Uıyq

11929
Adyrna.kz Telegram

          Uıyq

           (poema)

                  Uıyqqa tússeń, túsińde tús. Tunshyqqanda, shoshyp oıanarsyń.

                                                                                                        Támsil

Jańaratyn jurtshylyǵy haqynda,

On oılanyp, óleń jazdy ol jaqynda.

Jatyr edi jany jaı bop, marqaıyp,

Jas sýretshi jetip keldi, aqynǵa.

Aýyldasy. Qoltyǵynda sýreti.

Kúlimsirep, kúreń tartyp tur beti.

Kele salyp kartınasyn syılady,

Bul, árıne, aǵasyna qurmeti.

«Bizdiń aýyl» degen sýret eken ol.

Boıaýlary bir qııalǵa jeteler.

Kartınany alyp turyp, qart aqyn:

– O, raqmet! – dedi – Ylaıym, óse ber!

Anda-sanda kezdeskende ekeýi,

Qaýqyldasyp, kóńildenip ketedi.

– Aǵa, – dedi jas sýretshi tura qap,

– Týǵan jerge ómirde ne jetedi?

Qos qabaǵy bir-birine qosylyp,

Janarynan jasyndy oılar josylyp,

Baısaldanyp, qoıýlatyp daýysyn,

Jigitke aqyn sóılep ketti kósilip:

– Er ataǵyn eli ǵana shyǵarsa,

El ataǵyn eri ǵana shyǵarsa,

Ekeýiniń birligi sol emes pe,

Basqa baqyt tileı qoıar kim onsha?!

Elin súımes jerin qaıdan súıedi!

Jerin súımes elin qaıdan súıedi!

«Men» dep ólgen merez jandar – meshkeıler,

«El» dep ótken er rýhy – kıeli.

Tamyryńda qanyń «el» dep aqpasa,

Týǵan jerdiń topyraǵy tartpasa,

Sen eshqashan «myqtymyn» dep oılama,

Bóten eldiń bireýleri maqtasa.

Sen bilip júr, tym keń uǵym «el» degen.

Ol ólshenbes týǵan, ósken jermenen.

Búkil eldi qorǵaý úshin babalar

Qalyń jaýǵa qylyshtaryn sermegen.

Otan degen jannan artyq qymbatyń.

Synyń, syryń, oı-qııalyń, symbatyń.

Otan degen shańyraǵyń, oshaǵyń,

Sony súıseń, sen de kerek tulǵasyń!

Aýylyńdy jaqsy kórip eresen,

«Týǵan jerge  ne jetedi?!» deme sen.

Jershil bolyp jurtty buzǵan jandar kóp,

Ondaılarmen opyraıǵan tóbe teń!

Asqaqaqyn aǵyp kelip toqtady,

Júzi bolat sııaqtanyp shoqtaǵy.

Sýretshi otyr abdyrap ta albyrap,

Lap-lap etip júreginiń ottary.

– Aǵa, – dedi ol – ǵajap oılar ne degen!

Aqyn jany ańǵarympaz, kóregen.

Ótinemin, rahattanyp tyńdaıyn,

Otan jaıly oqyńyzshy bir óleń!

– Aman bol! – dep erkeletip órenin,

Óleń órti sharpyp ótip ózegin,

Arǵymaqtaı atqyp shyqqan aldyǵa –

Aqyn shuǵyl bastap ketti óleńin:

– Otan, maǵan otyńdy ber, otyńdy,
Sol otpenen jylytaıyn qosymdy.
Sol otpen men som temirdi ıleıin,
Sol otqa men shaqyraıyn dosymdy,
Otan maǵan otyńdy ber, otyńdy!

Jyr oqysam ottar ushyp kózimnen,
Sáýle shashyp men turaıyn ózimnen.
Uran otyn jaǵar kúnder kelse eger,
Tuńǵysh otyń men bolaıyn kóringen–
Habar berip men turaıyn ómirden.

Otan, maǵan tuzyndy ber, tuzyńdy,
Tuzyńmen tart, jyryńmen tart ulyńdy.
Túıir tuzyń túgel meniń ómirim–
Kórgim kelmes basqa jerde kúnimdi.
Otan, maǵan tuzyńdy ber, tuzyńdy!

Seniń tuzyń – batyr uldyń sońǵy áni,
Saǵan degen saǵynyshy sondaǵy.
Sol bir uldaı súıem seni, súıem men,
Ot pen tuzdan aıyrmasań bolǵany!

Ot pen tuzdan aıyrmasań bolǵany!

Aqyn toqtap, keń tynysyn alǵandaı,

Jibigendeı, jipsigendeı keń mańdaı.

Bir muzbalaq samǵap-samǵap aspanda,

Shyń basyna jańa ǵana qonǵandaı.

Endi jigit sóılep ala jóneldi:

– Rahattanyp qaldym ras men endi.

Átteń, biraq túsinbeıdi-aý kóp jastar –

«Otan» jáne «Táýelsizdik» degendi.

Qıystyryp, jıystyryp ár nesin,

Pendeler bar bylǵap júrgen Jer betin.

Salǵym keler opasyzdyń sýretin,

Salǵym keler otansyzdyń sýretin.

Al, salaıyn, jetkeninshe qulashym,

Olar sony túsinbeıdi-aý, rasym!

Shuqyp turyp kórsetseń de, báribir,

Shyn arsyzdar moıyndamas kúnásin.

– Iá, solaı, moıyndamas! – dedi de,

Tik qarady aqyn jigit kózine.

– Bizdiń qoǵam tazarady, kór de tur,

Sony júrmin júregimmen sezine.

Bıylǵy jyl – eki myń da jıyrma eki.

Jańa ǵana kóringendeı Kún beti.

Syılaǵan shaq Jaratýshy jarly eldi,

Qıraǵan shaq qııanattyń túrmesi.

Bizdiń halyq týyn kókke kóterip,

Aldaýǵa da, arbaýǵa da eti ólip,

Ómir súrdi órt keshkendeı alqynyp,

Zamananyń zar men zárin qosa emip.

Sol zamana aıaz edi arqamda,

Úmit keshtim, úreı keshtim ár tańda.

«Myń asqanǵa – bir tosqan» dep, sol zaman

Aqyrǵy ret tuıaq serpti qańtarda!

Ózim úshin qýanyshtyń bastysy –

Jańa kelgen memleket basshysy.

Sol adamnyń tańdaıynda turǵandaı,

El-jurtynyń táttisi men ashtysy.

Qazir keýdem tunyp turǵan án-jyrdaı,

Júregimnen jaýyp jatyr jańbyr jaı.

Kúdikterim, kúmándarym azaıdy –

Toqtaý sýda tobarsyǵan baldyrdaı.

Úmitterim úlpildeıdi tebindep,

Tanabyma taza dánder egilmek.

Jer-jahanǵa jar salmaqshy júregim:

«Jańarady, jańǵyrady elim!» dep.

Basymda joq býaldyr oı býdaǵy,

Qasymda joq dańǵazanyń dýmany.

Túıtkúl oılar tutasymen bar edi –

Jyrlarymda táýelsiz el týraly.

Túıtkil turmaq, bar edi ǵoı yzam da.

Qańǵyrdym-aý qarmalanyp tumanda!

Otyz jylda otym sóne jazdapty-aý,

Malym uzap ketipti ǵoı shyǵanǵa!

Ras, ras kúıetin-di keıde ishim,

Tushyna almaı, ushyra almaı oı qusyn.

Jylap qalǵan, qulap qalǵan qazaqty,

Kórip turyp, kórmedi ǵoı deımisiń.

Aýyldarym qalǵan kezde qańyrap,

Kúrsinýmen kóz ilmedim tań uzaq.

Qımastarmen, zırattarmen qoshtasyp,

Talaı ana jylap edi-aý ańyrap!

Aıyrylyp máninen de sáninen,

Túgesildi tatyp júrgen dáminen.

Aýyl jaıly óleń jazdym sol shaqta,

Sol áserden arylǵam joq áli men.

Aqyn turdy janar oty jarqyldap,

Tik qarady, degendeı bir «al tyńdap».

Eki qolyn eki jaqqa jaıdy da,

Oqyp ketti álgi óleńin sańqyldap:

– Alys aýyl, sen maǵan tym jaqynsyń,
Qulazysam – qýatym, muńdasymsyń.
Burynǵyńdy oılasam – myń ǵasyrsyń,
Búgingińdi oılasam – qurdasymsyń.

Ant ishkendeı ózińde batyrym bar,
Han tikkendeı ózińde shatyrym bar.
Alys aýyl, sen meniń qasymdasyń,
Bizdi bólip jatqan tek shaqyrymdar.

Ne keremet keýdemdi kernegen ún?
Ol – Ańsarym, ózińe shóldegenim.
Seri kúnim qaldy ǵoı sende meniń,
Peri bolyp taırańdap kórmep edim.

Kóz aldymda kólbeısiń alys aýyl,
Saǵymdanyp qyrlaryń sary saýyr.
Ashýy – qys, ary – qar, jany – sáýir
Aǵalardyń sendegi bary táýir.

Shyn asyldar, árıne, tym az, dara,
Tym azdarǵa qudaıdyń kúni az ǵana.
Aqsaqalyń bar edi bir az ǵana,
Sózin ustap qaldy ma muńy az bala?

Alys aýyl...
Sóz emes alystyǵyń.
Myń shaqyrym degeniń – qarys búgin!
Qasıeti sende bar nan ústiniń.

Qasireti sende bar namystynyń.

Sol qasiret janyma tym batady,
Keıde, keıde qabaqqa muń qatady.
Bıshikeshtiń opa emes bir matary,
Baıshykeshtiń dári eken kimge ataǵy!?

Keıde meni keremet arbaıdy muń,
Arbalǵan soń qulaqqa sarnaıdy jyn.
Seniń maǵan muń ba eken shalǵaılyǵyń,
Qaıda ketken, qudaı–aý, bar baılygyń!?

Toı qyzyǵyn umytpas toıǵan ǵana,
Qoı terisin ireıdi soıǵan ǵana.
«Taırańdama! – deseńshi, – taırańdama!”
“Oılan, bala! – deseńshi, – Oılan bala!”.

Alys aýyl!
Men – túıir topyraǵyń.
Torqa bolyp torqańa kosylamyn.
Kerek bolsam – menmin ǵoı shakyraryń,
Terek bolsań – menmin ǵoı japyraǵyń...
Alys aýyl... men – túıir topyraǵyń...

Óleń tyndy. Jaılap aldy únsizdik.

Sýretshige eles berdi bir sumdyq.

Jas bolsa da aýyl dertin kóp tartty,

Aǵasynyń aıtqandary – kil shyndyq.

Eki qolyn ústeline tiregen,

Aqyn turdy baz keshkendeı dúnıeden.

«Jut!» dedi ol suq saýsaǵyn shoshaıtyp,

Sodan keıin oqyp ketti bir óleń:

 

– Eldiń, jerdiń eńsesin tuman basty.
Aq dalanyń ústimen jylan qashty.
Aq kóbigin aýzynan burqyratyp
Aq kebegin elep tur bir albasty.

Bul albasty, bilmeımin, qaı albasty,
Taıatyp tur alqymǵa taıanbasty.
Qystyń qyzyl jalmaýyz óńeshinen
Búktetilip bir jetim qoıan qashty.

Qoıan qashty. Júr eken ne kún kórip?
Jatyr aq qar jabysyp, jelimdelip.
Úsik muryn malshy tur úrlep qolyn,
Áldeqandaı bir muńdy sezimge erip.

Sezimge erip tur eken ol da qandaı?
Bolmaǵandaı eshteńe, tońbaǵandaı.
Jaqsylyqtan úmitsiz janarymen
Jyly jaqqa bir sálem joldaǵandaı.

Shyndyǵynda, bar ma eken jyly meken?
Kúni bóten shyǵar-aý, túni bóten.
Jyly úıdegi jyltyr bet, jylan kózder
Bul qudaıdyń shyn súıgen quly ma eken?

Qudaı qaıda, zań qaıda, patsha qaıda?
Qoıdan jýas qazaqty jat sanaı ma?
El bútinde esti alǵan myna jutta
Jany dertip, súıegi qaqsamaı ma?

Aıǵyz-aıǵyz saýal tur aq samaıda –
Kólik qaıda, shóp qaıda, aqsha qaıda?
Bilgeni de, bilmegi tym az malshy,
Bir kúrsinip qarady batqan aıǵa.

Aqyrdy aıaz, qar burqap, jel jeligip,
Jalmaýyz jut tur áli jer kemirip.
«Men búıtemin halqyma, men sóıtem» dep,
Dúrildedi minbeler keýdeni uryp...

Aýyrdy aqyn aýyldyń kúıisinen,
Mezi boldy minbeniń “syı” isinen...
Turmasa eken tunshyǵyp bıylǵy jaz
Ólekseniń borsyǵan ıisinen.

                           Jas sýretshi qart aqynǵa qarady.

   – Jastar – dedi – pana tutty qalany.

 Dosym óldi... arba súırep... osynda...

 Dedi sonsoń: – Zoryqqanan – ajaly!

– Iá, bilem, – dedi aqyn, – tanımyn.

Muńy boldy-aý aýyldaǵy bar úıdiń!

Talaı jastar áli de júr bazarda,

Kúnin keship tuldyr jetim sábıdiń.

Sol balany umytpaımyn áli men,

Qatty batty júregime bárinen.

Ólgen kezde, óksip jylap otyryp,

«Qaı zamannyń qurbany?» dep jazyp em.

Azabymyz áli kóp pe tartatyn?

Kimimiz bar qolymyzdy artatyn?

Úıde otyryp óleń jazam men baıqus,

Tepkendeı bop taýdyń mylqaý jartasyn.

Sharam qaısy? Men bılikke ne deıin?

Kimdi dattap, kimnen bárin kóreıin?

Elimizdi tonaǵandar kim eken,

Kim keńitti jemqorlardyń kómeıin?

Qandaı júkti artyp júrmiz ıyqqa?

Qashan, qalaı tirelip ek tuıyqqa?

Eń azaby – eki kózdi tars jumyp,

Tereń battyq tartpa batpaq – uıyqqa!

Qyran kókti kezip júr ǵoı sharq uryp,

Jorǵalaıdy jylan alǵa talpynyp.

«Qara uıyqtan shyqtyq pa, álde, joq pa?!» dep,

Biz otyrmyz eki ıinnen alqynyp.

Aqyn sózin aıtyp bolyp, toqtaldy,

Áldenege tisin qaırap, oqtaldy.

Sonsoń jyryn bastap ketti daýyldaı,

Kósep-kósep júrektegi shoqtardy:

– Eı, rýhanı quldar!

Bul arnaý

Senderge ǵana arnaldy.

Júregim qazir tilep tur –

Aıaqsyz aıqas janjaldy.

Kókiregim meniń Kók Aspan,

Kóterip ustap shamdardy

Prometeıler onda qaptap júr

Senderdeı izdep jandardy,

Jaryq qyp kúńgirt ańǵardy!

Barasyń qaıda, quldarym,

Tirligiń qaldy kún jarym?!

«Qul» degen sózge qulshynyp,

Kókirekteriń jyrtylyp,

Namystaryńnyń naızasyn

Keýdeme meniń tireńder.

Erte ólýin kúnimniń,

Órtelýin jyrymnyń

Qulshylyq surap qudaıdan

Kún saıyn jylap tileńder.

Qul emeı sender kimsińder,

Quldan da beter kúnderiń.

Bul ataqtan aqtamas

Jıhazǵa toly inderiń.

Ómirlerińde bir tústik,

Qylyshsyz, oqsyz qyrqys qyp,

Arly men jarly adamǵa

Jaý kórgendeı aqıyp,

Kekirigi azǵan nadanǵa

Quldan jaman bas ıip

Júrgender, sender – quldarsyń,

Qaı betińdi buldarsyń!?

Kezinde bolǵan shyn quldar,

Olardy shyrmap shynjyrlar,

Eriksiz baılap, mataǵan.

(Muny da qoldan jasaǵan

Jaqsylyqqa qas adam!).

Al sender, meniń quldarym,

Ishine tyqqan tyrnaǵyn

Mysyqtaı bop pyryldap,

Jyly oryndy mekendep,

«Budan da jaıly orynǵa

Qaı kúni qalaı jetem?» dep,

Arlaryńdy saýdalap,

Jaqyn jerden jaý qarap,

Qaryndaryń irkildep,

Jemsaýlaryń búlkildep,

Azap penen mazaqqa,

Jumaq penen tozaqqa

Qul bolýmen júrsińder!

Tiri degen at qana

Kúnde ólýmen júrsińder!

Aldyma meniń tartpańdar –

Abyroı, ataq degendi.

Sottasańdar, atsańdar,

Kómedi halqym denemdi.

Adamdyqtyń Aq Týyn

Ustamaqpyn men endi.

Ol – Uly Tý Ar atty!

Ol – Uly Tý Ar atty!

Kóterip áli keledi

Aýyrlyqty, azapty.

Kúnderdiń kúni bolǵanda,

Qulyndar kúlik bolǵanda,

Ádilet tunyp, tolǵanda,

Dostastyq ǵuryp bolǵanda –

Senderdiń zulymdyqtaryń,

Saıasat – julyn qurttaryń

Qan sorǵalap izinen

Ketedi jerdiń júzinen!..

Jas sýretshi úıine kesh oraldy.

Uıyp qalǵan uıyq batpaq – kóz aldy.

Batyp ketken jylqylardy estigen,

Shoshyp turyp esine aldy solardy.

Kókiregin bara jatyr kúıik jep,

El men jurtta áli kúnge kúıis joq...

Sodan beri sendelip júr sýretshi,

Qaıta-qaıta: «Uıyq! Uıyq! Uıyq!» dep.

Ábýbákir QAIRAN

Pikirler