Halqymyzda «balany — jastan» degen sóz bar. Bala ońy men solyn tanymaı jatyp-aq kóp nárseni úıretýge tyrysqanymyzben, keıde belgili bir nárselerden tyıyp jatamyz. Kóp jaǵdaıda, mysaly, «jaǵyńdy taıanba», «tabaldyryqty baspa» dep aıtýyn aıtqanmen, balaǵa onyń mán-maǵynasyn túsindirmesten, «jaman bolady» dep bir aýyz sózben shekteı salamyz. Osynymyz durys pa? Jalpy, tyıym sózder qaıdan shyqqan? Onyń astaryna zer sala qaradyq pa? Bul jaıynda Zeınep apaı ne deıdi eken…
TÁRBIENIŃ ARQAÝY — ÁDEPTILIK
Adamdyq tárbıeniń altyn arqaýy da, halyq pedagogıkasynyń qaınar bastaýy da — ádeptilik. Ul-qyzyna kórseter ınabatty úlgisi joq, ádebi joq halyq bolmaıdy. Ádeptilikke bas ımegen, ádeptilikten nár almaǵan salt-dástúrdi, ádet-ǵurypty eshbir halyq jasamapty.
Árıne, «árkimniń ózine ylaıyq úlgisi bar, ol bireýge — tar, bireýge keń keledi» degendeı, ár ulttyń óz ereksheligi bar. Árbir ulttyń dúnıetanymy sol halyqtyń ómir ózeginen, turmys-tirshiliginen týyndaǵan. Óresi keń halyqtyń salt-dástúri salaýatty, ónege-tálimi óreli bolady. Qudaıǵa shúkir, qazaq halqynyń rýhanı bolmys-bitimi, adamı qasıetteri, etıkalyq qaǵıdalary kózin taýyp, retin keltirip qoldansa, búgingi kúnniń talaı kem-ketigin toltyrary sózsiz. Teginde, qazaq degen halyq tamyry tereńge ketken alyp báıterek sekildi, shaıqalsa da, qulamaıdy. Halyqtyń zerdesinde, tarıhynda, rýhanı murasynda nebir injý-marjan jatyr. Sol asyl qazynalarymyzdyń qasıetin, mán-maǵynasyn urpaǵymyzdyń boıyna juǵysty etip, erteńgi kúnge jalǵastyra uqtyrsaq, ul-qyzdarymyzdyń keleshegi de jarqyn bolar edi.
AS ATASY — NAN
Qazaqta «as atasy — nan» degen sóz bar, ıaǵnı astyń, dámniń úlkeni — nan. Bala aq pen qarany ajyratyp tanymaı turyp-aq oǵan oń qolyna nan ustaýdy, nandy baspaýdy, tastamaýdy úıretedi. Nan qasıetti. Adam kez kelgen tamaqty eki kún jese, ol qansha nárli bolǵanymen sol tamaqtan jalyǵady. Al biraq adam balasy ómir boıy nannan shyqpaıdy, nannan zerikpeıdi, jalyqpaıdy. Dastarqanyńyzdyń ústinde kúnde nan turmasa, kóńilińiz de, dastarqanyńyz da — orta, berekeńiz ketip, dúnıe oısyrap turǵan sekildi basqa tamaq kózińizge kórinbeıdi. Nannyń qasıettiliginiń ózi osydan-aq kórinedi. Unnyń quramyndaǵy adamnyń boıyna nár beretin, kýat beretin aǵzaǵa qajettiniń bári bar. Ózge halyqty qaıdam, qazaqtyń nansyz kúni joq deýge bolady. Qazaqta «qatyqsyz qara sý iship, qara nan jesek te, amandyq bolsyn» degen de sóz bar ǵoı… «Nandy jerge tastama», «nannyń ústine zat qoıma», «nandy tóńkerme», «nandy bir qolmen úzbe» degen sózdiń barlyǵy — sol nannyń qasıetine oraı aıtylǵan tyıymdar. Tipti adam ashyqqan kezde qoly jetpeıtin bıikte turǵan nandy Qurannyń ústine shyǵyp alýǵa bolady eken, biraq nannyń ózin eshqashan baspaǵan. Nannyń qasıetti Qurannan da joǵary baǵalanatynyn osydan-aq bilýge bolady. «Adam atamyz ben Haýa anamyz peıishten qýylǵan kezde ıt birge ilesip ketip, sonda bıdaı ıttiń urtynda kelgen deıdi. Itti «jeti qazynanyń biri» deıtin sebebimiz adamzat sol ıttiń yryzdyǵyn jep júr» degen burynnan kele jatqan ańyz bar. Bir tańdanarlyǵy, jer betinde basqa daqyldardyń, jemisterdiń barlyǵynyń jabaıy túri bar. Aıtalyq, almanyń, jýanyń, sulynyń degendeı, barlyǵynyń jabaıy túri tabıǵatta kezdesedi, biraq bıdaıdyń jabaıy túri joq. Sol sebepten de, qazirgi tilmen aıtsaq, bıdaıdyń ǵaryshtan kelgenine ılanasyń. Shynymen, osy qısynǵa, «bul jerdiń dáni emes, bizge beınebir ǵaryshtan jetken» degenge birtúrli sengiń keledi. Úıge kelgen kez kelgen adam asyǵys bolsa da, ózge tamaqtan emes, nannan aýyz tıip shyǵady.
Adamdardyń arasyndaǵy yntymaq birlik, bir-birine degen jaqsy qarym-qatynas, aýyzbirshilik dastarqannyń ústine qoıylǵan nan arqyly nyǵaıa túsedi, ıaǵnı ózi nan aýyz tıgen úıine qazaq jamandyq tilemegen. Nanyn bergen adamǵa jamandyq oılamaǵan. Qazaqtyń «bir kún dám tatqan jerge qyryq kún sálem» deıtin sózi osydan kelip shyqqan.
Bir joly Jańa jyl keshinde neshe túrli taǵam túrin daıyndap, dastarqanǵa toltyryp qoıyp jatqanymda ata ústeldi kózimen bir sholyp qarap: «Balam, budan keıin qandaı dastarqan jasasań da, dastarqanǵa aldymen nan qoıýdy umytpa!» — dedi. Men sonda jastyǵym ba, abaılamaı ózimniń dastarqanǵa aldymen nan qoımaǵan qateligimdi moıyndap, ekinshi qaıtyp qaıtalaǵan joqpyn. Ómir boıy umytpadym da. Meniń sol kezde jibergen qateligimdi qazir jıi ári kez kelgen jerde kezdestirýge bolady. Qandaı qonaqqa barsaq ta, meıramhanalarda bolsyn emen ústel maıysyp, tipti buryn kórmegen taǵamnyń túr-túri turǵanymen, nandy sońynan ákelip jatady. Keıbir adam qonaqqa shaqyryp otyryp «oıbuı, nan qoıýdy umytyppyz» dep jatady, ıaǵnı nan qoıýdy umytyp ketip jatamyz. Dastarqanyńyz berekeli bolsyn deseńiz, úıińizge yrys kirsin deseńiz, otyrǵan adamdardyń yqylas-peıili óz shańyraǵyńyzǵa aýsyn deseńiz aldymen dastarqanyńyzǵa nan qoıýdy umytpańyz. Óıtkeni jaı nannyń ózinde pendelerdiń kózine kórinbeıtin adamdardy tartatyn qasıet bar.
BALA KÓRGENIN ISTEIDI
«Nandy bir qolmen úzbe» deıdi. «Onda turǵan ne bar» dep túsinetinder bar. Olar munyń kesirlik ekenin túsinbegendikten solaı oılaıdy. Qasıetti nandy bir qolymen qalaı bolsa solaı úzgen kesir bolady. Aıtpaı ketýge bolmaıtyn bir oqıǵa esime túsip otyr… Keńes ókimetiniń kezinde eń arzan ónim nan boldy. Aýyldyq jerde kezdese qoımaǵanmen, qalalyq jerde jatqan nandy aıaǵymen teýip oınap júrgen balalardy kózimiz kórdi. Bizge kishkene kezimizde úlken kisiler, ata-anamyz «jerde jatqan nandy kóterip bıikke qoıyńdar, qus shoqyp jesin» degendi jıi aıtatyn. Bizdiń jasymyzdaǵy adamdar bolmasa, jastarymyz jerde jatqan nandy kórgende, mán bermeı kete beredi. Saýaby tısin deseńiz, bireýdiń jerge tastap ketken nanyn kóterip bıikke qoıyńyz.
Óz basym osyny nemerelerime aıaǵy shyǵyp ózderi júre bastaǵannan úıretip kelemin. Kóshede jetektep kele jatqanda aıaq astynda jatqan nandy alyp bıikke qoıǵanymdy olar talaı ret kórdi. Tárbıe aıtýdan ǵana emes, kórsetýden sińedi, sondyqtan da bolar, jerde jatqan nandy «qus jeıdi» dep kóterip bıikke qoıyp jatqan nemerelerimdi kórgende ishim jylyp qalady. Bala kórgenin isteıdi. Olaı bolatyn bolsa, myń ret aıtqannan bir ret kórsetken áldeqaıda tıimdi ekenin esten shyǵarmaǵanymyz jón.
90-jyldary qıynshylyqty bastan ótkerdik. Dúkenderdegi tapshylyq, qańyrap bos turǵan sóreler, zeınetaqy men eńbekaqynyń ýaqtyly tólenbeýi, jaryqtyń bolmaýy, gazdyń jıi berilmeýi, mine, osyndaı qıynshylyqty qaladaǵy kez kelgen otbasy basynan ótkerdi deýge bolady. «Apyrm-aı, bir kezderi nandy sonshalyqty kesirlenip aıaqasty qylyp edik, mynaý sonyń zaýaly ǵoı…» degen oı meni sonda jıi mazalady. Kópke topyraq shashýdan aýlaqpyn. Biraq qalaı aıtsaq ta, nannyń qadirin bilmeı ketkender boldy. Sol joqshylyq arqyly Jaratqan ıemiz bizge bir kezdegi kesirligimizdi kórsetti. Olaı bolatyn bolsa, myń jerden baı bolyńyz, bar bolyńyz, biraq eń aldymen, as atasy — nandy qadirleńiz! Bizdiń kishkene kezimizde nandy úzgende ýaǵyna deıin qaldyrmaı jegizetin. «Nannyń ýaǵyn jep otyr» dep keıbireýge birtúrli kórinýi múmkin, biraq aınalyp kelgende nannyń ýaǵy da nan ǵoı. Bútin nandy nan dep, nannyń ýaǵyn shelekke tastaý — kúná. Sondyqtan da balaǵa jasynan nandy oń qolyna ustatyp, ýaǵyn tastamaýǵa, nandy úgitpeýge úıretken jón. Tyıym degendi «mynaý jaman», «eskiliktiń qaldyǵy» dep túsinbegen jón. Bizdiń ata-babalarymyz ǵasyrlar boıy osy tyıym sózben balalaryn tárbıelep otyrǵan. Ol ásheıin jaı ǵana «sóıtpe-búıtpe» emes, onyń árqaısysynyń astarly maǵynasy bar.
AǴARǴANNYŃ QASIETI JAIYNDA
Qazaqtyń tyıym sózi — ulttyq tárbıe kózi, ıaǵnı qazaq kishkentaı kezinen jaqsylyqqa úıir, jaman ádetterden aýlaq bolsyn dep tyıym arqyly balasyn tárbıelep otyrǵanyn biz ótken joly da aıttyq. Halqymyzdyń qanyna sińgen tektiligi, adamgershiliginiń joǵary bolýy, ártúrli keleńsiz kórinisterden, ábes qylyqtardan aýlaq bolǵany osy qazaqtyń tyıymynyń arqasy, ıaǵnı bala boıyna erteden sińirgennen. Qudaıǵa shúkir, biz sol ata-ájelerimizdiń tyıymymen óstik. Úlkender bizge obal-saýapty kishkentaıymyzdan qulaǵymyzǵa sińirdi. Biz ótken joly nan men tuzǵa qatysty, ózimiz qasıetteıtin dastarqan jaıly aıtyp óttik. Endigi áńgime aǵarǵan jaıly bolmaq. Bizdiń halyq nan men tuzdyń qataryna aǵarǵandy jatqyzady, óıtkeni aqty da qatty qadirlegen. Aıtalyq, «aqty baspa» deıdi. Aq degenimiz ne? Bul — sút, aıran, qatyq, qymyz, shubat… Osynyń barlyǵy aqtyń quramyna kiredi. Óıtkeni ol — sút. Mal óziniń tólin alǵashqyda sútimen asyraıdy. Adam balasy anasynyń sútimen jetiletin bolsa, maldyń tóli de — sol, óziniń enesiniń aq sútimen jetiledi. Mal da óziniń urpaǵyn sútimen ósiredi. Onyń ústine bizdiń qazaq tórt túlik maldyń qadirin jan-jaqty bilgen, óziniń ómirine tirek etken. Qazaq — maldy kóp ustaǵan halyq. Aqtyń qadirin, ózgelerge qaraǵanda, dál qazaq halqyndaı jaqsy biletin ári qadirleıtin halyq kemde-kem shyǵar… «Aqty baspa», «aqty tókpe» dep jatamyz. Óıtkeni tógilgen aqty baspaý kerektigin mal jelininiń isip ketetindigimen túsindiredi. Alǵash naızaǵaı oınaǵanda, kóktemniń alǵashqy jaýyny jaýǵan kezde kıiz úıdiń bosaǵasyna, keregeleriniń basyna yrymdap aq jaǵady. Kókten jaýdyrsyn, jerden óndirsin, aq mol bolsyn, bereke bolsyn degen izgi tilek jatyr munyń astarynda. Qazaq uǵymyndaǵy aq ataýly — azyqtyq tamaq qana emes, ol shynymen qanshama tóldi ósirip otyrǵan qasıetti sút qoı. Sondyqtan ananyń aq sútin ardaqtaı biletin qazaq halqy maldyń sútin de qadirlegen.
Qazaqta «aq» sózimen tyǵyz baılanysty uǵym óte kóp. «Aq jaýlyqty ana», «aq saqaldy qart», «aq sút», «aq neke» degendeı, aq sózimen baılanysqan uǵymy tereń sózder tazalyqty, páktikti aıǵaqtaıdy. Jylan ekesh jylanǵa da kóńilimizdiń túzýligin bildirip, jamandyq jasamaı, basyna aq tamyzyp shyǵaryp jiberemiz.
Qazaq eshqashan úıge kirgen jylandy óltirmeıdi. Óıtkeni jylan ózdiginen, qarnyn toıǵyzý úshin adamdy shaqpaıdy, tıip ketkende ózin qorǵaý úshin shaǵady. Ata marqum: «Endi onyń tebetin aıaǵy, uratyn qoly joq, tym bolmasa ákeden bastap syqpyrtyp boqtaıtyn tili de joq, jylannyń jaratylysy solaı, shaqpaǵanda qaıtedi…», — deıtin edi. Alla taǵala tekten-tek eshteńeni jaratpaǵan. Qazaqta «jatqan jylannyń quıryǵyn baspa» degen sózdiń ózi biraz jaıdy ańǵartpaı ma?! Tipti adam tańǵalarlyq, qazaqtyń árbir maqalynyń ózinde ulttyq tálim-tárbıeniń kózi jatyr deýge bolady. Túsingen adamǵa tipti qazaqtyń árbir sóziniń ózi — urpaǵyna qaldyrǵan úlken qazynasy. Ókinishtisi, onyń maǵynasyna tereń boılamaımyz. Búginde kóshede tógilip qalǵan sútke mán bermeımiz, shalpyldatyp basyp bara jatqandardy da kóremiz. Bul da — ulttyq sananyń, ulttyq psıhologııanyń suıylyp bara jatqandyǵy…
SÝDYŃ DA SURAÝY BAR
Dúnıeniń tórt negizi bolyp tabylatyn ot, topyraq, sý, aýaǵa baılanysty da tyıym sózder óte kóp. Osy tórt negiz bolmasa, álem jaratylmas edi. Óıtkeni olarsyz tirshilik joq. Sondyqtan olar — kıeli. Sý — Alla taǵalanyń jan ıesine jasaǵan syıy. Aýyldyń balalary sýǵa qatysty, mysaly, «sýǵa túkirme», «sýǵa dáret syndyrma», «sýǵa qoqys tókpe» degen sııaqty tyıym sózderdi jadynan shyǵarmaýǵa tyrysady. Aıtalyq, kúni búginge deıin aýyl balalary sýǵa shomylyp júrip jeńildegisi kelgende sýdan shyǵyp, qajetin óteıdi. Qalaı desek te, aýyl balalarynyń atalary men ájeleri aıtqan tyıym sózge mán berip, úlkenderdiń aıtqandaryn eki etpeýge beıim bolyp ósetini anyq. Ala-qula neshe túrli ulttyń basy qosylǵan qalanyń balalarynda ondaı ádet joq. Qalanyń ortasyndaǵy Saıran kólin mysalǵa alsaq, birinshiden, sonyń aınalasynda adamdardyń qajetin óteıtin jer joq, salynbaǵan. Ekinshiden, sol jerden shyǵyp bylaıyraq baryp qajetin óteıtin balany kórmeısiz. Óıtkeni olar jastaıynan sýǵa qatysty tyıymdardy estimegen, bilmeıdi. Saıran kóliniń qaıta-qaıta lastanyp, shomylýǵa jaramsyz bolyp, jabylyp jatatyny osy sebepten. Muny ańǵaryp jatqan eshkim joq. Bizdiń jasymyzdaǵy adamdardyń kishkentaıynan osyndaı tyıymdy qulaǵymyzǵa quıyp, sanamyzǵa sińirgendikten, sýǵa túkirý, sýǵa qoqys tógý, sýǵa dáret syndyrý degen sııaqty jaman ádetterden aýlaq bolyp óstik. Bala kezimizden bulaqtyń kózin tazalaýdy paryz dep bildik. Ásirese, naýryz kezinde. Ata-ájelerimiz: «Bulaqtyń kózin ashý — Mekkege sapar shekkendeı saýaby úlken, qasıetti is. Sý bar jerde tirshilik bar, bulaqtyń kózi ashylsa, sý mol bolady. Sý mol bolsa, shóp te, gúl de jaıqalyp ósedi, egin bitik shyǵady. Adamdar men jan-janýarlar toq bolady, olar toq bolsa, bir-birine qastyq jasamaı, beıbit júredi. Bastaý-bulaqtardyń kózin ashqandaryń — ómir-tirshiliktiń de kózin ashqandaryń», — deıtin edi. Osyny estigende tirshiliktiń tiregi bizge qarap turǵandaı qanattanyp, birde-birimiz qalmaı, bulaqtar men tunbalardyń kózin ashyp, sý aǵatyn jylǵalardyń jolyn tazalaýǵa ketýshi ek. Bul — biz úshin ózinshe bir ǵajaıyp serýen sekildi edi ári tabıǵatty aıalaýdyń, qorǵaýdyń talǵamy mol tamasha úlgisi, halyq ónegesi bolatyn.
Qazaqta «sýdyń da suraýy bar» degen maqal bar. Túsine bilgen adam munyń astarynda úlken mán jatqanyn biledi.
Sý — Jaratqan ıemizdiń jan ıesine jer betinde tirshilik etýi, ómir súrýi, qam-qareketin jasaýy úshin tartqan syıy. Ol adamnyń qolymen jasalatyn nárse emes. Alla taǵalanyń adam úshin jaratqan ushan-teńiz baılyǵy bolǵandyqtan, sýdy da qadirlep, yqtııattap, baǵasyn túsinip, ornymen qoldanyp ári aıalaı bilýimiz kerek. Sýdy aıalaı almaǵanymyzdan Aralymyz tartylyp ketti.
Neshe túrli tospalardy jasap júrip, teńizimizden aıyryldyq. Bul -
adamzattyń qolymen jasalǵan qasiret. Endeshe, sýǵa qatysty aıtylatyn árbir tyıym sózdiń astarynda ózindik mán bar.
OTTAI OPALY BOL
Jıi aıtylatyn tyıym sózderimizdiń otqa qatystysy da barshylyq. Aıtalyq, «otty attama», «oshaqty attama» deıdi. Óıtkeni qazaq úshin ot ta qasıetti. Qazaqtyń otty qadirlegeni sonshalyq, «meniń úıim» dep aıtpaıdy, «ot jaqqan jerim», «otymnyń basy» deıdi. Qazaqtyń qandaı keremet sózi deseńizshi! «Januıa» degendi kimniń shyǵaryp júrgenin bilmeımin, taralyp ketti, jannyń uıasynyń qaıda ekenin kim bilipti?! Januıa degen ne ol? Al «otbasym», «otymnyń basy», «tútin tútetken úıim» degen qandaı ádemi sózder! Qazaqta kıiz úıdiń ortasyna jaqqan otynyń ornyn kóshken kezde kómip tastaıtyn bolǵan. Ot jaqqan jerde qanshama as ázirlendi, ol astan qanshama adamdar dám tatyp, nár aldy. Ottan qalǵan kúldi de baspaıtyn qazaq sondyqtan ot jaqqan, qazan asylǵan jerin kómip otyrǵan. Daladaǵy jer oshaqtaryn eshqashan sol kúıi qaldyrmaı, bitep ketken. Bir jaǵynan, atpen júretin qazaq atynyń aıaǵy abaılamaı oshaqqa túsip ketip, mert bolýdan da saqtanǵan. Bul da — bizdiń halqymyzdyń tektiligi. Bizde «oty óshti…» degen sóz bar, ıaǵnı bir úıde bas kóterer adamy, shańyraqqa ıe bolatyn adam qalmaǵanda aıtylǵan.
Baıaǵyda jaý shapqan kezde aldymen shańyraǵyn ortasyna túsirip, otyn óshirip, kúlin shashatyn bolǵan. Bul — jaýdyń tirligi. Sondyqtan ylǵı da jaqsylyqqa jany qumar halqymyz «kúldi shashpa», «otty óshirme» degen tyıym sózderdi aıtyp otyrǵan. Qazaqta «kúli shashylyp qaldy» degen sóz jaqsylyqta aıtylmaǵan. Bala kishkentaı kezinde kúldi shashyp oınaýy múmkin. Bala — perishte, kúnásiz. Bala — taza, pák, al ottyń kúli de óte taza ǵoı, sondyqtan keı jaǵdaıda «kúlshashary bar» dep bala men kúl tazalyǵyn biriktirip, aıtyp jatady. Basqa ulttarda ottyń ústinen sekirip oınap jatatyn kórinis bar. Olarda bizdegideı tyıym joq.
Ol — halyqtyń qalyptasqan óziniń dástúr-salty. Ár halyqtyń óziniń sonaý ǵasyrlardan jetken yrym-tyıymdary, ádet-ǵuryptary úlken kúshke, energetıkalyq jolǵa aınalyp ketkenin únemi aıtyp kelemin. Sondyqtan óz dástúr-saltymyz ózimizge ǵana juǵysty. Ókinishke qaraı, biz osy ata-babamyzdan qalǵan qundylyǵymyzdy jaı aıtyla salǵan sóz sııaqty, ánsheıin bir joqqa senýshilik sekildi qabyldaımyz. Qazirgi ǵalamtordyń ishine «kirip» ketken jastarymyz muny kerek qyla bermeıdi.
Olaı bolsa, balalarǵa kishkentaı kezinen bastap munyń barlyǵyn jete túsindirip, qadir-qasıetin uǵyndyryp otyrsa, olar barlyǵyn qadirleýdi, aıalaýdy úırenedi. Tilimizde «shyraǵyń sónbesin» degen keremet sóz bar. Úlkender: «Otyń laýlap jansyn! Shyraǵyń sónbesin!» — dep bata beredi. «Shańyraqtyń otyn óshirmeı, ári qaraı jalǵastyratyn urpaǵyń bolsyn» degen tilek — bul. Qazaqta jas kelin túsken kezde otqa maı quıǵyzady. Sebebi maı quıǵanda ot laýlap janady. Sondaǵy ottyń jalynyna qolyn tósep, sosyn kelininiń betin sıpaıdy. Muny «shamanızmniń qaldyǵy» dep júrgender barshylyq. «Endi sen bir ottyń ıesi boldyń, otyń laýlap jansyn! Ottaı opaly bol! Jylýyń ottaı mol bolsyn! Ottaı berekeli bol!» — degen kelinge tiler maǵynasy zor tilek jatyr munyń astarynda. Osyny shamanızmge aparyp tireıtin eshteńesi joq. «Tútini túzý shyǵyp jatyr» degen otpen baılanysty sózdi de otbasynyń birligi mol, qazanynyń qaspaǵy ketpegen berekeli shańyraqqa qaratyp aıtyp jatamyz. Otsyz adamnyń kúni joq. Ot — jylý, ot bar jerde ómir bar, tirshilik bar. Endeshe, otqa qatysty tyıymdardy bir sát esten shyǵarmaıyq.
Áńgimelesken
Aıgúl BOLATHANQYZY
