Jylbek Senbekuly, M.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkeri:
– Jaqynda áleýmettik jeliler arqyly «Elik» bıi tabylǵandyǵy týraly málimet jarııaladyńyz. Bul derekti qaıdan taptyńyz?
– Sońǵy kezde toılarda «Qara jorǵa» bıi mindetti túrde qoıylady. Oǵan halyq jappaı ortaǵa shyǵyp bıleıdi. Bireýler «bul Qytaı qazaqtarynyń bıi» degen áńgimeni shyǵaryp júr. Qazaq qaı jerde bolsa da qazaq. Sondyqtan bul bı – qazaqtyń tól óneri, ony syrtqa tebýge bolmaıdy. Halyq bıshisi Ysqaq Byjybaev 1936 jyly Máskeý qalasynda ótken KSRO halyqtary bıleriniń Búkilodaqtyq festıvalderine qatysyp, «Qara jorǵa» bıin dombyranyń súıemeldeýimen bılegen. Qazaqtyń halyq bıin tuńǵysh kásibı sahnaǵa shyǵarǵan talanttardyń qatarynda Shara Jıenqulova men Áýbákir Ysmaılov ta bar. Aǵylshyn dıplomaty ári jýrnalısi Godfreı Lıastyń «Tarydaı shashylǵan qazaqtar» (Kazakh Exodus) degen atpen 1956 jyly Londonda basylǵan kitabyn aǵylshyn tilinen aýdaryp jatyrmyn. Bul kitapty Shyǵys Túrkistannyń azattyǵy úshin kúresip, opat bolǵan Ospan batyr týraly jan-jaqty málimet berilgen alǵashqy qundy eńbek dep baǵalaýǵa bolady. Onda sonymen qatar Shyǵys Túrkistannan bosyp, sonaý Túrkııaǵa deıin jetken kóshtiń jetekshileri Qalıbek ákim, Hamza Shómishbaıuly, Sultan Shárip Táıji, Qusaıyn Táıji, Qaramolla týraly kóptegen málimetter keltiriledi. Qazaqtyń salt-dástúri, ádet-ǵurpyna qatysty dúnıeler de jeterlik. «Qara jorǵa» bıiniń sýreti de týra osy kitapta bar. Sýrette «Qarajorǵa» bıin bılegen adam «Elik» bıin de bılep jatyr. Bıshiniń aty-jóni jazylmaǵan, al dombyramen súıemeldep otyrǵan Qaramolla Seıithanuly degen kisi. Túrkııalyq belgili shoqaıtanýshy-ǵalym, qandasymyz Ábdiýaqap Qaranyń aıtýynsha, atalǵan eńbekte kitap avtory Godfreı Lıaspen kezdeserden sál buryn Qaramolla Seıithanuly Ospan batyr jaıynda bir dastan jazyp shyqqanyn aıtady. Sol dastandy Godfreı Lıas úntaspaǵa da jazyp alǵan. Bul kitap jaryqqa shyqqanda Ospan batyrdyń ólgenine nebári bes-aq jyl bolǵan. Avtor sol bes jyldyń ishinde Ospan batyr týraly ańyz-áńgime shejirelerdiń qazaqtar arasynda keń tarala bastaǵanyn keltiredi. Kitap 1956 jyly Londonnan jaryqqa shyqsa, qazaq bıiniń úlgileri túsirilgen sýretter 1954-55 jyldary túsirilgen bolýy kerek.
– Bıdi kimder oryndaǵan eken? Balalar ma, qyz-kelinshekter me, álde er adamdar ma? Bul juptyq nemese toptyq bı degen sııaqty anyqtamasy bar ma?
– Aǵylshyn avtory Godfreı Lıastyń «the Danceofthe Roebuck» degen sózin «Elik bıi» dep aýdaryp otyrmyn. Aǵylshynsha «Roebuck» degenimiz «elik» dep aýdarylady. Bul bı basqasha atalýy da múmkin. Halyqqa túsinikti bolýy úshin kitaptaǵy osy bı jaıynda aıtylǵan tusyn túgelimen aýdaryp berip otyrmyn. Onda
«…Bı degenińiz – qazaqtar úshin erekshe óner. Musylmandar áıel zatynyń kópshilik aldynda óner kórsetkenin ersi kóredi. Sondyqtan bolar, qazaqtyń dástúrli bılerin kóbine erkekter bıleıdi. Jalpy, qazaqtar janýarlardyń tóldegeni, olardyń ósip-jetilýi jaıynda kóp áńgime aıtady. Sol sebepten muny «Elik» bıi dep ataǵan shyǵar. Jalǵyz bıshi ortaǵa shyǵyp, basyn jerge qadap, tek qolymen tepe-teńdikti saqtap, qulap qalmaý úshin súıemeldep turady. Ol basymen jerde shyr aınalyp, aıaqtary men denesin búgedi, munyń bárin áýenniń yrǵaǵymen jasaıdy. Yrǵaqqa qaraı moıyn men ıyqtyń bulshyq etterin jıyryp, jerden denesin kóteredi.
Túrkııanyń Develı aımaǵynda bir qazaq bosqyny Qaramoldanyń dombyramen súıemeldeýimen «Elik» bıin bıledi. Ol kezde bıshi qartaıyp qalǵan eken, onyń moıyn bulshyq etteri sondaı kúshti, basymen jerdi tirep turǵanda qulaǵan joq. Ol osyǵan uqsas aıaqpen bıleıtin «Qara jorǵa» bıin de bılegende tepe-teńdikti saqtap turdy» delingen.
– Tarıhshy-etnograftardan surastyryp kórdińiz be? Olar ne deıdi?
– Bı jaıynda ǵalym-zertteýshilermen pikirlese qoıǵan joqpyn. Muny bir bilse, belgili etnograf aǵamyz, marqum Jaǵda Babalyquly bilýshi edi. Kózi tirinde Hasen Oraltaı aǵamyzǵa habarlasyp, atalmysh kitaptyń aýdarylǵan-aýdarylmaǵanyn suraǵanmyn. Ábdiýaqap Qara aǵamyzdan da bir jolyqqanda suraǵan edim, bul kitap túrikshege aýdarylǵan, alaıda keı tustary burmalanǵan degen pikir aıtty. «Qara jorǵa» bıin Qazaqstanda tanytyp júrgen Arystan Shádetuly aǵamyz da muny bilýi múmkin. Myna sýrettegi kisi Arystan aǵanyń ákesi emes pe eken degen oı keledi. Óıtkeni sol jyldary ol kisiniń ákesi Túrkııaǵa jer aýdarylǵandardyń arasynda bolǵan. Bir bilse, sol kisi bilýi múmkin…
«Aıqyn». Qanshaıym Báıdáýlet.