حالقىمىزدا «بالانى — جاستان» دەگەن ءسوز بار. بالا وڭى مەن سولىن تانىماي جاتىپ-اق كوپ نارسەنى ۇيرەتۋگە تىرىسقانىمىزبەن، كەيدە بەلگىلى ءبىر نارسەلەردەن تىيىپ جاتامىز. كوپ جاعدايدا، مىسالى، «جاعىڭدى تايانبا»، «تابالدىرىقتى باسپا» دەپ ايتۋىن ايتقانمەن، بالاعا ونىڭ ءمان-ماعىناسىن تۇسىندىرمەستەن، «جامان بولادى» دەپ ءبىر اۋىز سوزبەن شەكتەي سالامىز. وسىنىمىز دۇرىس پا؟ جالپى، تىيىم سوزدەر قايدان شىققان؟ ونىڭ استارىنا زەر سالا قارادىق پا؟ بۇل جايىندا زەينەپ اپاي نە دەيدى ەكەن…
تاربيەنىڭ ارقاۋى — ادەپتىلىك
ادامدىق تاربيەنىڭ التىن ارقاۋى دا، حالىق پەداگوگيكاسىنىڭ قاينار باستاۋى دا — ادەپتىلىك. ۇل-قىزىنا كورسەتەر يناباتتى ۇلگىسى جوق، ادەبى جوق حالىق بولمايدى. ادەپتىلىككە باس يمەگەن، ادەپتىلىكتەن ءنار الماعان سالت-ءداستۇردى، ادەت-عۇرىپتى ەشبىر حالىق جاساماپتى.
ارينە، «اركىمنىڭ وزىنە ىلايىق ۇلگىسى بار، ول بىرەۋگە — تار، بىرەۋگە كەڭ كەلەدى» دەگەندەي، ءار ۇلتتىڭ ءوز ەرەكشەلىگى بار. ءاربىر ۇلتتىڭ دۇنيەتانىمى سول حالىقتىڭ ءومىر وزەگىنەن، تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن تۋىنداعان. ورەسى كەڭ حالىقتىڭ سالت-ءداستۇرى سالاۋاتتى، ونەگە-ءتالىمى ورەلى بولادى. قۇدايعا شۇكىر، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني بولمىس-ءبىتىمى، ادامي قاسيەتتەرى، ەتيكالىق قاعيدالارى كوزىن تاۋىپ، رەتىن كەلتىرىپ قولدانسا، بۇگىنگى كۇننىڭ تالاي كەم-كەتىگىن تولتىرارى ءسوزسىز. تەگىندە، قازاق دەگەن حالىق تامىرى تەرەڭگە كەتكەن الىپ بايتەرەك سەكىلدى، شايقالسا دا، قۇلامايدى. حالىقتىڭ زەردەسىندە، تاريحىندا، رۋحاني مۇراسىندا نەبىر ءىنجۋ-مارجان جاتىر. سول اسىل قازىنالارىمىزدىڭ قاسيەتىن، ءمان-ماعىناسىن ۇرپاعىمىزدىڭ بويىنا جۇعىستى ەتىپ، ەرتەڭگى كۇنگە جالعاستىرا ۇقتىرساق، ۇل-قىزدارىمىزدىڭ كەلەشەگى دە جارقىن بولار ەدى.
اس اتاسى — نان
قازاقتا «اس اتاسى — نان» دەگەن ءسوز بار، ياعني استىڭ، ءدامنىڭ ۇلكەنى — نان. بالا اق پەن قارانى اجىراتىپ تانىماي تۇرىپ-اق وعان وڭ قولىنا نان ۇستاۋدى، ناندى باسپاۋدى، تاستاماۋدى ۇيرەتەدى. نان قاسيەتتى. ادام كەز كەلگەن تاماقتى ەكى كۇن جەسە، ول قانشا ءنارلى بولعانىمەن سول تاماقتان جالىعادى. ال بىراق ادام بالاسى ءومىر بويى ناننان شىقپايدى، ناننان زەرىكپەيدى، جالىقپايدى. داستارقانىڭىزدىڭ ۇستىندە كۇندە نان تۇرماسا، كوڭىلىڭىز دە، داستارقانىڭىز دا — ورتا، بەرەكەڭىز كەتىپ، دۇنيە ويسىراپ تۇرعان سەكىلدى باسقا تاماق كوزىڭىزگە كورىنبەيدى. ناننىڭ قاسيەتتىلىگىنىڭ ءوزى وسىدان-اق كورىنەدى. ۇننىڭ قۇرامىنداعى ادامنىڭ بويىنا ءنار بەرەتىن، كۋات بەرەتىن اعزاعا قاجەتتىنىڭ ءبارى بار. وزگە حالىقتى قايدام، قازاقتىڭ نانسىز كۇنى جوق دەۋگە بولادى. قازاقتا «قاتىقسىز قارا سۋ ءىشىپ، قارا نان جەسەك تە، اماندىق بولسىن» دەگەن دە ءسوز بار عوي… «ناندى جەرگە تاستاما»، «ناننىڭ ۇستىنە زات قويما»، «ناندى توڭكەرمە»، «ناندى ءبىر قولمەن ۇزبە» دەگەن ءسوزدىڭ بارلىعى — سول ناننىڭ قاسيەتىنە وراي ايتىلعان تىيىمدار. ءتىپتى ادام اشىققان كەزدە قولى جەتپەيتىن بيىكتە تۇرعان ناندى قۇراننىڭ ۇستىنە شىعىپ الۋعا بولادى ەكەن، بىراق ناننىڭ ءوزىن ەشقاشان باسپاعان. ناننىڭ قاسيەتتى قۇراننان دا جوعارى باعالاناتىنىن وسىدان-اق بىلۋگە بولادى. «ادام اتامىز بەن حاۋا انامىز پەيىشتەن قۋىلعان كەزدە يت بىرگە ىلەسىپ كەتىپ، سوندا بيداي ءيتتىڭ ۇرتىندا كەلگەن دەيدى. ءيتتى «جەتى قازىنانىڭ ءبىرى» دەيتىن سەبەبىمىز ادامزات سول ءيتتىڭ ىرىزدىعىن جەپ ءجۇر» دەگەن بۇرىننان كەلە جاتقان اڭىز بار. ءبىر تاڭدانارلىعى، جەر بەتىندە باسقا داقىلداردىڭ، جەمىستەردىڭ بارلىعىنىڭ جابايى ءتۇرى بار. ايتالىق، المانىڭ، جۋانىڭ، سۇلىنىڭ دەگەندەي، بارلىعىنىڭ جابايى ءتۇرى تابيعاتتا كەزدەسەدى، بىراق بيدايدىڭ جابايى ءتۇرى جوق. سول سەبەپتەن دە، قازىرگى تىلمەن ايتساق، بيدايدىڭ عارىشتان كەلگەنىنە يلاناسىڭ. شىنىمەن، وسى قيسىنعا، «بۇل جەردىڭ ءدانى ەمەس، بىزگە بەينەبىر عارىشتان جەتكەن» دەگەنگە ءبىرتۇرلى سەنگىڭ كەلەدى. ۇيگە كەلگەن كەز كەلگەن ادام اسىعىس بولسا دا، وزگە تاماقتان ەمەس، ناننان اۋىز ءتيىپ شىعادى.
ادامداردىڭ اراسىنداعى ىنتىماق بىرلىك، ءبىر-بىرىنە دەگەن جاقسى قارىم-قاتىناس، اۋىزبىرشىلىك داستارقاننىڭ ۇستىنە قويىلعان نان ارقىلى نىعايا تۇسەدى، ياعني ءوزى نان اۋىز تيگەن ۇيىنە قازاق جاماندىق تىلەمەگەن. نانىن بەرگەن ادامعا جاماندىق ويلاماعان. قازاقتىڭ «ءبىر كۇن ءدام تاتقان جەرگە قىرىق كۇن سالەم» دەيتىن ءسوزى وسىدان كەلىپ شىققان.
ءبىر جولى جاڭا جىل كەشىندە نەشە ءتۇرلى تاعام ءتۇرىن دايىنداپ، داستارقانعا تولتىرىپ قويىپ جاتقانىمدا اتا ۇستەلدى كوزىمەن ءبىر شولىپ قاراپ: «بالام، بۇدان كەيىن قانداي داستارقان جاساساڭ دا، داستارقانعا الدىمەن نان قويۋدى ۇمىتپا!» — دەدى. مەن سوندا جاستىعىم با، ابايلاماي ءوزىمنىڭ داستارقانعا الدىمەن نان قويماعان قاتەلىگىمدى مويىنداپ، ەكىنشى قايتىپ قايتالاعان جوقپىن. ءومىر بويى ۇمىتپادىم دا. مەنىڭ سول كەزدە جىبەرگەن قاتەلىگىمدى قازىر ءجيى ءارى كەز كەلگەن جەردە كەزدەستىرۋگە بولادى. قانداي قوناققا بارساق تا، مەيرامحانالاردا بولسىن ەمەن ۇستەل مايىسىپ، ءتىپتى بۇرىن كورمەگەن تاعامنىڭ ءتۇر-ءتۇرى تۇرعانىمەن، ناندى سوڭىنان اكەلىپ جاتادى. كەيبىر ادام قوناققا شاقىرىپ وتىرىپ «ويبۇي، نان قويۋدى ۇمىتىپپىز» دەپ جاتادى، ياعني نان قويۋدى ۇمىتىپ كەتىپ جاتامىز. داستارقانىڭىز بەرەكەلى بولسىن دەسەڭىز، ۇيىڭىزگە ىرىس كىرسىن دەسەڭىز، وتىرعان ادامداردىڭ ىقىلاس-پەيىلى ءوز شاڭىراعىڭىزعا اۋسىن دەسەڭىز الدىمەن داستارقانىڭىزعا نان قويۋدى ۇمىتپاڭىز. ويتكەنى جاي ناننىڭ وزىندە پەندەلەردىڭ كوزىنە كورىنبەيتىن ادامداردى تارتاتىن قاسيەت بار.
بالا كورگەنىن ىستەيدى
«ناندى ءبىر قولمەن ۇزبە» دەيدى. «وندا تۇرعان نە بار» دەپ تۇسىنەتىندەر بار. ولار مۇنىڭ كەسىرلىك ەكەنىن تۇسىنبەگەندىكتەن سولاي ويلايدى. قاسيەتتى ناندى ءبىر قولىمەن قالاي بولسا سولاي ۇزگەن كەسىر بولادى. ايتپاي كەتۋگە بولمايتىن ءبىر وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر… كەڭەس وكىمەتىنىڭ كەزىندە ەڭ ارزان ءونىم نان بولدى. اۋىلدىق جەردە كەزدەسە قويماعانمەن، قالالىق جەردە جاتقان ناندى اياعىمەن تەۋىپ ويناپ جۇرگەن بالالاردى كوزىمىز كوردى. بىزگە كىشكەنە كەزىمىزدە ۇلكەن كىسىلەر، اتا-انامىز «جەردە جاتقان ناندى كوتەرىپ بيىككە قويىڭدار، قۇس شوقىپ جەسىن» دەگەندى ءجيى ايتاتىن. ءبىزدىڭ جاسىمىزداعى ادامدار بولماسا، جاستارىمىز جەردە جاتقان ناندى كورگەندە، ءمان بەرمەي كەتە بەرەدى. ساۋابى ءتيسىن دەسەڭىز، بىرەۋدىڭ جەرگە تاستاپ كەتكەن نانىن كوتەرىپ بيىككە قويىڭىز.
ءوز باسىم وسىنى نەمەرەلەرىمە اياعى شىعىپ وزدەرى جۇرە باستاعاننان ۇيرەتىپ كەلەمىن. كوشەدە جەتەكتەپ كەلە جاتقاندا اياق استىندا جاتقان ناندى الىپ بيىككە قويعانىمدى ولار تالاي رەت كوردى. تاربيە ايتۋدان عانا ەمەس، كورسەتۋدەن سىڭەدى، سوندىقتان دا بولار، جەردە جاتقان ناندى «قۇس جەيدى» دەپ كوتەرىپ بيىككە قويىپ جاتقان نەمەرەلەرىمدى كورگەندە ءىشىم جىلىپ قالادى. بالا كورگەنىن ىستەيدى. ولاي بولاتىن بولسا، مىڭ رەت ايتقاننان ءبىر رەت كورسەتكەن الدەقايدا ءتيىمدى ەكەنىن ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون.
90-جىلدارى قيىنشىلىقتى باستان وتكەردىك. دۇكەندەردەگى تاپشىلىق، قاڭىراپ بوس تۇرعان سورەلەر، زەينەتاقى مەن ەڭبەكاقىنىڭ ۋاقتىلى تولەنبەۋى، جارىقتىڭ بولماۋى، گازدىڭ ءجيى بەرىلمەۋى، مىنە، وسىنداي قيىنشىلىقتى قالاداعى كەز كەلگەن وتباسى باسىنان وتكەردى دەۋگە بولادى. «اپىرم-اي، ءبىر كەزدەرى ناندى سونشالىقتى كەسىرلەنىپ اياقاستى قىلىپ ەدىك، مىناۋ سونىڭ زاۋالى عوي…» دەگەن وي مەنى سوندا ءجيى مازالادى. كوپكە توپىراق شاشۋدان اۋلاقپىن. بىراق قالاي ايتساق تا، ناننىڭ قادىرىن بىلمەي كەتكەندەر بولدى. سول جوقشىلىق ارقىلى جاراتقان يەمىز بىزگە ءبىر كەزدەگى كەسىرلىگىمىزدى كورسەتتى. ولاي بولاتىن بولسا، مىڭ جەردەن باي بولىڭىز، بار بولىڭىز، بىراق ەڭ الدىمەن، اس اتاسى — ناندى قادىرلەڭىز! ءبىزدىڭ كىشكەنە كەزىمىزدە ناندى ۇزگەندە ۋاعىنا دەيىن قالدىرماي جەگىزەتىن. «ناننىڭ ۋاعىن جەپ وتىر» دەپ كەيبىرەۋگە ءبىرتۇرلى كورىنۋى مۇمكىن، بىراق اينالىپ كەلگەندە ناننىڭ ۋاعى دا نان عوي. ءبۇتىن ناندى نان دەپ، ناننىڭ ۋاعىن شەلەككە تاستاۋ — كۇنا. سوندىقتان دا بالاعا جاسىنان ناندى وڭ قولىنا ۇستاتىپ، ۋاعىن تاستاماۋعا، ناندى ۇگىتپەۋگە ۇيرەتكەن ءجون. تىيىم دەگەندى «مىناۋ جامان»، «ەسكىلىكتىڭ قالدىعى» دەپ تۇسىنبەگەن ءجون. ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز عاسىرلار بويى وسى تىيىم سوزبەن بالالارىن تاربيەلەپ وتىرعان. ول اشەيىن جاي عانا «سويتپە-بۇيتپە» ەمەس، ونىڭ ارقايسىسىنىڭ استارلى ماعىناسى بار.
اعارعاننىڭ قاسيەتى جايىندا
قازاقتىڭ تىيىم ءسوزى — ۇلتتىق تاربيە كوزى، ياعني قازاق كىشكەنتاي كەزىنەن جاقسىلىققا ءۇيىر، جامان ادەتتەردەن اۋلاق بولسىن دەپ تىيىم ارقىلى بالاسىن تاربيەلەپ وتىرعانىن ءبىز وتكەن جولى دا ايتتىق. حالقىمىزدىڭ قانىنا سىڭگەن تەكتىلىگى، ادامگەرشىلىگىنىڭ جوعارى بولۋى، ءارتۇرلى كەلەڭسىز كورىنىستەردەن، ابەس قىلىقتاردان اۋلاق بولعانى وسى قازاقتىڭ تىيىمىنىڭ ارقاسى، ياعني بالا بويىنا ەرتەدەن سىڭىرگەننەن. قۇدايعا شۇكىر، ءبىز سول اتا-اجەلەرىمىزدىڭ تىيىمىمەن وستىك. ۇلكەندەر بىزگە وبال-ساۋاپتى كىشكەنتايىمىزدان قۇلاعىمىزعا ءسىڭىردى. ءبىز وتكەن جولى نان مەن تۇزعا قاتىستى، ءوزىمىز قاسيەتتەيتىن داستارقان جايلى ايتىپ وتتىك. ەندىگى اڭگىمە اعارعان جايلى بولماق. ءبىزدىڭ حالىق نان مەن تۇزدىڭ قاتارىنا اعارعاندى جاتقىزادى، ويتكەنى اقتى دا قاتتى قادىرلەگەن. ايتالىق، «اقتى باسپا» دەيدى. اق دەگەنىمىز نە؟ بۇل — ءسۇت، ايران، قاتىق، قىمىز، شۇبات… وسىنىڭ بارلىعى اقتىڭ قۇرامىنا كىرەدى. ويتكەنى ول — ءسۇت. مال ءوزىنىڭ ءتولىن العاشقىدا سۇتىمەن اسىرايدى. ادام بالاسى اناسىنىڭ سۇتىمەن جەتىلەتىن بولسا، مالدىڭ ءتولى دە — سول، ءوزىنىڭ ەنەسىنىڭ اق سۇتىمەن جەتىلەدى. مال دا ءوزىنىڭ ۇرپاعىن سۇتىمەن وسىرەدى. ونىڭ ۇستىنە ءبىزدىڭ قازاق ءتورت تۇلىك مالدىڭ قادىرىن جان-جاقتى بىلگەن، ءوزىنىڭ ومىرىنە تىرەك ەتكەن. قازاق — مالدى كوپ ۇستاعان حالىق. اقتىڭ قادىرىن، وزگەلەرگە قاراعاندا، ءدال قازاق حالقىنداي جاقسى بىلەتىن ءارى قادىرلەيتىن حالىق كەمدە-كەم شىعار… «اقتى باسپا»، «اقتى توكپە» دەپ جاتامىز. ويتكەنى توگىلگەن اقتى باسپاۋ كەرەكتىگىن مال جەلىنىنىڭ ءىسىپ كەتەتىندىگىمەن تۇسىندىرەدى. العاش نايزاعاي ويناعاندا، كوكتەمنىڭ العاشقى جاۋىنى جاۋعان كەزدە كيىز ءۇيدىڭ بوساعاسىنا، كەرەگەلەرىنىڭ باسىنا ىرىمداپ اق جاعادى. كوكتەن جاۋدىرسىن، جەردەن ءوندىرسىن، اق مول بولسىن، بەرەكە بولسىن دەگەن ىزگى تىلەك جاتىر مۇنىڭ استارىندا. قازاق ۇعىمىنداعى اق اتاۋلى — ازىقتىق تاماق قانا ەمەس، ول شىنىمەن قانشاما ءتولدى ءوسىرىپ وتىرعان قاسيەتتى ءسۇت قوي. سوندىقتان انانىڭ اق ءسۇتىن ارداقتاي بىلەتىن قازاق حالقى مالدىڭ ءسۇتىن دە قادىرلەگەن.
قازاقتا «اق» سوزىمەن تىعىز بايلانىستى ۇعىم وتە كوپ. «اق جاۋلىقتى انا»، «اق ساقالدى قارت»، «اق ءسۇت»، «اق نەكە» دەگەندەي، اق سوزىمەن بايلانىسقان ۇعىمى تەرەڭ سوزدەر تازالىقتى، پاكتىكتى ايعاقتايدى. جىلان ەكەش جىلانعا دا كوڭىلىمىزدىڭ تۇزۋلىگىن ءبىلدىرىپ، جاماندىق جاساماي، باسىنا اق تامىزىپ شىعارىپ جىبەرەمىز.
قازاق ەشقاشان ۇيگە كىرگەن جىلاندى ولتىرمەيدى. ويتكەنى جىلان وزدىگىنەن، قارنىن تويعىزۋ ءۇشىن ادامدى شاقپايدى، ءتيىپ كەتكەندە ءوزىن قورعاۋ ءۇشىن شاعادى. اتا مارقۇم: «ەندى ونىڭ تەبەتىن اياعى، ۇراتىن قولى جوق، تىم بولماسا اكەدەن باستاپ سىقپىرتىپ بوقتايتىن ءتىلى دە جوق، جىلاننىڭ جاراتىلىسى سولاي، شاقپاعاندا قايتەدى…»، — دەيتىن ەدى. اللا تاعالا تەكتەن-تەك ەشتەڭەنى جاراتپاعان. قازاقتا «جاتقان جىلاننىڭ قۇيرىعىن باسپا» دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ءبىراز جايدى اڭعارتپاي ما؟! ءتىپتى ادام تاڭعالارلىق، قازاقتىڭ ءاربىر ماقالىنىڭ وزىندە ۇلتتىق ءتالىم-تاربيەنىڭ كوزى جاتىر دەۋگە بولادى. تۇسىنگەن ادامعا ءتىپتى قازاقتىڭ ءاربىر ءسوزىنىڭ ءوزى — ۇرپاعىنا قالدىرعان ۇلكەن قازىناسى. وكىنىشتىسى، ونىڭ ماعىناسىنا تەرەڭ بويلامايمىز. بۇگىندە كوشەدە توگىلىپ قالعان سۇتكە ءمان بەرمەيمىز، شالپىلداتىپ باسىپ بارا جاتقانداردى دا كورەمىز. بۇل دا — ۇلتتىق سانانىڭ، ۇلتتىق پسيحولوگيانىڭ سۇيىلىپ بارا جاتقاندىعى…
سۋدىڭ دا سۇراۋى بار
دۇنيەنىڭ ءتورت نەگىزى بولىپ تابىلاتىن وت، توپىراق، سۋ، اۋاعا بايلانىستى دا تىيىم سوزدەر وتە كوپ. وسى ءتورت نەگىز بولماسا، الەم جاراتىلماس ەدى. ويتكەنى ولارسىز تىرشىلىك جوق. سوندىقتان ولار — كيەلى. سۋ — اللا تاعالانىڭ جان يەسىنە جاساعان سىيى. اۋىلدىڭ بالالارى سۋعا قاتىستى، مىسالى، «سۋعا تۇكىرمە»، «سۋعا دارەت سىندىرما»، «سۋعا قوقىس توكپە» دەگەن سياقتى تىيىم سوزدەردى جادىنان شىعارماۋعا تىرىسادى. ايتالىق، كۇنى بۇگىنگە دەيىن اۋىل بالالارى سۋعا شومىلىپ ءجۇرىپ جەڭىلدەگىسى كەلگەندە سۋدان شىعىپ، قاجەتىن وتەيدى. قالاي دەسەك تە، اۋىل بالالارىنىڭ اتالارى مەن اجەلەرى ايتقان تىيىم سوزگە ءمان بەرىپ، ۇلكەندەردىڭ ايتقاندارىن ەكى ەتپەۋگە بەيىم بولىپ وسەتىنى انىق. الا-قۇلا نەشە ءتۇرلى ۇلتتىڭ باسى قوسىلعان قالانىڭ بالالارىندا ونداي ادەت جوق. قالانىڭ ورتاسىنداعى سايران كولىن مىسالعا الساق، بىرىنشىدەن، سونىڭ اينالاسىندا ادامداردىڭ قاجەتىن وتەيتىن جەر جوق، سالىنباعان. ەكىنشىدەن، سول جەردەن شىعىپ بىلايىراق بارىپ قاجەتىن وتەيتىن بالانى كورمەيسىز. ويتكەنى ولار جاستايىنان سۋعا قاتىستى تىيىمداردى ەستىمەگەن، بىلمەيدى. سايران كولىنىڭ قايتا-قايتا لاستانىپ، شومىلۋعا جارامسىز بولىپ، جابىلىپ جاتاتىنى وسى سەبەپتەن. مۇنى اڭعارىپ جاتقان ەشكىم جوق. ءبىزدىڭ جاسىمىزداعى ادامداردىڭ كىشكەنتايىنان وسىنداي تىيىمدى قۇلاعىمىزعا قۇيىپ، سانامىزعا سىڭىرگەندىكتەن، سۋعا تۇكىرۋ، سۋعا قوقىس توگۋ، سۋعا دارەت سىندىرۋ دەگەن سياقتى جامان ادەتتەردەن اۋلاق بولىپ وستىك. بالا كەزىمىزدەن بۇلاقتىڭ كوزىن تازالاۋدى پارىز دەپ بىلدىك. اسىرەسە، ناۋرىز كەزىندە. اتا-اجەلەرىمىز: «بۇلاقتىڭ كوزىن اشۋ — مەككەگە ساپار شەككەندەي ساۋابى ۇلكەن، قاسيەتتى ءىس. سۋ بار جەردە تىرشىلىك بار، بۇلاقتىڭ كوزى اشىلسا، سۋ مول بولادى. سۋ مول بولسا، ءشوپ تە، گۇل دە جايقالىپ وسەدى، ەگىن بىتىك شىعادى. ادامدار مەن جان-جانۋارلار توق بولادى، ولار توق بولسا، ءبىر-بىرىنە قاستىق جاساماي، بەيبىت جۇرەدى. باستاۋ-بۇلاقتاردىڭ كوزىن اشقاندارىڭ — ءومىر-تىرشىلىكتىڭ دە كوزىن اشقاندارىڭ»، — دەيتىن ەدى. وسىنى ەستىگەندە تىرشىلىكتىڭ تىرەگى بىزگە قاراپ تۇرعانداي قاناتتانىپ، بىردە-ءبىرىمىز قالماي، بۇلاقتار مەن تۇنبالاردىڭ كوزىن اشىپ، سۋ اعاتىن جىلعالاردىڭ جولىن تازالاۋعا كەتۋشى ەك. بۇل — ءبىز ءۇشىن وزىنشە ءبىر عاجايىپ سەرۋەن سەكىلدى ەدى ءارى تابيعاتتى ايالاۋدىڭ، قورعاۋدىڭ تالعامى مول تاماشا ۇلگىسى، حالىق ونەگەسى بولاتىن.
قازاقتا «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار» دەگەن ماقال بار. تۇسىنە بىلگەن ادام مۇنىڭ استارىندا ۇلكەن ءمان جاتقانىن بىلەدى.
سۋ — جاراتقان يەمىزدىڭ جان يەسىنە جەر بەتىندە تىرشىلىك ەتۋى، ءومىر ءسۇرۋى، قام-قارەكەتىن جاساۋى ءۇشىن تارتقان سىيى. ول ادامنىڭ قولىمەن جاسالاتىن نارسە ەمەس. اللا تاعالانىڭ ادام ءۇشىن جاراتقان ۇشان-تەڭىز بايلىعى بولعاندىقتان، سۋدى دا قادىرلەپ، ىقتياتتاپ، باعاسىن ءتۇسىنىپ، ورنىمەن قولدانىپ ءارى ايالاي ءبىلۋىمىز كەرەك. سۋدى ايالاي الماعانىمىزدان ارالىمىز تارتىلىپ كەتتى.
نەشە ءتۇرلى توسپالاردى جاساپ ءجۇرىپ، تەڭىزىمىزدەن ايىرىلدىق. بۇل -
ادامزاتتىڭ قولىمەن جاسالعان قاسىرەت. ەندەشە، سۋعا قاتىستى ايتىلاتىن ءاربىر تىيىم ءسوزدىڭ استارىندا وزىندىك ءمان بار.
وتتاي وپالى بول
ءجيى ايتىلاتىن تىيىم سوزدەرىمىزدىڭ وتقا قاتىستىسى دا بارشىلىق. ايتالىق، «وتتى اتتاما»، «وشاقتى اتتاما» دەيدى. ويتكەنى قازاق ءۇشىن وت تا قاسيەتتى. قازاقتىڭ وتتى قادىرلەگەنى سونشالىق، «مەنىڭ ءۇيىم» دەپ ايتپايدى، «وت جاققان جەرىم»، «وتىمنىڭ باسى» دەيدى. قازاقتىڭ قانداي كەرەمەت ءسوزى دەسەڭىزشى! «جانۇيا» دەگەندى كىمنىڭ شىعارىپ جۇرگەنىن بىلمەيمىن، تارالىپ كەتتى، جاننىڭ ۇياسىنىڭ قايدا ەكەنىن كىم ءبىلىپتى؟! جانۇيا دەگەن نە ول؟ ال «وتباسىم»، «وتىمنىڭ باسى»، «ءتۇتىن تۇتەتكەن ءۇيىم» دەگەن قانداي ادەمى سوزدەر! قازاقتا كيىز ءۇيدىڭ ورتاسىنا جاققان وتىنىڭ ورنىن كوشكەن كەزدە كومىپ تاستايتىن بولعان. وت جاققان جەردە قانشاما اس ازىرلەندى، ول استان قانشاما ادامدار ءدام تاتىپ، ءنار الدى. وتتان قالعان كۇلدى دە باسپايتىن قازاق سوندىقتان وت جاققان، قازان اسىلعان جەرىن كومىپ وتىرعان. دالاداعى جەر وشاقتارىن ەشقاشان سول كۇيى قالدىرماي، بىتەپ كەتكەن. ءبىر جاعىنان، اتپەن جۇرەتىن قازاق اتىنىڭ اياعى ابايلاماي وشاققا ءتۇسىپ كەتىپ، مەرت بولۋدان دا ساقتانعان. بۇل دا — ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تەكتىلىگى. بىزدە «وتى ءوشتى…» دەگەن ءسوز بار، ياعني ءبىر ۇيدە باس كوتەرەر ادامى، شاڭىراققا يە بولاتىن ادام قالماعاندا ايتىلعان.
باياعىدا جاۋ شاپقان كەزدە الدىمەن شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىرىپ، وتىن ءوشىرىپ، كۇلىن شاشاتىن بولعان. بۇل — جاۋدىڭ تىرلىگى. سوندىقتان ىلعي دا جاقسىلىققا جانى قۇمار حالقىمىز «كۇلدى شاشپا»، «وتتى وشىرمە» دەگەن تىيىم سوزدەردى ايتىپ وتىرعان. قازاقتا «كۇلى شاشىلىپ قالدى» دەگەن ءسوز جاقسىلىقتا ايتىلماعان. بالا كىشكەنتاي كەزىندە كۇلدى شاشىپ ويناۋى مۇمكىن. بالا — پەرىشتە، كۇناسىز. بالا — تازا، پاك، ال وتتىڭ كۇلى دە وتە تازا عوي، سوندىقتان كەي جاعدايدا «كۇلشاشارى بار» دەپ بالا مەن كۇل تازالىعىن بىرىكتىرىپ، ايتىپ جاتادى. باسقا ۇلتتاردا وتتىڭ ۇستىنەن سەكىرىپ ويناپ جاتاتىن كورىنىس بار. ولاردا بىزدەگىدەي تىيىم جوق.
ول — حالىقتىڭ قالىپتاسقان ءوزىنىڭ ءداستۇر-سالتى. ءار حالىقتىڭ ءوزىنىڭ سوناۋ عاسىرلاردان جەتكەن ىرىم-تىيىمدارى، ادەت-عۇرىپتارى ۇلكەن كۇشكە، ەنەرگەتيكالىق جولعا اينالىپ كەتكەنىن ۇنەمى ايتىپ كەلەمىن. سوندىقتان ءوز ءداستۇر-سالتىمىز وزىمىزگە عانا جۇعىستى. وكىنىشكە قاراي، ءبىز وسى اتا-بابامىزدان قالعان قۇندىلىعىمىزدى جاي ايتىلا سالعان ءسوز سياقتى، انشەيىن ءبىر جوققا سەنۋشىلىك سەكىلدى قابىلدايمىز. قازىرگى عالامتوردىڭ ىشىنە «كىرىپ» كەتكەن جاستارىمىز مۇنى كەرەك قىلا بەرمەيدى.
ولاي بولسا، بالالارعا كىشكەنتاي كەزىنەن باستاپ مۇنىڭ بارلىعىن جەتە ءتۇسىندىرىپ، قادىر-قاسيەتىن ۇعىندىرىپ وتىرسا، ولار بارلىعىن قادىرلەۋدى، ايالاۋدى ۇيرەنەدى. تىلىمىزدە «شىراعىڭ سونبەسىن» دەگەن كەرەمەت ءسوز بار. ۇلكەندەر: «وتىڭ لاۋلاپ جانسىن! شىراعىڭ سونبەسىن!» — دەپ باتا بەرەدى. «شاڭىراقتىڭ وتىن وشىرمەي، ءارى قاراي جالعاستىراتىن ۇرپاعىڭ بولسىن» دەگەن تىلەك — بۇل. قازاقتا جاس كەلىن تۇسكەن كەزدە وتقا ماي قۇيعىزادى. سەبەبى ماي قۇيعاندا وت لاۋلاپ جانادى. سونداعى وتتىڭ جالىنىنا قولىن توسەپ، سوسىن كەلىنىنىڭ بەتىن سيپايدى. مۇنى «ءشامانيزمنىڭ قالدىعى» دەپ جۇرگەندەر بارشىلىق. «ەندى سەن ءبىر وتتىڭ يەسى بولدىڭ، وتىڭ لاۋلاپ جانسىن! وتتاي وپالى بول! جىلۋىڭ وتتاي مول بولسىن! وتتاي بەرەكەلى بول!» — دەگەن كەلىنگە تىلەر ماعىناسى زور تىلەك جاتىر مۇنىڭ استارىندا. وسىنى شامانيزمگە اپارىپ تىرەيتىن ەشتەڭەسى جوق. «ءتۇتىنى ءتۇزۋ شىعىپ جاتىر» دەگەن وتپەن بايلانىستى ءسوزدى دە وتباسىنىڭ بىرلىگى مول، قازانىنىڭ قاسپاعى كەتپەگەن بەرەكەلى شاڭىراققا قاراتىپ ايتىپ جاتامىز. وتسىز ادامنىڭ كۇنى جوق. وت — جىلۋ، وت بار جەردە ءومىر بار، تىرشىلىك بار. ەندەشە، وتقا قاتىستى تىيىمداردى ءبىر ءسات ەستەن شىعارمايىق.
اڭگىمەلەسكەن
ايگۇل بولاتحانقىزى
