ناۋرىزدىڭ تۇپكى ءپالساپاسى ءار ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنىڭ تازالىعى، وتباسى، ۇلتتار جانە ادامزات پەن كۇللى تابيعاتتىڭ جاڭارۋىنا دەيىنگى سالت-ءداستۇر، ادەپ-عۇرىپتاردى، ءجون-جورالعىلاردى، نانىم-سەنىمدەردى قامتيدى. ۇلىس كۇنىندە وتكەنگە تاۋبە ەتىلەدى، كەلەشەككە ءۇمىت ارتىلادى. قازاقتىڭ ىلكى ءھام بۇگىنگى مادەنيەتىنىڭ اجىراماس بولشەگى – ناۋرىزنامانىڭ ءناشى بولۋى ءۇشىن ناۋرىزتانۋ سالاسىن جۇيەلى زەرتتەپ، كەشەندى باعدارلامالار، ءتىپتى زاڭدار قابىلداۋ قاجەت. ناۋرىز حاقىندا ءسوز قوزعاعان عالىمداردىڭ ويى وسىعان سايادى.
ناۋرىز – ۇلتتىق يدەيانىڭ وزەگى
احمەت توقتاباي، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، ەتنوگراف عالىم:
– سوناۋ «اۆەستادان» باستاۋ الىپ، ورتا عاسىرلارعا دەيىن ناۋرىزتانۋ شىعىس ەلدەرىندە بىزگە دەيىن قالىپتاسقان وتە ۇلكەن عىلىم بولعان، ناۋرىزناما حاقىندا تالاي تراكتات، ەڭبەك جازىلعان. ناۋرىز دەگەن ۇلتتىق يدەيانىڭ وزەگى، بۇكىل سالت-ءداستۇر وسى كەزدە كورىنىس تابادى. سوندىقتان ناۋرىزدى بارلىق مەيرامنان ارتىق كورۋىمىز كەرەك. ويتكەنى ناۋرىزدىڭ 2500 جىلدىق جازباشا تاريحى بار. ءاز ناۋرىز شىعىس ەلدەرىنىڭ وتىرىقشى حالىقتارىنىڭ، ەگىنشى جۇرتتاردىڭ مەيرامى جانە ەۋرازيا ءتوسىن تۇلپار تۇياعىمەن دۇبىرلەتكەن كوشپەندى بابالارىمىزدىڭ ورتاق مەرەكەسى بولىپ كەلدى. 1926 جىلدان 1988 جىلعا دەيىن ناۋرىز مەيرامىن تويلاۋعا تىيىم سالىنسا دا، قازاق حالقى ءار وتباسىندا جاسىرىن ءوتىپ كەلدى. وتباسىنان باستاپ تويلاناتىن ناۋرىزدا تازارۋ، تازالىق ساقتاۋ – ەڭ باستى ماسەلە. بۇرىن اتا-بابالارىمىز «بۇلاق كورسەڭ كوزىن اش» دەپ، الدىمەن ماڭايىنداعى ارىقتاردى، قورا-قوپسىسىن تازالاپ، وزدەرى جۋىنىپ-شايىنىپ، مۇنتازداي كيىنىپ، سوعىمنان قالعان سىباعاسىن اسىپ، تۇنگى ساعات 3-تە قىدىر بابا ارالايدى دەپ كۇتىپ وتىراتىن. قىدىر بابا ەڭ تازا ۇيگە قونادى دەگەن سەنىم بار. ءان-كۇي شىرقالىپ، قىزدار جاعى جىگىتتەرگە ۇيقىاشار ازىرلەپ، وسىلاي ۇلكەن ۇمىتپەن قارسى الاتىن. ال ۇلكەن قالالاردا تويلاناتىن مەرەكەلىك شارالار ناۋرىزدىڭ تۇپكى كونتسەپتسياسىنا سايكەس كەلمەي جاتادى. سەبەبى تويلانعان الاڭداردا ءارتۇرلى قالدىقتاردى شاشىپ-توگىپ كەتەمىز. بۇل دۇرىس ەمەس. باعزىدا الەكساندر ماكەدونسكي (ب.ز.د 356-323 جج. ءومىر سۇرگەن) كورگەن سامارقانداعى ۇلان-اسىر ناۋرىز تويىن ايتۋعا بولادى. گرەك تاريحشىلارى سامارقان الاڭىندا وتكەن ناۋرىز تويىندا كۇندى بەينەلەيتىن 365 ءتۇرلى كيىم كيگەن ادام مەن ءتۇندى بەينەلەيتىن 365 ءتۇرلى كيىنگەن ادام سىرنايلاتىپ-كەرنەيلەتىپ، ءبىر-بىرىنە قارسى ءجۇردى دەپ جازادى. بۇل كورىنىس كۇن مەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋى عوي. وسىنداي ناۋرىزدى كورگەن الەكساندر ماكەدونسكي شىعىستىڭ، ورتالىق ازيانىڭ ىلكىدەگى مەيرامىنا باس يگەن. ول سامارقاننىڭ روكسانا دەگەن سۇلۋىنا ۇيلەنگەن. وسىنداي ماعىنالى كورىنىستەردى قازىرگى ناۋرىز تويلارىنىڭ ستسەناريلەرىنە نەگە ەنگىزبەسكە؟! ەرتەرەكتە اۋقاتتى ادامدار ناۋرىزناما وتكىزىپ بەرەدى ەكەن. سونداي يگى ءداستۇر بولعان. ال قازىرگى كەزدە ناۋرىزناما وتكىزدىم دەگەن بايلاردى كورمەدىم.
پارلامەنتتە ناۋرىزناما تۋرالى زاڭ ازىرلەنۋى قاجەت
اقەدىل تويشان، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى:
– قازاق ەجەلدەن ءاز ناۋرىزدى الەمنىڭ جاراتىلۋىمەن، تابيعات-انانىڭ ومىرگە كەلۋىمەن تىكەلەي بايلانىستىرادى. قازاقتىڭ عالىمدارى، ەتنوگرافتارى، فولكلورتانۋشىلارى ناۋرىزنامانى زەرتتەۋمەن اينالىسىپ كەلەدى. ماسەلەن، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور نۇرگەلدى ۋاليەۆ اعامىز كۇنتىزبەدەگى قايشىلىقتاردى كورسەتىپ، ءوز ۇسىنىستارىن ورتاعا سالىپ ءجۇر. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى نۇرسان ءالىمباي اعامىز ناۋرىزدىڭ ءمانى، امال مەيرامى، اي اتتارىنا بايلانىستى سۇبەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزدى. ناۋرىزتانۋعا قاتىستى باباقۇمار قيناياتۇلى، احمەت توقتاباەۆ سىندى ەتنوگراف زەرتتەۋشىلەر بۇرىنعى دەرەكتەردى بايىپتاپ، ءبىر جۇيەگە ءتۇسىرىپ كەلەدى. قاجىتاي ءىلياس اعامىز ۇلتتىق كۇنتىزبەنى دۇرىستاۋىمىز كەرەك ەكەندىگىن، ناۋرىز دەگەن امالدىڭ اتى ەكەنىن تالاي مارتە ايتتى. ۇلتتىق كۇنتىزبە دەگەن قازاقتىڭ ءومىرىنىڭ جىلناماسى ىسپەتتى. ماسەلەن، ۇلۋ جىلىن ايداھار جىلى دەپ شۋلادىق قوي. كەزىندە قىتايدىڭ پاتشالارى بودان ەلدەرگە قىتايلىق كۇنتىزبەسىن تاڭعان. موڭعولدار دا قىتاي جىلناماسىن قولدانادى. ناۋرىزتانۋ سالاسىن جولعا قويۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كەشەندى باعدارلاما جاساۋىمىز كەرەك. كوپتەگەن مەيرامنىڭ، مىسالى، ءدىني مەرەكەلەردىڭ نىشاندىق بەلگىلەرى، ەرەجەلەرى، قاعيداتتارى كانوندىق دارەجەدە قالىپتاسقان. سول سياقتى ناۋرىز تويىن جالپىۇلتتىق دەڭگەيدە اتاپ وتكەن ءلازىم. مىسالى، جىلدىڭ «ەڭ ۇزدىك ءانى»، «ەڭ ۇزدىك اقىنى»، «ەڭ ۇزدىك وتاندىق تاۋارى»، «ناۋرىزدىڭ نار پالۋانى» بايگەلەرىن، قولونەر كورمەلەرىن، ايتىستاردى ۇيىمداستىرساق، ۇلتتىڭ جۇرەگى بىرگە سوعاتىن تۇتاس اعزا ەكەنى كورىنەر ەدى. ناۋرىزدىڭ رامىزدەرىن جاڭعىرتۋ كەرەك. ەرتەرەكتە اتا-بابالارىمىزدان قالعان داستۇرلەر، مىسالى، جانىبەك باتىردىڭ ۇلكەن ساپتىياقتارمەن اۋىز تيۋ راسىمدەرى بولعان. موڭعوليانىڭ پرەزيدەنتى تەلەديداردان بايان-ولگەيدەگى قازاقتاردى ناۋرىز مەيرامىمەن قۇتتىقتايدى. سوندىقتان ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن بىرلىك پەن دوستىقتىڭ، يماندىلىقتىڭ، تازالىقتىڭ مەيرامى رەتىندە ءوز دارەجەسىندە وتكىزۋ ءۇشىن پارلامەنتتە ناۋرىزناما تۋرالى ارنايى زاڭ ازىرلەۋىمىز قاجەت.
قۇباش ساعيدوللاۇلى، «الاش ايناسى».
