Jýyrda Iranda Shákárimniń «Láıli - Májnún» poemasynyń parsy tilindegi nusqasy jaryq kórdi. Kezinde Shákárimniń ózi bul dastandy shyǵys tilderinen aýdaryp, qazaq ortasyna adaptaııa jasap bergen. Ony qaıtadan parsy tiline aýdarýdyń qyr-syry týraly aýdarmashy Gaýhar Omarhanova óz oı-pikirimen bólisedi.
Zamanynda shyǵys ádebıetinen alyp jyrlaǵan Shákárimniń «Láıli - Májnún» dastanyn qaıtadan parsy tiline aýdarǵan Gaýhar Omarhanova 2010 jyldan beri Iran astanasy Tegeranda turady. Ol Iran tele-radıo birlestiginiń Pars Today Kazakh saıtynyń aýdarmashysy. Osy arqyly qazaq tilindegi eńbekterdi Iran jurtyna aýdaryp, qazaq mádenıetin kópke tanytýǵa úles qossam deıdi. «Aýdarmashy» degenimiz – eki mádenıet arasyndaǵy kópir desek bolady. Qazirgi álemdegi qaıshylyqtar, túsinispeýshilikter sol janymyzda júrgen adamdardyń, kórshilerimizdiń mádenıetin túsinbeýden týyndaıdy. Aýdarmashynyń maqsaty – osy joly da óz úlesin qosyp, eki eldi tabystyrý» deıdi ol. Aýdarmashymen «Adyrna» tilshisi suhbattasty.
«ShÁKÁRIM ÓZINShE JYRLADY»
- Negizi Shákárimniń shyǵarmasy týraly bylaı aıtylady: «Ol aýdarma emes!» Shyǵys ádebıetinde «názıragóılik» degen dástúr bar. Ol bir taqyrypqa birneshe avtordyń jarysa qalam silteýinen týyndaǵan týyndylar. Iaǵnı bir-birinen asyp túsip, bir taqyrypty naqyshyna keltirip baıandaýǵa tyrysýy. Bul taqyryp retinde arabtyń «Láıli-Májnún» týraly áńgimesi arqaý bolǵan. Ony Nızamı «Hamsasyna» jyrlaıdy. Sonyń bir bóligi retinde Láıli-Májnúndi jyrlap ótken. Onyń sol «Hamsasyna» eliktep, birneshe adam osyǵan uqsas taqyryptarda óziniń turǵan jerine, salt-dástúrine baılanysty qaıtadan jyrlap shyqqan. Olardyń eshqaısysyna sózbe-sóz aýdarma jasalyp shyqpaǵan. Olardyń jalpy áńgimeniń aýanyn alady da, óziniń týǵan jerine qondyryp, áýenimen baıandap shyqqan. Bizdiń Shákárim de sol názıragóılik dástúrin saqtaǵan. Ol da Nızamıdiń, Naýaıdyń, Fızýlıdiń «Láıli-Májnúnin» oqyǵan. Ózine, kóńiline jaqqan mátin Fızýlıdiki bolǵandyqtan sony bizdiń qazaq topyraǵyna ákelip, jyrlap shyqqan. «Sózbe-sóz aýdardy» dep eshkim aıtpaıdy. Óıtkeni shyǵystyq dástúrde sózbe-sóz aýdarylǵan bolsa, birinshi kezekte Shákárim Allany madaqtaýy, odan keıin paıǵambardy madaqtaýy kerek edi. Sonymen qosa sol zamandaǵy bıleýshini madaqtaýy kerek bolǵan. Tikeleı aýdarma bolsa Fızýlı qalaı aıtty solaı jetkizýi kerek edi. Shákárim olaı istegen joq. Ol tek taqyrypty aldy, osyndaı eki ǵashyqtyń bolǵanyn, sońynyń nemen aıaqtalatynyn bildi. Biraq poemanyń qıystyrýynyń bárin ol qazaq topyraǵyna saı baıandap berdi. Ol baıanynyń sońyn da erekshe aıaqtady. Bul jerde Shákárim nege Májnúndi jyrlaǵanyn dálme-dál baıandap beredi. Bul eshqandaı ózge poemada qozǵalmaǵan dúnıe.
- Nege dál Shákárimniń «Láıli-Májnúni»?
- Iranda magıstratýrany oqyp júrgen kezdegi taqyrybym «Nızamı jáne Abaı mektebi» bolatyn. Bitpeı qalǵan taqyryp edi. Sonyń ishindegi bir tarmaq Abaıdyń shákirtteri, onyń ishinde Shákárim, onyń ishinde ortaq taqyryp Láıli-Májnún boldy. Sol sebepten men osy poemany aýdardym.
ShÁKÁRIMNIŃ ShEBERLIGI
- Keri aýdarma jasaýda nege kóz jetkize aldyńyz?
- Ár halyqtyń óz Láılisi men Májnúni baryn túsine aldym. Mysaly, Shákárim dastanynda Láılini qazaqtyń qyzy dep oılaısyz, tárbıesi solaı jetkizilgen. Poemada «Qyzǵa qyryq úıden tyıý» degen sóz tirkesi óte kóp qoldanylady. «Er balalarmen kóp aralaspa» degen sııaqty bizdiń tyıymdardy jaqsy keltirip bergen. Men ózimshe sony ırandyqtarǵa jetkizýge tyrystym. Fızýlı shyǵarmasynda eki bala mektepke barǵanda tanysady. Sol jerde ǵashyq bolady. Biraq Shákárimde bul basqasha. Bular týǵanynan bir-birine ǵashyq. Bul ekeýiniń bir kempirdiń úıinde birge bolýy olardyń rýhy týylǵanǵa deıin birge bolǵanyn kórsetedi.
- Kitaptyń tusaýkeseri qaıda ótti?
- Tusaýkeser Ekonomıkalyq yntymaqtastyq uıymynyń mádenı ınstıtýtyndaǵy kitaphanasynda ótti. Instıtýt adamdary, Qazaqstannan ǵylymı professor aǵaıym vıdeo-úndeý joldady. Irandyqtar ataýly datalardy toptastyrǵandy jaqsy kóredi. 11 naýryz Iran kúntizbesi boıynsha «Nızamıdi ulyqtaý kúni» bolatyn. Sol sharanyń aýqymynda osy kitaptyń da tusaýkeseri bolyp ótti.
- Aýdarmany kóptiń aldyna qoıǵan kezde nendeı pikirler aıtyldy?
- Tanystyrý kezinde erekshe bir sózder aıtyldy. Óz áserin bólisken adamdar «Eki ǵashyq bir-birine óle ǵashyq. Láıli aspanǵa, jelge, juldyzǵa aıtady. Al Májnún kóbine jan-janýar, Jerge aıtady. Bulardyń mahabbaty – tartylys kúshi. Láıli aspan deneleriniń kúshin kórsetse, Májnúndi jerdegi tartylys kúshin kórsetedi. Olar eshqashan bir-birimen qabysa da ketpeıdi, ajyramaıdy da. Sondyqtan bul ǵashyqtyq degen tabıǵı kúshterdi ustap turǵan element retinde kórsetilgen» degen pikirlerdi men jaqsy qabyldadym.
Shákárimniń eńbeginde Qaıysty kempirge bergende omyraýy ıip ketip, Qaıysty emizedi. Eger sol kempirdiń omyraýynan Láıli de emetin bolsa, ekeýi aǵaly-qaryndasty bolady. Iaǵnı, bir-birine ǵashyq bolý jol emes. Al kempir ıise de Láıli sút eme almady. Bul – taza qazaqy nusqa. Basqa eshqandaı nusqada mundaı joq. Bul tek qazaqtarda ǵana bar. Sebebi basqa elderde, máselen, Láıli-Májnúnniń bir-birine ǵashyqtyǵy ańyz bolyp taraǵan arabtar týystaryna úılene beredi. Men Shákárimniń Láıli men Májnúndi sonshama kórkem beınede qazaqylandyryp jibergenin Iran aýdıtorııasyna túsindirýge tyrystym.
AÝDARMADAN AÝDARMANYŃ QIYNDYǴY
- Aýdarma qansha ýaqytty aldy?
- 2020 jyly bir aptanyń ishinde 24 saǵat úıden shyqpaı osynyń aýdarmasymen aınalystym. Solaı bir demde aýdaryp tastadym.
- Aýdarma barysynda qandaı qıyndyqtar týdy?
- Etnomádenı leksıka degen bar. Ol tek bir ultqa ǵana qatysty sózder. «Ony basqa ultqa qalaı jetkizýge bolady?» degen másele boldy. Poemada maqal-mátelder qoldanylǵan. Týra sonyń maǵynasyn men jetkizip berýge tıisti boldym. Mysaly «Kóp túkirse – kól» degen maqal alǵashqy betterde qoldanylǵan. Men sony jolma – jol aýdardym. Maǵynasy «kóp tilegi kól» túrinde shyqty. Budan basqa «saı súıegi syrqyrady», «emirendi», «balqydy» degen sózderdiń bárin ózimshe parsysha jetkizýge tyrystym. Keıbir maqaldyń aýdarmasy durys bolsa, endigi birine syn aıtyldy. Sebebi sózbe-sóz aýdarma bolǵanda maǵynasy da ózgeretini bar. Solar birqansha qıyndyq týdyrdy.
- Kitap satylymǵa shyǵa ma?
- Jýyrda men ózim jeke onlaın dúkenin ashqanmyn. Sol jerde kitap satylymda bar. Odan bólek baspanyń ózi Tegeranda onlaın satyp jatyr. Dúkenderge tapsyrý kelisimi bar, sol arqyly taraıdy. Men óz tarapymnan óz adamdaryma, ırantanýshylarǵa Qazaqstanǵa aparyp qoıǵanmyn.
Symbat Naýhan
«Adyrna» ulttyq portaly
