1917 جىلدىڭ 26-28 قاراشاسىندا قوقاندا IV تۇركىستان ولكەلىك قۇرىلتايى جينالىپ، ءۇش كۇن ىشىندە – 28 قاراشادا رەسەي فەدەراتيۆتىك دەموكراتيالىق رەسپۋبليكا قۇرامىنداعى تەرريتوريالىق تۇركىستان مۇحتارياتى (تۇركىستان اۆتونومياسى) قۇرىلدى.
كەڭەستىك تاريحنامادا اۆتونوميا قۇرىلعان قالانىڭ اتىمەن – «قوقان اۆتونومياسى» دەپ اتالدى. اۆتونوميا جاريالانعانمەن، كەيىن ساياسي بيلىك تۇركىستان ۋاقىتشا حالىقتىق كەڭەسىنىڭ قولىنا كوشىپ، كەڭەس قۇرامىنا 54 ادام كىردى. الايدا كەڭەس ۇكىمەتى تۇركىستان اۆتونومياسىن مويىندامادى. تاشكەنتتەگى بولشەۆيكتەر كەڭەسىنىڭ باسشىسى پ.گ. پولتاراتسكي قوقان اۆتونومياسىن سىناپ، تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ ۋاقىتسىز، ورىنسىز قۇرىلعانىن، جالپى جۇرت پايداسىن كوزدەگەن اۆتونوميا ەمەستىگىن العا تارتۋ ارقىلى تاشكەنتتەگى ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ «شوتىنداعى» اقشانى رەكۆيزيتسيالاۋ (ياعني قوعامدىق ۇيىمنىڭ مۇلكىن مەملەكەت قاراماعىنا ەرىكسىز الۋ) تاپسىرىلعان بولاتىن. بارلىق قوقان قالاسىنىڭ مەملەكەتتىك بانكتەگى بولىمىندە جانە جەكە بانكتەردەن پولتاراتسكي 8 ملن-نان استام ءرۋبلدى (سومدى) تاركىلەدى. بىراق كورسەتىلگەن قارجى تاشكەنتكە تۇگەلىمەن جەتكەن جوق. 212 مىڭ رۋبل (سوم) قوقان جۇمىسشى جانە سولدات دەپۋتاتتارىنىڭ كەڭەسىنە، 81 مىڭ سوم قوقان قامالىن قورعاۋعا قالدىرىلعان بولاتىن. وسى جاعداي ۇلكەن ايقاي تۋعىزىپ، ناتيجەسىندە، تۇركىستان مۇحتارياتىنىڭ كابينەتىندە كەلىسپەۋشىلىك تۋىنداپ، م. تىنىشباەۆ مينيستر-توراعا قىزمەتىنەن ىعىستىرىلىپ، ونىڭ ورنىنا مۇستافا شوقاي تاعايىندالدى.
م. شوقاي ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باسشىلىعىن قولىنا الىپ، وزبەك، قازاق، قىرعىزداردى ءبىر باعىتتا نىعايتۋدى كوزدەدى. سونىمەن قاتار م.شوقايدىڭ باسشىلىعىمەن ۇكىمەتتىڭ جەكە مەنشىك قارجى بازاسى قۇرىلدى. دەگەنمەن قارجى تاپشىلىعى باسىم بولىپ، اسكەري كۇشتەردى قۇرۋ كەزىندە توتەنشە قيىنشىلىقتار كەزدەستى. سوعان قاراماستان قوقان ۇكىمەتى بارلىق تۇركىستاندىقتاردى اۆتونوميا تۋىنىڭ استىنا جيناپ، سونداي-اق ۇكىمەت مەملەكەتتىك باعدارلامالار تاراپىنان قولداۋ تاپتى. مىسالى، فەرعانا اۆتونوميالى باسقارۋعا اۋىستى، ءتىپتى سوت پروتسەسى «اۆتونوميالى تۇركىستاننىڭ» ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ شەشىمى ارقىلى جۇرگىزىلىپ وتىردى. سول سياقتى، باقىلاۋ پالاتاسى، مەملەكەتتىك بانك، سوت پالاتاسى اۆتونوميا باعدارلاماسىن قابىلدادى.
بىراق اۆتونوميالى ۇكىمەت قوزعالىس پەن كۇرەستىڭ ورتالىعى بولدى. ول يمپەرياليزمگە قارسى قىزىل رەسەيلىك تۋدىڭ قول استىندا ەدى، سول سەبەپتى قوقاندى مەملەكەتتىك قۇرىلىم رەتىندە كەڭەس ۇكىمەتى مويىندامادى. مۇستافا شوقاي كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇركىستان اۆتونومياسىن مەملەكەت رەتىندە كوزگە ىلمەگەنى تۋرالى بىلاي دەيدى: «ءبىزدىڭ دارمەنسىزدىگىمىزدى حالىق تا سەزدى: جۇمىسشى، سولدات دەپۋتاتتارى دا تۇسىنگەن بولاتىن. سوندىقتان ولار ءبىزدى كوزگە دە ىلمەدى. كوپشىلىكتىڭ 96-98 پايىزى بولعانىمىزبەن، ءبىز كەڭەستەرگە قارسى تۇرا المادىق»، – دەپ اششى شىندىقتى كورسەتىپ، تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ بارعان سايىن السىرەپ بارا جاتقانىن جەتكىزگەن. 1918 جىلى 18–23 قاڭتاردا تۇركىستان ولكەسى كەڭەستەرىنىڭ ءىV ولكەلىك سەزى ءوتتى. ونداعى باستى ماسەلە ولكەدەگى – اۆتونوميا ماسەلەسى. الايدا سەزدە تۇركىستان مۇحتارياتى باسشىلىعىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋدەن باس تارتىپ، قوقان اۆتونومياسى ۇكىمەتىن زاڭنان تىس دەپ جاريالادى. ونىڭ باسشىلارىن تۇتقىنداۋ جانە اۆتونوميانى تاراتۋ جونىندە قاۋلى قابىلداندى. ال قاڭتاردىڭ 18-ىنەن 19-ىنا قاراعان ءتۇنى (كەڭەس وكىمەتى وكىلدەرى مەن تۇركىستان اۆتونومياسى باسشىلىعى اراسىنداعى كەلىسسوزدەر تىعىرىققا تىرەلگەندە) تاشكەنتتەن قوقانعا ە. پەرفيلەۆ باسقارعان كەڭەستىك جاقسى قارۋلانعان اسكەري بولىمدەر مەن سامارقاند پەن فەرعانادان دا بولشەۆيكتىك اسكەرلەر كەلىپ جەتتى. تۇركىستان مۇحتارياتىن جاقتاۋشىلاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ قولىندا سويىل، شوقپار، بالتا بولدى، جەكەلەگەن ادامدار اڭشى مىلتىقتارىمەن قارۋلاندى. شىن مانىندە، كۇشتىڭ ارا سالماعى تەڭ ەمەس ەدى. 29-ىنان 30 قاڭتارعا قاراعان ءتۇنى اۆتونوميا جاقتاۋشىلارى قالاداعى قامالدى الۋعا ارەكەت جاساپ، وسى كۇنى (30 قاڭتاردا) قوقان قالاسىنىڭ جانىنان 2 كوپىر ورتەلدى. قالا مەن سەرەۆو ستانتسياسى اراسىنداعى تەمىر جول بولشەكتەلدى، تەلەگراف سىمدارى كەسىلىپ تاستالدى.
رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت مۇشەسى سازونوۆ بابۋشكيننەن «زيگەلدى، شوقاەۆتى جانە حاتشىسىن تۇتقىنعا الىڭدار» دەلىنگەن جەدەلحات الادى. ول رەۆوليۋتسيالىق كوميتەت مۇشەسى نيكولاەنكومەن بىرگە ەكى سولدات الىپ ەسكى قالاعا شىعىپ كەتىپ، تەك حاتشىنى عانا تۇتقىنعا الادى. م. شوقاي مەن ونىڭ سەنىمدى سەرىكتەستەرى جاسىرىن ارەكەتكە كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. ءۇش كۇن بويى قوقان قالاسى وزبىر كۇشتەردىڭ اياۋسىز سوققىسىنا ۇشىرادى. قالاعا باسىپ كىرگەن قىزىل اسكەر بولىمدەرى مەن ولارعا كومەكتەسكەن جەرگىلىكتى ارميانداردىڭ «داشناكتسۋتيۋن» پارتياسى قۇرعان قارۋلى جاساقتار قالانى وق قۇشاعىنا ورادى، ازىق-تۇلىك پەن ماقتا-ماتا قويمالارىن ورتەپ، جاپپاي توناۋ مەن مۇحتاريات جاقتاۋشىلارىن تۇتقىنداۋ ورىن الدى. تۇركىستان مۇحتارياتى ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ 54 مۇشەسىنىڭ 30-ى تۇتقىندالىپ، ولاردىڭ ەكەۋى: ح. يۋرالى-اگاەۆ پەن م. مىرزاحمەتوۆ اتىلدى. بولشەۆيكتەردىڭ قولىنا تۇسكەندەر قاتارىندا نامانعاندىق ناسىرحانتورە، سامارحاندىق حارتسفەلد، بۇحارالىق ءابيدجان، ت.ب. بولدى. قۇتىلعاندارى فەرعانا تاۋلارىنا قاشىپ كەتىپ، 1928 جىلعا دەيىن پارتيزاندىق كۇرەس جۇرگىزگەن.
ال م.شوقاي قوقان قالاسىنان بولشەۆيكتەردىڭ وعىنان قاشىپ شىعىپ، يرگاش قۇرباشى قاراقشىلارىنىڭ جاساقتارىنىڭ قولىنا تۇسەدى. وسى كەزدە ول ساناسى تومەن وزبەك ناسىلدەرىنە كەكتەنبەي باسىنان وتكەن قيىنشىلىقتارى تۋرالى بىلايشا قورىتىندىلايدى: «جەكە جۇرگەن باۋىرلارىڭنىڭ دوس تۇتقان حالقىنان دۇشپاندىق كورىپ، كوڭىلى قاپا بولىپ تۇر. سويتسە دە، ءۇنباستاۋدان باسقا جەر كورمەگەن، سارتتان باسقا ەل كورمەگەن ادامداردىڭ ماعان قىلعان جامانشىلىعىن بۇكىل سارت حالقىنا جاپسىرعىم كەلمەيدى». مۇستافا شوقاي ءوزى ءۇشىن كوپتەگەن حالىقتىڭ قىرىلىپ كەتپەۋىن، ولارعا ءوزىنىڭ زيانى تيمەيتىن جاعىن ويلاستىرعان بولاتىن.
مۇستافا شوقاي نەگىزىن قالاعان قوقان اۆتونومياسى بار بولعانى 2 اي، 4 كۇن عانا ءومىر ءسۇردى. ولاردىڭ نە وفيتسەرى، نە اقشاسى، نە اسكەرى بولعان جوق. پوشتا، تەلەگراف، تەمىر جولداردىڭ ءبارى دە جاۋ قولىندا بولاتىن. وسىنداي قيىن كەزدە دۇنيەگە كەلىپ، قىسقا عانا عۇمىر كەشكەن قوقان ۇكىمەتىنىڭ تۇركىستان حالقىنىڭ ۇلتتىق تالاپتارىن قاناعاتتاندىرۋ جولىندا كوزگە كورىنەرلىك ەشقانداي جۇمىس تىندىرا الماۋى زاڭدى ەدى. ال مۇستافا شوقاي كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ىقپالى كۇشەيىپ، قوقان اۆتونومياسى قۇلاعاننان كەيىن، ساياسي پىكىرى قاراما-قايشى بولعاندىقتان، تۇركىستاننان اسىپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. اۋەلى گرۋزياعا (1919-1920), 1920 جىلى تۇركياعا قونىس اۋدارادى. الايدا ول جەردە كوپ تۇراقتاي المايدى. ءباسپاسوز ەركىندىگىن اڭساعان ءىرى تاريحي تۇلعا ەندى ەۋروپاعا قاراي بەت الىپ، ساياسي مۇعاجىر ەميگرانت رەتىندە بولشەۆيزممەن كۇرەستە قالامىن قارۋ ەتتى جانە سول ارقىلى شەتەلدەگى تۇركىستاندىق ساياسي مۇعاجىرلاردىڭ كوسەمىنە اينالدى. م. شوقاي دا جانە اتامەكەندى تاستاپ كەتكەن باسقا مۇعاجىرلار دا تەك شەتەلدە كەڭەس وكىمەتىنىڭ سودىر ساياساتىن اشكەرەلەۋمەن عانا شەكتەلگەن جوق. ولار رەسەيدىڭ پرولەتارلىق ديكتاتۋراسىنان تۇركىستاننىڭ ازات بولۋىن كۇتتى. م.شوقاي سىندى جۇزدەپ، مىڭداپ سانالعان مۇعاجىرلاردىڭ ارمانى دا وسى ەدى. ولار ءوز اتامەكەندەرىن جانىنداي ءسۇيىپ، شەتەلدە جۇرگەندە دە ونىڭ تۇتاس مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋگە دايىن ەكەندىكتەرىن دالەلدەدى.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
