ۇيىق
(پوەما)
ۇيىققا تۇسسەڭ، تۇسىڭدە ءتۇس. تۇنشىققاندا، شوشىپ ويانارسىڭ.
ءتامسىل
جاڭاراتىن جۇرتشىلىعى حاقىندا،
ون ويلانىپ، ولەڭ جازدى ول جاقىندا.
جاتىر ەدى جانى جاي بوپ، مارقايىپ،
جاس سۋرەتشى جەتىپ كەلدى، اقىنعا.
اۋىلداسى. قولتىعىندا سۋرەتى.
كۇلىمسىرەپ، كۇرەڭ تارتىپ تۇر بەتى.
كەلە سالىپ كارتيناسىن سىيلادى،
بۇل، ارينە، اعاسىنا قۇرمەتى.
«ءبىزدىڭ اۋىل» دەگەن سۋرەت ەكەن ول.
بوياۋلارى ءبىر قيالعا جەتەلەر.
كارتينانى الىپ تۇرىپ، قارت اقىن:
– و، راقمەت! – دەدى – ىلايىم، وسە بەر!
اندا-ساندا كەزدەسكەندە ەكەۋى،
قاۋقىلداسىپ، كوڭىلدەنىپ كەتەدى.
– اعا، – دەدى جاس سۋرەتشى تۇرا قاپ،
– تۋعان جەرگە ومىردە نە جەتەدى؟
قوس قاباعى ءبىر-بىرىنە قوسىلىپ،
جانارىنان جاسىندى ويلار جوسىلىپ،
بايسالدانىپ، قويۋلاتىپ داۋىسىن،
جىگىتكە اقىن سويلەپ كەتتى كوسىلىپ:
– ەر اتاعىن ەلى عانا شىعارسا،
ەل اتاعىن ەرى عانا شىعارسا،
ەكەۋىنىڭ بىرلىگى سول ەمەس پە،
باسقا باقىت تىلەي قويار كىم ونشا؟!
ەلىن سۇيمەس جەرىن قايدان سۇيەدى!
جەرىن سۇيمەس ەلىن قايدان سۇيەدى!
«مەن» دەپ ولگەن مەرەز جاندار – مەشكەيلەر،
«ەل» دەپ وتكەن ەر رۋحى – كيەلى.
تامىرىڭدا قانىڭ «ەل» دەپ اقپاسا،
تۋعان جەردىڭ توپىراعى تارتپاسا،
سەن ەشقاشان «مىقتىمىن» دەپ ويلاما،
بوتەن ەلدىڭ بىرەۋلەرى ماقتاسا.
سەن ءبىلىپ ءجۇر، تىم كەڭ ۇعىم «ەل» دەگەن.
ول ولشەنبەس تۋعان، وسكەن جەرمەنەن.
بۇكىل ەلدى قورعاۋ ءۇشىن بابالار
قالىڭ جاۋعا قىلىشتارىن سەرمەگەن.
وتان دەگەن جاننان ارتىق قىمباتىڭ.
سىنىڭ، سىرىڭ، وي-قيالىڭ، سىمباتىڭ.
وتان دەگەن شاڭىراعىڭ، وشاعىڭ،
سونى سۇيسەڭ، سەن دە كەرەك تۇلعاسىڭ!
اۋىلىڭدى جاقسى كورىپ ەرەسەن،
«تۋعان جەرگە نە جەتەدى؟!» دەمە سەن.
جەرشىل بولىپ جۇرتتى بۇزعان جاندار كوپ،
وندايلارمەن وپىرايعان توبە تەڭ!
اسقاقاقىن اعىپ كەلىپ توقتادى،
ءجۇزى بولات سياقتانىپ شوقتاعى.
سۋرەتشى وتىر ابدىراپ تا البىراپ،
لاپ-لاپ ەتىپ جۇرەگىنىڭ وتتارى.
– اعا، – دەدى ول – عاجاپ ويلار نە دەگەن!
اقىن جانى اڭعارىمپاز، كورەگەن.
وتىنەمىن، راحاتتانىپ تىڭدايىن،
وتان جايلى وقىڭىزشى ءبىر ولەڭ!
– امان بول! – دەپ ەركەلەتىپ ورەنىن،
ولەڭ ءورتى شارپىپ ءوتىپ وزەگىن،
ارعىماقتاي اتقىپ شىققان الدىعا –
اقىن شۇعىل باستاپ كەتتى ولەڭىن:
– وتان، ماعان وتىڭدى بەر، وتىڭدى،
سول وتپەنەن جىلىتايىن قوسىمدى.
سول وتپەن مەن سوم تەمىردى يلەيىن،
سول وتقا مەن شاقىرايىن دوسىمدى،
وتان ماعان وتىڭدى بەر، وتىڭدى!
جىر وقىسام وتتار ۇشىپ كوزىمنەن،
ساۋلە شاشىپ مەن تۇرايىن وزىمنەن.
ۇران وتىن جاعار كۇندەر كەلسە ەگەر،
تۇڭعىش وتىڭ مەن بولايىن كورىنگەن–
حابار بەرىپ مەن تۇرايىن ومىردەن.
وتان، ماعان تۇزىندى بەر، تۇزىڭدى،
تۇزىڭمەن تارت، جىرىڭمەن تارت ۇلىڭدى.
ءتۇيىر تۇزىڭ تۇگەل مەنىڭ ءومىرىم–
كورگىم كەلمەس باسقا جەردە كۇنىمدى.
وتان، ماعان تۇزىڭدى بەر، تۇزىڭدى!
سەنىڭ تۇزىڭ – باتىر ۇلدىڭ سوڭعى ءانى،
ساعان دەگەن ساعىنىشى سونداعى.
سول ءبىر ۇلداي سۇيەم سەنى، سۇيەم مەن،
وت پەن تۇزدان ايىرماساڭ بولعانى!
وت پەن تۇزدان ايىرماساڭ بولعانى!
اقىن توقتاپ، كەڭ تىنىسىن العانداي،
جىبىگەندەي، جىپسىگەندەي كەڭ ماڭداي.
ءبىر مۇزبالاق سامعاپ-سامعاپ اسپاندا،
شىڭ باسىنا جاڭا عانا قونعانداي.
ەندى جىگىت سويلەپ الا جونەلدى:
– راحاتتانىپ قالدىم راس مەن ەندى.
اتتەڭ، بىراق تۇسىنبەيدى-اۋ كوپ جاستار –
«وتان» جانە «تاۋەلسىزدىك» دەگەندى.
قيىستىرىپ، جيىستىرىپ ءار نەسىن،
پەندەلەر بار بىلعاپ جۇرگەن جەر بەتىن.
سالعىم كەلەر وپاسىزدىڭ سۋرەتىن،
سالعىم كەلەر وتانسىزدىڭ سۋرەتىن.
ال، سالايىن، جەتكەنىنشە قۇلاشىم،
ولار سونى تۇسىنبەيدى-اۋ، راسىم!
شۇقىپ تۇرىپ كورسەتسەڭ دە، ءبارىبىر،
شىن ارسىزدار مويىنداماس كۇناسىن.
– ءيا، سولاي، مويىنداماس! – دەدى دە،
تىك قارادى اقىن جىگىت كوزىنە.
– ءبىزدىڭ قوعام تازارادى، كور دە تۇر،
سونى ءجۇرمىن جۇرەگىممەن سەزىنە.
بيىلعى جىل – ەكى مىڭ دا جيىرما ەكى.
جاڭا عانا كورىنگەندەي كۇن بەتى.
سىيلاعان شاق جاراتۋشى جارلى ەلدى،
قيراعان شاق قياناتتىڭ تۇرمەسى.
ءبىزدىڭ حالىق تۋىن كوككە كوتەرىپ،
الداۋعا دا، ارباۋعا دا ەتى ءولىپ،
ءومىر ءسۇردى ءورت كەشكەندەي القىنىپ،
زامانانىڭ زار مەن ءزارىن قوسا ەمىپ.
سول زامانا اياز ەدى ارقامدا،
ءۇمىت كەشتىم، ۇرەي كەشتىم ءار تاڭدا.
«مىڭ اسقانعا – ءبىر توسقان» دەپ، سول زامان
اقىرعى رەت تۇياق سەرپتى قاڭتاردا!
ءوزىم ءۇشىن قۋانىشتىڭ باستىسى –
جاڭا كەلگەن مەملەكەت باسشىسى.
سول ادامنىڭ تاڭدايىندا تۇرعانداي،
ەل-جۇرتىنىڭ ءتاتتىسى مەن اشتىسى.
قازىر كەۋدەم تۇنىپ تۇرعان ءان-جىرداي،
جۇرەگىمنەن جاۋىپ جاتىر جاڭبىر جاي.
كۇدىكتەرىم، كۇماندارىم ازايدى –
توقتاۋ سۋدا توبارسىعان بالدىرداي.
ۇمىتتەرىم ۇلپىلدەيدى تەبىندەپ،
تانابىما تازا داندەر ەگىلمەك.
جەر-جاھانعا جار سالماقشى جۇرەگىم:
«جاڭارادى، جاڭعىرادى ەلىم!» دەپ.
باسىمدا جوق بۋالدىر وي بۋداعى،
قاسىمدا جوق داڭعازانىڭ دۋمانى.
تۇيتكۇل ويلار تۇتاسىمەن بار ەدى –
جىرلارىمدا تاۋەلسىز ەل تۋرالى.
تۇيتكىل تۇرماق، بار ەدى عوي ىزام دا.
قاڭعىردىم-اۋ قارمالانىپ تۇماندا!
وتىز جىلدا وتىم سونە جازداپتى-اۋ،
مالىم ۇزاپ كەتىپتى عوي شىعانعا!
راس، راس كۇيەتىن-ءدى كەيدە ءىشىم،
تۇشىنا الماي، ۇشىرا الماي وي قۇسىن.
جىلاپ قالعان، قۇلاپ قالعان قازاقتى،
كورىپ تۇرىپ، كورمەدى عوي دەيمىسىڭ.
اۋىلدارىم قالعان كەزدە قاڭىراپ،
كۇرسىنۋمەن كوز ىلمەدىم تاڭ ۇزاق.
قيماستارمەن، زيراتتارمەن قوشتاسىپ،
تالاي انا جىلاپ ەدى-اۋ اڭىراپ!
ايىرىلىپ مانىنەن دە سانىنەن،
تۇگەسىلدى تاتىپ جۇرگەن دامىنەن.
اۋىل جايلى ولەڭ جازدىم سول شاقتا،
سول اسەردەن ارىلعام جوق ءالى مەن.
اقىن تۇردى جانار وتى جارقىلداپ،
تىك قارادى، دەگەندەي ءبىر «ال تىڭداپ».
ەكى قولىن ەكى جاققا جايدى دا،
وقىپ كەتتى الگى ولەڭىن ساڭقىلداپ:
– الىس اۋىل، سەن ماعان تىم جاقىنسىڭ،
قۇلازىسام – قۋاتىم، مۇڭداسىمسىڭ.
بۇرىنعىڭدى ويلاسام – مىڭ عاسىرسىڭ،
بۇگىنگىڭدى ويلاسام – قۇرداسىمسىڭ.
انت ىشكەندەي وزىڭدە باتىرىم بار،
حان تىككەندەي وزىڭدە شاتىرىم بار.
الىس اۋىل، سەن مەنىڭ قاسىمداسىڭ،
ءبىزدى ءبولىپ جاتقان تەك شاقىرىمدار.
نە كەرەمەت كەۋدەمدى كەرنەگەن ءۇن؟
ول – اڭسارىم، وزىڭە شولدەگەنىم.
سەرى كۇنىم قالدى عوي سەندە مەنىڭ،
پەرى بولىپ تايراڭداپ كورمەپ ەدىم.
كوز الدىمدا كولبەيسىڭ الىس اۋىل،
ساعىمدانىپ قىرلارىڭ سارى ساۋىر.
اشۋى – قىس، ارى – قار، جانى – ءساۋىر
اعالاردىڭ سەندەگى بارى ءتاۋىر.
شىن اسىلدار، ارينە، تىم از، دارا،
تىم ازدارعا قۇدايدىڭ كۇنى از عانا.
اقساقالىڭ بار ەدى ءبىر از عانا،
ءسوزىن ۇستاپ قالدى ما مۇڭى از بالا؟
الىس اۋىل...
ءسوز ەمەس الىستىعىڭ.
مىڭ شاقىرىم دەگەنىڭ – قارىس بۇگىن!
قاسيەتى سەندە بار نان ءۇستىنىڭ.
قاسىرەتى سەندە بار نامىستىنىڭ.
سول قاسىرەت جانىما تىم باتادى،
كەيدە، كەيدە قاباققا مۇڭ قاتادى.
بيشىكەشتىڭ وپا ەمەس ءبىر ماتارى،
بايشىكەشتىڭ ءدارى ەكەن كىمگە اتاعى!؟
كەيدە مەنى كەرەمەت اربايدى مۇڭ،
اربالعان سوڭ قۇلاققا سارنايدى جىن.
سەنىڭ ماعان مۇڭ با ەكەن شالعايلىعىڭ،
قايدا كەتكەن، قۇداي–اۋ، بار بايلىگىڭ!؟
توي قىزىعىن ۇمىتپاس تويعان عانا،
قوي تەرىسىن ىرەيدى سويعان عانا.
«تايراڭداما! – دەسەڭشى، – تايراڭداما!”
“ويلان، بالا! – دەسەڭشى، – ويلان بالا!”.
الىس اۋىل!
مەن – ءتۇيىر توپىراعىڭ.
تورقا بولىپ تورقاڭا كوسىلامىن.
كەرەك بولسام – مەنمىن عوي شاكىرارىڭ،
تەرەك بولساڭ – مەنمىن عوي جاپىراعىڭ...
الىس اۋىل... مەن – ءتۇيىر توپىراعىڭ...
ولەڭ تىندى. جايلاپ الدى ۇنسىزدىك.
سۋرەتشىگە ەلەس بەردى ءبىر سۇمدىق.
جاس بولسا دا اۋىل دەرتىن كوپ تارتتى،
اعاسىنىڭ ايتقاندارى – كىل شىندىق.
ەكى قولىن ۇستەلىنە تىرەگەن،
اقىن تۇردى باز كەشكەندەي دۇنيەدەن.
«جۇت!» دەدى ول سۇق ساۋساعىن شوشايتىپ،
سودان كەيىن وقىپ كەتتى ءبىر ولەڭ:
– ەلدىڭ، جەردىڭ ەڭسەسىن تۇمان باستى.
اق دالانىڭ ۇستىمەن جىلان قاشتى.
اق كوبىگىن اۋزىنان بۇرقىراتىپ
اق كەبەگىن ەلەپ تۇر ءبىر الباستى.
بۇل الباستى، بىلمەيمىن، قاي الباستى،
تاياتىپ تۇر القىمعا تايانباستى.
قىستىڭ قىزىل جالماۋىز وڭەشىنەن
بۇكتەتىلىپ ءبىر جەتىم قويان قاشتى.
قويان قاشتى. ءجۇر ەكەن نە كۇن كورىپ؟
جاتىر اق قار جابىسىپ، جەلىمدەلىپ.
ۇسىك مۇرىن مالشى تۇر ۇرلەپ قولىن،
الدەقانداي ءبىر مۇڭدى سەزىمگە ەرىپ.
سەزىمگە ەرىپ تۇر ەكەن ول دا قانداي؟
بولماعانداي ەشتەڭە، توڭباعانداي.
جاقسىلىقتان ءۇمىتسىز جانارىمەن
جىلى جاققا ءبىر سالەم جولداعانداي.
شىندىعىندا، بار ما ەكەن جىلى مەكەن؟
كۇنى بوتەن شىعار-اۋ، ءتۇنى بوتەن.
جىلى ۇيدەگى جىلتىر بەت، جىلان كوزدەر
بۇل قۇدايدىڭ شىن سۇيگەن قۇلى ما ەكەن؟
قۇداي قايدا، زاڭ قايدا، پاتشا قايدا؟
قويدان جۋاس قازاقتى جات ساناي ما؟
ەل بۇتىندە ەستى العان مىنا جۇتتا
جانى دەرتىپ، سۇيەگى قاقساماي ما؟
ايعىز-ايعىز ساۋال تۇر اق سامايدا –
كولىك قايدا، ءشوپ قايدا، اقشا قايدا؟
بىلگەنى دە، بىلمەگى تىم از مالشى،
ءبىر كۇرسىنىپ قارادى باتقان ايعا.
اقىردى اياز، قار بۇرقاپ، جەل جەلىگىپ،
جالماۋىز جۇت تۇر ءالى جەر كەمىرىپ.
«مەن بۇيتەمىن حالقىما، مەن سويتەم» دەپ،
دۇرىلدەدى مىنبەلەر كەۋدەنى ۇرىپ...
اۋىردى اقىن اۋىلدىڭ كۇيىسىنەن،
مەزى بولدى مىنبەنىڭ “سىي” ىسىنەن...
تۇرماسا ەكەن تۇنشىعىپ بيىلعى جاز
ولەكسەنىڭ بورسىعان يىسىنەن.
جاس سۋرەتشى قارت اقىنعا قارادى.
– جاستار – دەدى – پانا تۇتتى قالانى.
دوسىم ءولدى... اربا سۇيرەپ... وسىندا...
دەدى سونسوڭ: – زورىققانان – اجالى!
– ءيا، بىلەم، – دەدى اقىن، – تانيمىن.
مۇڭى بولدى-اۋ اۋىلداعى بار ءۇيدىڭ!
تالاي جاستار ءالى دە ءجۇر بازاردا،
كۇنىن كەشىپ تۇلدىر جەتىم ءسابيدىڭ.
سول بالانى ۇمىتپايمىن ءالى مەن،
قاتتى باتتى جۇرەگىمە بارىنەن.
ولگەن كەزدە، وكسىپ جىلاپ وتىرىپ،
«قاي زاماننىڭ قۇربانى؟» دەپ جازىپ ەم.
ازابىمىز ءالى كوپ پە تارتاتىن؟
كىمىمىز بار قولىمىزدى ارتاتىن؟
ۇيدە وتىرىپ ولەڭ جازام مەن بايقۇس،
تەپكەندەي بوپ تاۋدىڭ مىلقاۋ جارتاسىن.
شارام قايسى؟ مەن بيلىككە نە دەيىن؟
كىمدى داتتاپ، كىمنەن ءبارىن كورەيىن؟
ەلىمىزدى توناعاندار كىم ەكەن،
كىم كەڭىتتى جەمقورلاردىڭ كومەيىن؟
قانداي جۇكتى ارتىپ ءجۇرمىز يىققا؟
قاشان، قالاي تىرەلىپ ەك تۇيىققا؟
ەڭ ازابى – ەكى كوزدى تارس جۇمىپ،
تەرەڭ باتتىق تارتپا باتپاق – ۇيىققا!
قىران كوكتى كەزىپ ءجۇر عوي شارق ۇرىپ،
جورعالايدى جىلان العا تالپىنىپ.
«قارا ۇيىقتان شىقتىق پا، الدە، جوق پا؟!» دەپ،
ءبىز وتىرمىز ەكى يىننەن القىنىپ.
اقىن ءسوزىن ايتىپ بولىپ، توقتالدى،
الدەنەگە ءتىسىن قايراپ، وقتالدى.
سونسوڭ جىرىن باستاپ كەتتى داۋىلداي،
كوسەپ-كوسەپ جۇرەكتەگى شوقتاردى:
– ەي، رۋحاني قۇلدار!
بۇل ارناۋ
سەندەرگە عانا ارنالدى.
جۇرەگىم قازىر تىلەپ تۇر –
اياقسىز ايقاس جانجالدى.
كوكىرەگىم مەنىڭ كوك اسپان،
كوتەرىپ ۇستاپ شامداردى
پرومەتەيلەر وندا قاپتاپ ءجۇر
سەندەردەي ىزدەپ جانداردى،
جارىق قىپ كۇڭگىرت اڭعاردى!
باراسىڭ قايدا، قۇلدارىم،
تىرلىگىڭ قالدى كۇن جارىم؟!
«قۇل» دەگەن سوزگە قۇلشىنىپ،
كوكىرەكتەرىڭ جىرتىلىپ،
نامىستارىڭنىڭ نايزاسىن
كەۋدەمە مەنىڭ تىرەڭدەر.
ەرتە ءولۋىن كۇنىمنىڭ،
ورتەلۋىن جىرىمنىڭ
قۇلشىلىق سۇراپ قۇدايدان
كۇن سايىن جىلاپ تىلەڭدەر.
قۇل ەمەي سەندەر كىمسىڭدەر،
قۇلدان دا بەتەر كۇندەرىڭ.
بۇل اتاقتان اقتاماس
جيھازعا تولى ىندەرىڭ.
ومىرلەرىڭدە ءبىر تۇستىك،
قىلىشسىز، وقسىز قىرقىس قىپ،
ارلى مەن جارلى ادامعا
جاۋ كورگەندەي اقيىپ،
كەكىرىگى ازعان نادانعا
قۇلدان جامان باس ءيىپ
جۇرگەندەر، سەندەر – قۇلدارسىڭ،
قاي بەتىڭدى بۇلدارسىڭ!؟
كەزىندە بولعان شىن قۇلدار،
ولاردى شىرماپ شىنجىرلار،
ەرىكسىز بايلاپ، ماتاعان.
(مۇنى دا قولدان جاساعان
جاقسىلىققا قاس ادام!).
ال سەندەر، مەنىڭ قۇلدارىم،
ىشىنە تىققان تىرناعىن
مىسىقتاي بوپ پىرىلداپ،
جىلى ورىندى مەكەندەپ،
«بۇدان دا جايلى ورىنعا
قاي كۇنى قالاي جەتەم؟» دەپ،
ارلارىڭدى ساۋدالاپ،
جاقىن جەردەن جاۋ قاراپ،
قارىندارىڭ ىركىلدەپ،
جەمساۋلارىڭ بۇلكىلدەپ،
ازاپ پەنەن مازاققا،
جۇماق پەنەن توزاققا
قۇل بولۋمەن جۇرسىڭدەر!
ءتىرى دەگەن ات قانا
كۇندە ولۋمەن جۇرسىڭدەر!
الدىما مەنىڭ تارتپاڭدار –
ابىروي، اتاق دەگەندى.
سوتتاساڭدار، اتساڭدار،
كومەدى حالقىم دەنەمدى.
ادامدىقتىڭ اق تۋىن
ۇستاماقپىن مەن ەندى.
ول – ۇلى تۋ ار اتتى!
ول – ۇلى تۋ ار اتتى!
كوتەرىپ ءالى كەلەدى
اۋىرلىقتى، ازاپتى.
كۇندەردىڭ كۇنى بولعاندا،
قۇلىندار كۇلىك بولعاندا،
ادىلەت تۇنىپ، تولعاندا،
دوستاستىق عۇرىپ بولعاندا –
سەندەردىڭ زۇلىمدىقتارىڭ،
ساياسات – جۇلىن قۇرتتارىڭ
قان سورعالاپ ىزىنەن
كەتەدى جەردىڭ جۇزىنەن!..
جاس سۋرەتشى ۇيىنە كەش ورالدى.
ۇيىپ قالعان ۇيىق باتپاق – كوز الدى.
باتىپ كەتكەن جىلقىلاردى ەستىگەن،
شوشىپ تۇرىپ ەسىنە الدى سولاردى.
كوكىرەگىن بارا جاتىر كۇيىك جەپ،
ەل مەن جۇرتتا ءالى كۇنگە كۇيىس جوق...
سودان بەرى سەندەلىپ ءجۇر سۋرەتشى،
قايتا-قايتا: «ۇيىق! ۇيىق! ۇيىق!» دەپ.
ابۋباكىر قايران
