جۋىردا يراندا شاكارىمنىڭ «ءلايلى - ءماجنۇن» پوەماسىنىڭ پارسى تىلىندەگى نۇسقاسى جارىق كوردى. كەزىندە شاكارىمنىڭ ءوزى بۇل داستاندى شىعىس تىلدەرىنەن اۋدارىپ، قازاق ورتاسىنا اداپتاتسيا جاساپ بەرگەن. ونى قايتادان پارسى تىلىنە اۋدارۋدىڭ قىر-سىرى تۋرالى اۋدارماشى گاۋحار ومارحانوۆا ءوز وي-پىكىرىمەن بولىسەدى.
زامانىندا شىعىس ادەبيەتىنەن الىپ جىرلاعان شاكارىمنىڭ «ءلايلى - ءماجنۇن» داستانىن قايتادان پارسى تىلىنە اۋدارعان گاۋحار ومارحانوۆا 2010 جىلدان بەرى يران استاناسى تەگەراندا تۇرادى. ول يران تەلە-راديو بىرلەستىگىنىڭ Pars Today Kazakh سايتىنىڭ اۋدارماشىسى. وسى ارقىلى قازاق تىلىندەگى ەڭبەكتەردى يران جۇرتىنا اۋدارىپ، قازاق مادەنيەتىن كوپكە تانىتۋعا ۇلەس قوسسام دەيدى. «اۋدارماشى» دەگەنىمىز – ەكى مادەنيەت اراسىنداعى كوپىر دەسەك بولادى. قازىرگى الەمدەگى قايشىلىقتار، تۇسىنىسپەۋشىلىكتەر سول جانىمىزدا جۇرگەن ادامداردىڭ، كورشىلەرىمىزدىڭ مادەنيەتىن تۇسىنبەۋدەن تۋىندايدى. اۋدارماشىنىڭ ماقساتى – وسى جولى دا ءوز ۇلەسىن قوسىپ، ەكى ەلدى تابىستىرۋ» دەيدى ول. اۋدارماشىمەن «ادىرنا» ءتىلشىسى سۇحباتتاستى.
«شاكارىم وزىنشە جىرلادى»
- نەگىزى شاكارىمنىڭ شىعارماسى تۋرالى بىلاي ايتىلادى: «ول اۋدارما ەمەس!» شىعىس ادەبيەتىندە «نازيراگويلىك» دەگەن ءداستۇر بار. ول ءبىر تاقىرىپقا بىرنەشە اۆتوردىڭ جارىسا قالام سىلتەۋىنەن تۋىنداعان تۋىندىلار. ياعني ءبىر-بىرىنەن اسىپ ءتۇسىپ، ءبىر تاقىرىپتى ناقىشىنا كەلتىرىپ بايانداۋعا تىرىسۋى. بۇل تاقىرىپ رەتىندە ارابتىڭ «ءلايلى-ءماجنۇن» تۋرالى اڭگىمەسى ارقاۋ بولعان. ونى نيزامي «حامساسىنا» جىرلايدى. سونىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ءلايلى-ءماجنۇندى جىرلاپ وتكەن. ونىڭ سول «حامساسىنا» ەلىكتەپ، بىرنەشە ادام وسىعان ۇقساس تاقىرىپتاردا ءوزىنىڭ تۇرعان جەرىنە، سالت-داستۇرىنە بايلانىستى قايتادان جىرلاپ شىققان. ولاردىڭ ەشقايسىسىنا سوزبە-ءسوز اۋدارما جاسالىپ شىقپاعان. ولاردىڭ جالپى اڭگىمەنىڭ اۋانىن الادى دا، ءوزىنىڭ تۋعان جەرىنە قوندىرىپ، اۋەنىمەن بايانداپ شىققان. ءبىزدىڭ شاكارىم دە سول نازيراگويلىك ءداستۇرىن ساقتاعان. ول دا ءنيزاميدىڭ، ناۋايدىڭ، ءفيزۋليدىڭ «ءلايلى-ءماجنۇنىن» وقىعان. وزىنە، كوڭىلىنە جاققان ءماتىن فيزۋليدىكى بولعاندىقتان سونى ءبىزدىڭ قازاق توپىراعىنا اكەلىپ، جىرلاپ شىققان. «سوزبە-ءسوز اۋداردى» دەپ ەشكىم ايتپايدى. ويتكەنى شىعىستىق داستۇردە سوزبە-ءسوز اۋدارىلعان بولسا، ءبىرىنشى كەزەكتە شاكارىم اللانى ماداقتاۋى، ودان كەيىن پايعامباردى ماداقتاۋى كەرەك ەدى. سونىمەن قوسا سول زامانداعى بيلەۋشىنى ماداقتاۋى كەرەك بولعان. تىكەلەي اۋدارما بولسا فيزۋلي قالاي ايتتى سولاي جەتكىزۋى كەرەك ەدى. شاكارىم ولاي ىستەگەن جوق. ول تەك تاقىرىپتى الدى، وسىنداي ەكى عاشىقتىڭ بولعانىن، سوڭىنىڭ نەمەن اياقتالاتىنىن ءبىلدى. بىراق پوەمانىڭ قيىستىرۋىنىڭ ءبارىن ول قازاق توپىراعىنا ساي بايانداپ بەردى. ول بايانىنىڭ سوڭىن دا ەرەكشە اياقتادى. بۇل جەردە شاكارىم نەگە ءماجنۇندى جىرلاعانىن دالمە-ءدال بايانداپ بەرەدى. بۇل ەشقانداي وزگە پوەمادا قوزعالماعان دۇنيە.
- نەگە ءدال شاكارىمنىڭ «ءلايلى-ءماجنۇنى»؟
- يراندا ماگيستراتۋرانى وقىپ جۇرگەن كەزدەگى تاقىرىبىم «نيزامي جانە اباي مەكتەبى» بولاتىن. بىتپەي قالعان تاقىرىپ ەدى. سونىڭ ىشىندەگى ءبىر تارماق ابايدىڭ شاكىرتتەرى، ونىڭ ىشىندە شاكارىم، ونىڭ ىشىندە ورتاق تاقىرىپ ءلايلى-ءماجنۇن بولدى. سول سەبەپتەن مەن وسى پوەمانى اۋداردىم.
شاكارىمنىڭ شەبەرلىگى
- كەرى اۋدارما جاساۋدا نەگە كوز جەتكىزە الدىڭىز؟
- ءار حالىقتىڭ ءوز ءلايلىسى مەن ءماجنۇنى بارىن تۇسىنە الدىم. مىسالى، شاكارىم داستانىندا ءلايلىنى قازاقتىڭ قىزى دەپ ويلايسىز، تاربيەسى سولاي جەتكىزىلگەن. پوەمادا «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ» دەگەن ءسوز تىركەسى وتە كوپ قولدانىلادى. «ەر بالالارمەن كوپ ارالاسپا» دەگەن سياقتى ءبىزدىڭ تىيىمداردى جاقسى كەلتىرىپ بەرگەن. مەن وزىمشە سونى يراندىقتارعا جەتكىزۋگە تىرىستىم. فيزۋلي شىعارماسىندا ەكى بالا مەكتەپكە بارعاندا تانىسادى. سول جەردە عاشىق بولادى. بىراق شاكارىمدە بۇل باسقاشا. بۇلار تۋعانىنان ءبىر-بىرىنە عاشىق. بۇل ەكەۋىنىڭ ءبىر كەمپىردىڭ ۇيىندە بىرگە بولۋى ولاردىڭ رۋحى تۋىلعانعا دەيىن بىرگە بولعانىن كورسەتەدى.
- كىتاپتىڭ تۇساۋكەسەرى قايدا ءوتتى؟
- تۇساۋكەسەر ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ مادەني ينستيتۋتىنداعى كىتاپحاناسىندا ءوتتى. ينستيتۋت ادامدارى، قازاقستاننان عىلىمي پروفەسسور اعايىم ۆيدەو-ۇندەۋ جولدادى. يراندىقتار اتاۋلى داتالاردى توپتاستىرعاندى جاقسى كورەدى. 11 ناۋرىز يران كۇنتىزبەسى بويىنشا «ءنيزاميدى ۇلىقتاۋ كۇنى» بولاتىن. سول شارانىڭ اۋقىمىندا وسى كىتاپتىڭ دا تۇساۋكەسەرى بولىپ ءوتتى.
- اۋدارمانى كوپتىڭ الدىنا قويعان كەزدە نەندەي پىكىرلەر ايتىلدى؟
- تانىستىرۋ كەزىندە ەرەكشە ءبىر سوزدەر ايتىلدى. ءوز اسەرىن بولىسكەن ادامدار «ەكى عاشىق ءبىر-بىرىنە ولە عاشىق. ءلايلى اسپانعا، جەلگە، جۇلدىزعا ايتادى. ال ءماجنۇن كوبىنە جان-جانۋار، جەرگە ايتادى. بۇلاردىڭ ماحابباتى – تارتىلىس كۇشى. ءلايلى اسپان دەنەلەرىنىڭ كۇشىن كورسەتسە، ءماجنۇندى جەردەگى تارتىلىس كۇشىن كورسەتەدى. ولار ەشقاشان ءبىر-بىرىمەن قابىسا دا كەتپەيدى، اجىرامايدى دا. سوندىقتان بۇل عاشىقتىق دەگەن تابيعي كۇشتەردى ۇستاپ تۇرعان ەلەمەنت رەتىندە كورسەتىلگەن» دەگەن پىكىرلەردى مەن جاقسى قابىلدادىم.
شاكارىمنىڭ ەڭبەگىندە قايىستى كەمپىرگە بەرگەندە ومىراۋى ءيىپ كەتىپ، قايىستى ەمىزەدى. ەگەر سول كەمپىردىڭ ومىراۋىنان ءلايلى دە ەمەتىن بولسا، ەكەۋى اعالى-قارىنداستى بولادى. ياعني، ءبىر-بىرىنە عاشىق بولۋ جول ەمەس. ال كەمپىر يىسە دە ءلايلى ءسۇت ەمە المادى. بۇل – تازا قازاقى نۇسقا. باسقا ەشقانداي نۇسقادا مۇنداي جوق. بۇل تەك قازاقتاردا عانا بار. سەبەبى باسقا ەلدەردە، ماسەلەن، ءلايلى-ءماجنۇننىڭ ءبىر-بىرىنە عاشىقتىعى اڭىز بولىپ تاراعان ارابتار تۋىستارىنا ۇيلەنە بەرەدى. مەن شاكارىمنىڭ ءلايلى مەن ءماجنۇندى سونشاما كوركەم بەينەدە قازاقىلاندىرىپ جىبەرگەنىن يران اۋديتورياسىنا تۇسىندىرۋگە تىرىستىم.
اۋدارمادان اۋدارمانىڭ قيىندىعى
- اۋدارما قانشا ۋاقىتتى الدى؟
- 2020 جىلى ءبىر اپتانىڭ ىشىندە 24 ساعات ۇيدەن شىقپاي وسىنىڭ اۋدارماسىمەن اينالىستىم. سولاي ءبىر دەمدە اۋدارىپ تاستادىم.
- اۋدارما بارىسىندا قانداي قيىندىقتار تۋدى؟
- ەتنومادەني لەكسيكا دەگەن بار. ول تەك ءبىر ۇلتقا عانا قاتىستى سوزدەر. «ونى باسقا ۇلتقا قالاي جەتكىزۋگە بولادى؟» دەگەن ماسەلە بولدى. پوەمادا ماقال-ماتەلدەر قولدانىلعان. تۋرا سونىڭ ماعىناسىن مەن جەتكىزىپ بەرۋگە ءتيىستى بولدىم. مىسالى «كوپ تۇكىرسە – كول» دەگەن ماقال العاشقى بەتتەردە قولدانىلعان. مەن سونى جولما – جول اۋداردىم. ماعىناسى «كوپ تىلەگى كول» تۇرىندە شىقتى. بۇدان باسقا «ساي سۇيەگى سىرقىرادى»، «ەمىرەندى»، «بالقىدى» دەگەن سوزدەردىڭ ءبارىن وزىمشە پارسىشا جەتكىزۋگە تىرىستىم. كەيبىر ماقالدىڭ اۋدارماسى دۇرىس بولسا، ەندىگى بىرىنە سىن ايتىلدى. سەبەبى سوزبە-ءسوز اۋدارما بولعاندا ماعىناسى دا وزگەرەتىنى بار. سولار بىرقانشا قيىندىق تۋدىردى.
- كىتاپ ساتىلىمعا شىعا ما؟
- جۋىردا مەن ءوزىم جەكە ونلاين دۇكەنىن اشقانمىن. سول جەردە كىتاپ ساتىلىمدا بار. ودان بولەك باسپانىڭ ءوزى تەگەراندا ونلاين ساتىپ جاتىر. دۇكەندەرگە تاپسىرۋ كەلىسىمى بار، سول ارقىلى تارايدى. مەن ءوز تاراپىمنان ءوز ادامدارىما، يرانتانۋشىلارعا قازاقستانعا اپارىپ قويعانمىن.
سىمبات ناۋحان
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
