qazaqstan Konstitusiiaǧa säikes dınnen bölıngen zaiyrly memleket. Būl rette memleket dıni senım bostandyǧyna kepıldık beredı. Memlekettık saiasattyŋ barlyq mäselelerı dıni normalarmen emes, azamattyq zaŋdarmen retteledı. Al erejeler mektep formasyn kiiu standarttaryn saqtaudy talap etedı» dedı ol.
Keibır jyldary elımızde mektepterde oramalǧa tyiym salynǧan soŋ ata-analardyŋ qyzdaryn mektepke jıbermegen bırneşe faktılerı tırkeldı. Būǧan jauap retınde atalǧan oquşylardyŋ ata-analary sotqa jügıngen. Būl rette oqu oryndarynyŋ basşylyǧy būl tiıstı vedomstvonyŋ talaby ekenıne sılteme jasady. Bıraq oquşy qyzdardyŋ ata-analary mūndai tyiymdar Konstitusiiada belgılengen dıni senım bostandyǧy qūqyǧyn şekteu dep sanaidy.
Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasynyŋ baspasöz hatşysy Aǧabek Qonarbaiūly dındı ūstanuşylardy 10 jasqa deiıngı qyzdarǧa hidjab kiiu mındettı emes şart ekenın este ūstauǧa şaqyrdy:
«Qazaqstan mūsylmandary dıni basqarmasy öz qūzyretı şegınde osy mäsele boiynşa memlekettık organdarǧa tiıstı ūsynystar berdı. Mūsylman qauymynyŋ ötınışı eskerılıp, oŋ şeşım qabyldanady dep senemız» delındı QMDB jauabynda.
Mekteptegı oramal mäselesı biyl oqu jyly bastalǧaly berı qyzu talqyǧa tüsude. Deputattar, qoǧam belsendılerı hidjab taqyrybyn türlışe talqyǧa salyp, bilık ielerıne mälımdemeler jasady. Tıptı būl dauǧa Qazaqstan prezidentı Qasym-Jomart Toqaevtyŋ özı aralasty.
Prezident Astanada ötken mūǧalımderdıŋ respublikalyq sezınde mektep – bılım aluǧa keletın oqu orny, al dıni senım azamattardyŋ jeke ısı ekenın aitty.
"Elımızde dıni senım bostandyǧyna zaŋmen kepıldık berılgen. Menıŋ oiymşa, bala öskende öz taŋdauyn jasap, dünietanymyn qalyptastyrsa dūrys bolar edı", - dedı Toqaev. Sondai-aq, ol Qazaqstannyŋ zaiyrly memleket ekenın jäne zaiyrly bolyp qala beretının basa aitty.
Būl mäsele köpşılık arasynda terıs uaǧyz, qisynsyz qissa keŋ tarai bastaǧan soŋ qolǧa alynyp otyr. Äleumettık jelıde taraǧan türlı mälımetterdı talǧamsyz tūtynu qalyptasqan.
Öz ortasynda «ūstaz» atalatyn uaǧyzşylardyŋ ǧasyrlar boiy qalyptastan dästür men zaiyrly bılımdı bır-aq sözben joqqa şyǧaryp, ortaǧasyrlyq dogmany tyqpalauy dın mäselesıne nazar audartyp otyr. Bır jaǧy qoǧamda zaiyrly dıntanuşylardyŋ da orny da üŋıreiıp tūr. Qazırgı qoǧamda dıntanuşy degenderdıŋ köbı dındı uaǧyzdauşy bolyp şyǧyp jatyr.
Jaǧdaiǧa bei-jai qaramau kerek degenderdıŋ ışınde senator Nūrtöre Jüsıp te bar. Ol dıni ideologiianyŋ damuyna yqpal etuşı bılımnıŋ jetıspeuşılıgı men jūmyssyzdyq mäselesın sebep qyldy:
«Bügıngı taŋda azamattardy osyndai syrtqy küşterden aryltuǧa kömektesetın sauatty dıntanuşylar men imamdar jetıspeidı. Al şetelde beiresmi bılım alyp jatqan azamattardyŋ sany artyp keledı. Olardyŋ bılımınıŋ ideologiialyq baǧyty men dästürlı dınımızge säikestıgı kümändı. Sebebı joǧaryda atalǧan jaittardyŋ aldyn alu boiynşa qūzyrly organdar arasynda özara üilestırudıŋ joqtyǧynan jüielı jūmys jürgızılmeidı,» - deidı Nūrtöre Jüsıp.
Dina LİTPİN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
