جىلبەك سەنبەكۇلى، م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى:
– جاقىندا الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى «ەلىك» ءبيى تابىلعاندىعى تۋرالى مالىمەت جاريالادىڭىز. بۇل دەرەكتى قايدان تاپتىڭىز؟
– سوڭعى كەزدە تويلاردا «قارا جورعا» ءبيى مىندەتتى تۇردە قويىلادى. وعان حالىق جاپپاي ورتاعا شىعىپ بيلەيدى. بىرەۋلەر «بۇل قىتاي قازاقتارىنىڭ ءبيى» دەگەن اڭگىمەنى شىعارىپ ءجۇر. قازاق قاي جەردە بولسا دا قازاق. سوندىقتان بۇل بي – قازاقتىڭ ءتول ونەرى، ونى سىرتقا تەبۋگە بولمايدى. حالىق ءبيشىسى ىسقاق بىجىباەۆ 1936 جىلى ماسكەۋ قالاسىندا وتكەن كسرو حالىقتارى بيلەرىنىڭ بۇكىلوداقتىق فەستيۆالدەرىنە قاتىسىپ، «قارا جورعا» ءبيىن دومبىرانىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن بيلەگەن. قازاقتىڭ حالىق ءبيىن تۇڭعىش كاسىبي ساحناعا شىعارعان تالانتتاردىڭ قاتارىندا شارا جيەنقۇلوۆا مەن اۋباكىر ىسمايلوۆ تا بار. اعىلشىن ديپلوماتى ءارى ءجۋرناليسى گودفرەي لياستىڭ «تارىداي شاشىلعان قازاقتار» (Kazakh Exodus) دەگەن اتپەن 1956 جىلى لوندوندا باسىلعان كىتابىن اعىلشىن تىلىنەن اۋدارىپ جاتىرمىن. بۇل كىتاپتى شىعىس تۇركىستاننىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسىپ، وپات بولعان وسپان باتىر تۋرالى جان-جاقتى مالىمەت بەرىلگەن العاشقى قۇندى ەڭبەك دەپ باعالاۋعا بولادى. وندا سونىمەن قاتار شىعىس تۇركىستاننان بوسىپ، سوناۋ تۇركياعا دەيىن جەتكەن كوشتىڭ جەتەكشىلەرى قاليبەك اكىم، حامزا ءشومىشبايۇلى، سۇلتان ءشارىپ ءتايجى، قۇسايىن ءتايجى، قاراموللا تۋرالى كوپتەگەن مالىمەتتەر كەلتىرىلەدى. قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى، ادەت-عۇرپىنا قاتىستى دۇنيەلەر دە جەتەرلىك. «قارا جورعا» ءبيىنىڭ سۋرەتى دە تۋرا وسى كىتاپتا بار. سۋرەتتە «قاراجورعا» ءبيىن بيلەگەن ادام «ەلىك» ءبيىن دە بيلەپ جاتىر. ءبيشىنىڭ اتى-ءجونى جازىلماعان، ال دومبىرامەن سۇيەمەلدەپ وتىرعان قاراموللا سەيىتحانۇلى دەگەن كىسى. تۇركيالىق بەلگىلى شوقايتانۋشى-عالىم، قانداسىمىز ءابدىۋاقاپ قارانىڭ ايتۋىنشا، اتالعان ەڭبەكتە كىتاپ اۆتورى گودفرەي لياسپەن كەزدەسەردەن ءسال بۇرىن قاراموللا سەيىتحانۇلى وسپان باتىر جايىندا ءبىر داستان جازىپ شىققانىن ايتادى. سول داستاندى گودفرەي لياس ۇنتاسپاعا دا جازىپ العان. بۇل كىتاپ جارىققا شىققاندا وسپان باتىردىڭ ولگەنىنە نەبارى بەس-اق جىل بولعان. اۆتور سول بەس جىلدىڭ ىشىندە وسپان باتىر تۋرالى اڭىز-اڭگىمە شەجىرەلەردىڭ قازاقتار اراسىندا كەڭ تارالا باستاعانىن كەلتىرەدى. كىتاپ 1956 جىلى لوندوننان جارىققا شىقسا، قازاق ءبيىنىڭ ۇلگىلەرى تۇسىرىلگەن سۋرەتتەر 1954-55 جىلدارى تۇسىرىلگەن بولۋى كەرەك.
– ءبيدى كىمدەر ورىنداعان ەكەن؟ بالالار ما، قىز-كەلىنشەكتەر مە، الدە ەر ادامدار ما؟ بۇل جۇپتىق نەمەسە توپتىق بي دەگەن سياقتى انىقتاماسى بار ما؟
– اعىلشىن اۆتورى گودفرەي لياستىڭ «the Danceofthe Roebuck» دەگەن ءسوزىن «ەلىك ءبيى» دەپ اۋدارىپ وتىرمىن. اعىلشىنشا «Roebuck» دەگەنىمىز «ەلىك» دەپ اۋدارىلادى. بۇل بي باسقاشا اتالۋى دا مۇمكىن. حالىققا تۇسىنىكتى بولۋى ءۇشىن كىتاپتاعى وسى بي جايىندا ايتىلعان تۇسىن تۇگەلىمەن اۋدارىپ بەرىپ وتىرمىن. وندا
«…بي دەگەنىڭىز – قازاقتار ءۇشىن ەرەكشە ونەر. مۇسىلماندار ايەل زاتىنىڭ كوپشىلىك الدىندا ونەر كورسەتكەنىن ەرسى كورەدى. سوندىقتان بولار، قازاقتىڭ ءداستۇرلى بيلەرىن كوبىنە ەركەكتەر بيلەيدى. جالپى، قازاقتار جانۋارلاردىڭ تولدەگەنى، ولاردىڭ ءوسىپ-جەتىلۋى جايىندا كوپ اڭگىمە ايتادى. سول سەبەپتەن مۇنى «ەلىك» ءبيى دەپ اتاعان شىعار. جالعىز ءبيشى ورتاعا شىعىپ، باسىن جەرگە قاداپ، تەك قولىمەن تەپە-تەڭدىكتى ساقتاپ، قۇلاپ قالماۋ ءۇشىن سۇيەمەلدەپ تۇرادى. ول باسىمەن جەردە شىر اينالىپ، اياقتارى مەن دەنەسىن بۇگەدى، مۇنىڭ ءبارىن اۋەننىڭ ىرعاعىمەن جاسايدى. ىرعاققا قاراي مويىن مەن يىقتىڭ بۇلشىق ەتتەرىن جيىرىپ، جەردەن دەنەسىن كوتەرەدى.
تۇركيانىڭ دەۆەلي ايماعىندا ءبىر قازاق بوسقىنى قارامولدانىڭ دومبىرامەن سۇيەمەلدەۋىمەن «ەلىك» ءبيىن بيلەدى. ول كەزدە ءبيشى قارتايىپ قالعان ەكەن، ونىڭ مويىن بۇلشىق ەتتەرى سونداي كۇشتى، باسىمەن جەردى تىرەپ تۇرعاندا قۇلاعان جوق. ول وسىعان ۇقساس اياقپەن بيلەيتىن «قارا جورعا» ءبيىن دە بيلەگەندە تەپە-تەڭدىكتى ساقتاپ تۇردى» دەلىنگەن.
– تاريحشى-ەتنوگرافتاردان سۇراستىرىپ كوردىڭىز بە؟ ولار نە دەيدى؟
– بي جايىندا عالىم-زەرتتەۋشىلەرمەن پىكىرلەسە قويعان جوقپىن. مۇنى ءبىر بىلسە، بەلگىلى ەتنوگراف اعامىز، مارقۇم جاعدا بابالىقۇلى ءبىلۋشى ەدى. كوزى تىرىندە حاسەن ورالتاي اعامىزعا حابارلاسىپ، اتالمىش كىتاپتىڭ اۋدارىلعان-اۋدارىلماعانىن سۇراعانمىن. ابدىۋاقاپ قارا اعامىزدان دا ءبىر جولىققاندا سۇراعان ەدىم، بۇل كىتاپ تۇرىكشەگە اۋدارىلعان، الايدا كەي تۇستارى بۇرمالانعان دەگەن پىكىر ايتتى. «قارا جورعا» ءبيىن قازاقستاندا تانىتىپ جۇرگەن ارىستان شادەتۇلى اعامىز دا مۇنى ءبىلۋى مۇمكىن. مىنا سۋرەتتەگى كىسى ارىستان اعانىڭ اكەسى ەمەس پە ەكەن دەگەن وي كەلەدى. ويتكەنى سول جىلدارى ول كىسىنىڭ اكەسى تۇركياعا جەر اۋدارىلعانداردىڭ اراسىندا بولعان. ءبىر بىلسە، سول كىسى ءبىلۋى مۇمكىن…
«ايقىن». قانشايىم بايداۋلەت.
