Ekı ai, tört kün ömır sürgen memleket. Bügın - Türkıstan mūhtariiaty qūrylǧan kün

1917 jyldyŋ 26-28 qaraşasynda Qoqanda IV Türkıstan ölkelık qūryltaiy jinalyp, üş kün ışınde – 28 qaraşada Resei Federativtık Demokratiialyq respublika qūramyndaǧy territoriialyq Türkıstan mūhtariiaty (Türkıstan avtonomiiasy) qūryldy.

Keŋestık tarihnamada avtonomiia qūrylǧan qalanyŋ atymen – «Qoqan avtonomiiasy» dep ataldy. Avtonomiia jariialanǧanmen, keiın saiasi bilık Türkıstan uaqytşa  halyqtyq keŋesınıŋ qolyna köşıp, Keŋes qūramyna 54 adam kırdı. Alaida Keŋes ükımetı Türkıstan avtonomiiasyn moiyndamady. Taşkenttegı bolşevikter keŋesınıŋ basşysy P.G. Poltaraskii Qo­qan avtonomiiasyn synap, Türkıstan avtonomiiasynyŋ uaqyt­syz, orynsyz qūrylǧanyn, jalpy jūrt paidasyn közdegen avtonomiia emestıgın alǧa tartu arqyly Taşkenttegı Uaqytşa ükımettıŋ «şotyndaǧy» aqşany rekvizisiialau (iaǧni qoǧamdyq ūiymnyŋ mülkın memleket qaramaǧyna erıksız alu) tapsyrylǧan bolatyn. Barlyq Qoqan qalasynyŋ Memlekettık banktegı bölımınde jäne jeke bank­terden Poltaraskii 8 mln-nan astam rubldı (somdy) tärkıledı. Bıraq körsetılgen qarjy Taşkentke tügelımen jetken joq. 212 myŋ rubl (som) Qoqan jūmysşy jäne soldat deputattarynyŋ keŋesıne, 81 myŋ som Qoqan qamalyn qorǧauǧa qaldyrylǧan bolatyn. Osy jaǧdai ülken aiqai tuǧyzyp, nätijesınde, Türkıstan mūhtariiatynyŋ kabinetınde kelıspeuşılık tuyndap, M. Tynyşbaev ministr-töraǧa qyzmetınen yǧystyrylyp, onyŋ ornyna Mūstafa Şoqai taǧaiyndaldy. M. Şoqai Uaqytşa ükımettıŋ basşylyǧyn qolyna alyp, özbek, qazaq, qyrǧyzdardy bır baǧytta nyǧaitudy közdedı. Sonymen qatar M.Şoqaidyŋ basşylyǧymen ükımettıŋ jeke menşık qarjy bazasy qūryldy. Degenmen qarjy tapşylyǧy basym bolyp, äskeri küşterdı qūru kezınde tötenşe qiynşylyqtar kezdestı. Soǧan qaramastan Qoqan ükımetı barlyq türkıstandyqtardy Avtonomiia tuynyŋ astyna jinap, sondai-aq ükımet memlekettık baǧdarlamalar tarapynan qoldau tapty. Mysaly, Ferǧana avtonomiialy basqaruǧa auysty, tıptı sot prosesı «avtonomiialy Türkıstannyŋ» uaqytşa ükımetınıŋ şeşımı arqyly jürgızılıp otyrdy. Sol siiaqty, baqylau palatasy, Memlekettık Bank, Sot palatasy Avtonomiia baǧdarlamasyn qabyldady. Bıraq avtonomiialy ükımet qozǧalys pen kürestıŋ ortalyǧy boldy. Ol imperializmge qarsy qyzyl reseilık tudyŋ qol astynda edı, sol sebeptı Qoqandy memlekettık qūrylym retınde keŋes ükımetı moiyndamady. Mūstafa Şoqai keŋes ükımetınıŋ Türkıstan avtonomiiasyn memleket retınde közge ılmegenı turaly bylai deidı: «Bızdıŋ därmensızdıgımızdı halyq ta sezdı: jūmysşy, Soldat deputattary da tüsıngen bolatyn. Sondyqtan olar bızdı közge de ılmedı. Köpşılıktıŋ 96-98 paiyzy bolǧanymyzben, bız Keŋesterge qarsy tūra almadyq», – dep aşy şyndyqty körsetıp, Türkıstan avtonomiiasynyŋ barǧan saiyn älsırep bara jatqanyn jetkızgen. 1918 jyly 18–23 qaŋtarda Türkıstan ölkesı keŋesterınıŋ IV ölkelık sezı öttı. Ondaǧy basty mäsele ölkedegı – avtonomiia mäselesı. Alaida sezde Türkıstan mūhtariiaty basşylyǧymen kelıssöz jürgızuden bas tartyp, Qoqan avtonomiiasy ükımetın zaŋnan tys dep jariialady. Onyŋ basşylaryn tūtqyndau jäne avtonomiiany taratu jönınde qauly qabyldandy. Al qaŋtardyŋ 18-ınen 19-yna qaraǧan tünı (Keŋes ökımetı ökılderı men Türkıstan avtonomiiasy basşylyǧy arasyndaǧy kelıssözder tyǧyryqqa tırelgende) Taşkentten Qoqanǧa E. Perfilev basqarǧan Keŋestık jaqsy qarulanǧan äskeri bölımder men Samarqand pen Ferǧanadan da bolşeviktık äskerler kelıp jettı. Türkıstan Mūhtariiatyn jaqtauşylardyŋ köpşılıgınıŋ qolynda soiyl, şoqpar, balta boldy, jekelegen adamdar aŋşy myltyqtarymen qarulandy. Şyn mänınde, küştıŋ ara salmaǧy teŋ emes edı. 29-ynan 30 qaŋtarǧa qaraǧan tünı avtonomiia jaqtauşylary qaladaǧy qamaldy aluǧa äreket jasap, osy künı (30 qaŋtarda) Qoqan qalasynyŋ janynan 2 köpır örteldı. Qala men Serevo stansiiasy arasyndaǧy temır jol bölşekteldı, telegraf symdary kesılıp tastaldy. Revoliusiialyq komitet müşesı Sazonov Babuşkinnen «Zigeldı, Şoqaevty jäne hatşysyn tūtqynǧa alyŋdar» delıngen jedelhat alady. Ol revoliusiialyq komitet müşesı Nikolaenkomen bırge ekı soldat alyp eskı qalaǧa şyǧyp ketıp, tek hatşyny ǧana tūtqynǧa alady. M. Şoqai men onyŋ senımdı serıktesterı jasyryn äreketke köşuge mäjbür boldy. Üş kün boiy Qoqan qalasy ozbyr küşterdıŋ aiausyz soqqysyna ūşyrady. Qalaǧa basyp kırgen qyzyl äsker bölımderı men olarǧa kömektesken jergılıktı armiandardyŋ «Daşnaksutiun» partiiasy qūrǧan qaruly jasaqtar qalany oq qūşaǧyna orady, azyq-tülık pen maqta-mata qoimalaryn örtep, jappai tonau men Mūhtariiat jaqtauşylaryn tūtqyndau oryn aldy. Türkıstan Mūhtariiaty Uaqytşa ükımetınıŋ 54 müşesınıŋ 30-y tūtqyndalyp, olardyŋ ekeuı: H. Iýraly-Agaev pen M. Myrzahmetov atyldy. Bolşevikterdıŋ qolyna tüskender qatarynda na­manǧandyq Nasyrhantöre, samarhandyq Harsfeld, būharalyq Äbidjan, t.b. boldy. Qūtylǧandary Ferǧana taularyna qaşyp ketıp, 1928 jylǧa deiın partizandyq küres jürgızgen. Al M.Şoqai Qoqan qalasynan bolşevikterdıŋ oǧynan qaşyp şyǧyp, İrgaş qūrbaşy qaraqşylarynyŋ jasaqtarynyŋ qolyna tüsedı. Osy kezde ol sanasy tömen özbek näsılderıne kektenbei ba­­­­synan ötken qiynşylyqtary turaly bylaişa qory­­­­­­­tyndylaidy: «Jeke jürgen bauyrlaryŋnyŋ dos tūt­qan halqynan dūşpandyq körıp, köŋılı qapa bolyp tūr. Söitse de, ünbastaudan basqa jer körmegen, sarttan basqa el körmegen adamdardyŋ maǧan qylǧan jaman­şylyǧyn bükıl sart halqyna japsyrǧym kelmeidı». Mūstafa Şoqai özı üşın köptegen halyqtyŋ qyrylyp ketpeuın, olarǧa özınıŋ ziiany timeitın jaǧyn oilastyrǧan bolatyn. Mūstafa Şoqai negızın qalaǧan Qoqan avtonomiiasy bar bolǧany 2 ai, 4 kün ǧana ömır sürdı. Olardyŋ ne ofiserı, ne aqşasy, ne äskerı bolǧan joq. Poşta, telegraf, temır joldardyŋ bärı de jau qolynda bolatyn. Osyndai qiyn kezde düniege kelıp, qysqa ǧana ǧūmyr keşken Qoqan ükımetınıŋ Türkıstan halqynyŋ ūlttyq talaptaryn qanaǧattandyru jolynda közge körınerlık eşqandai jūmys tyndyra almauy zaŋdy edı. Al Mūstafa Şoqai Keŋes ükımetınıŋ yqpaly küşeiıp, Qoqan avtonomiiasy qūlaǧannan keiın, saiasi pıkırı qarama-qaişy bolǧandyqtan, Türkıstannan asyp ketuge mäjbür boldy. Äuelı Gruziiaǧa (1919-1920), 1920 jyly Türkiiaǧa qonys audarady. Alaida ol jerde köp tūraqtai almaidy. Baspasöz erkındıgın aŋsaǧan ırı tarihi tūlǧa endı Europaǧa qarai bet alyp, saiasi mūǧajyr emigrant retınde bolşevizmmen küreste qalamyn qaru ettı jäne sol arqyly şeteldegı türkıstandyq saiasi mūǧajyrlardyŋ kösemıne ainaldy. M. Şoqai da jäne atamekendı tastap ketken basqa mūǧajyrlar da tek şetelde Keŋes ökımetınıŋ sodyr saiasatyn äşkereleumen ǧana şektelgen joq. Olar Reseidıŋ proletarlyq diktaturasynan Türkıstannyŋ azat boluyn küttı. M.Şoqai syndy jüzdep, myŋdap sanalǧan mūǧajyrlardyŋ armany da osy edı. Olar öz atamekenderın janyndai süiıp, şetelde jürgende de onyŋ tūtas müddesıne qyzmet etuge daiyn ekendıkterın däleldedı.

«Adyrna» ūlttyq portaly