«Elık» biın bilegen kım?

Jylbek Senbekūly, M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ ǧylymi qyzmetkerı: – Jaqynda äleumettık jelıler arqyly «Elık» biı tabylǧandyǧy turaly mälımet ja­riialadyŋyz. Būl derektı qaidan taptyŋyz? – Soŋǧy kezde toilarda «Qara jorǧa» biı mındettı türde qoiylady. Oǧan halyq jap­pai ortaǧa şyǧyp bileidı. Bıreuler «būl Qytai qazaqtarynyŋ biı» degen äŋgımenı şyǧaryp jür. Qazaq qai jerde bolsa da qazaq. Sondyq­tan būl bi – qazaqtyŋ töl önerı, ony syrtqa tebuge bolmaidy. Halyq bişısı Ysqaq By­jybaev 1936 jyly Mäskeu qalasynda ötken KSRO halyqtary bilerınıŋ Bükılodaqtyq fes­tivalderıne qatysyp, «Qara jorǧa» biın dombyranyŋ süiemeldeuımen bilegen. Qa­zaqtyŋ halyq biın tūŋǧyş käsıbi sahnaǧa şyǧarǧan talanttardyŋ qatarynda Şara Jienqūlova men Äubäkır Ysmailov ta bar. Aǧylşyn diplomaty ärı jurnalisı Godfrei Liastyŋ «Tarydai şaşylǧan qazaqtar» (Kazakh Exodus) degen atpen 1956 jyly Londonda basylǧan kıtabyn aǧylşyn tılınen audaryp jatyrmyn. Būl kıtapty Şyǧys Türkıstannyŋ azattyǧy üşın küresıp, opat bolǧan Ospan batyr turaly jan-jaqty mälımet berılgen alǧaşqy qūndy eŋbek dep baǧalauǧa bolady. Onda sonymen qatar Şyǧys Türkıstannan bosyp, sonau Türkiiaǧa deiın jetken köştıŋ je­tekşılerı Qalibek äkım, Hamza Şömış­baiūly, Sūltan Şärıp Täijı, Qūsaiyn Täijı, Qaramolla turaly köptegen mälımetter kel­tırıledı. Qazaqtyŋ salt-dästürı, ädet-ǧūrpyna qatysty dünieler de jeterlık. «Qara jorǧa» biınıŋ suretı de tura osy kıtapta bar. Surette «Qarajorǧa» biın bilegen adam «Elık» biın de bilep jatyr. Bişınıŋ aty-jönı jazylma­ǧan, al dombyramen süiemeldep otyrǧan Qaramol­la Seiıthanūly degen kısı. Türkiialyq be­lgılı şoqaitanuşy-ǧalym, qandasymyz Äbdıua­qap Qaranyŋ aituynşa, atalǧan eŋbekte kıtap avtory Godfrei Liaspen kezdeserden säl būryn Qaramolla Seiıthanūly Ospan batyr jaiynda bır dastan jazyp şyqqanyn aitady. Sol dastandy Godfrei Lias üntaspaǧa da jazyp alǧan. Būl kıtap jaryqqa şyqqanda Ospan batyrdyŋ ölgenıne nebärı bes-aq jyl bolǧan. Avtor sol bes jyldyŋ ışınde Ospan batyr turaly aŋyz-äŋgıme şejırelerdıŋ qazaqtar arasynda keŋ tarala bastaǧanyn keltıredı. Kıtap 1956 jyly Londonnan ja­ryqqa şyqsa, qazaq biınıŋ ülgılerı tüsırılgen suretter 1954-55 jyldary tüsırılgen boluy ke­rek. – Bidı kımder oryndaǧan eken? Balalar ma, qyz-kelınşekter me, älde er adamdar ma? Būl jūptyq nemese toptyq bi degen siiaqty anyq­tamasy bar ma? – Aǧylşyn avtory Godfrei Liastyŋ «the Danceofthe Roebuck» degen sözın «Elık biı» dep audaryp otyrmyn. Aǧylşynşa «Roebuck» degenımız «elık» dep audarylady. Būl bi bas­qaşa ataluy da mümkın. Halyqqa tüsınıktı boluy üşın kıtaptaǧy osy bi jaiynda aityl­ǧan tūsyn tügelımen audaryp berıp otyrmyn. Onda

«…Bi degenıŋız – qazaqtar üşın erekşe öner. Mūsylmandar äiel zatynyŋ köpşılık aldynda öner körsetkenın ersı köredı. Son­dyqtan bolar, qazaqtyŋ dästürlı bilerın köbıne erkekter bileidı. Jalpy, qazaqtar januarlardyŋ töldegenı, olardyŋ ösıp-jetıluı jaiynda köp äŋgıme aitady. Sol sebepten mūny «Elık» biı dep ataǧan şyǧar. Jalǧyz bişı ortaǧa şyǧyp, basyn jerge qadap, tek qolymen tepe-teŋdıktı saqtap, qūlap qalmau üşın süiemeldep tūrady. Ol basymen jerde şyr ainalyp, aiaqtary men denesın bügedı, mūnyŋ bärın äuennıŋ yrǧaǧymen jasaidy. Yrǧaqqa qarai moiyn men iyqtyŋ būlşyq etterın jiyryp, jerden denesın köteredı.

Türkiianyŋ Develi aimaǧynda bır qazaq bosqyny Qaramoldanyŋ dombyramen süie­meldeuımen «Elık» biın biledı. Ol kezde bişı qartaiyp qalǧan eken, onyŋ moiyn būlşyq etterı sondai küştı, basymen jerdı tırep tūrǧanda qūlaǧan joq. Ol osyǧan ūqsas aiaqpen bileitın «Qara jorǧa» biın de bilegende tepe-teŋdıktı saqtap tūrdy» delıngen. – Tarihşy-etnograftardan sūrastyryp kördıŋız be? Olar ne deidı? – Bi jaiynda ǧalym-zertteuşılermen pıkırlese qoiǧan joqpyn. Mūny bır bılse, bel­gılı etnograf aǧamyz, marqūm Jaǧda Babalyqūly bıluşı edı. Közı tırınde Hasen Oraltai aǧamyzǧa habarlasyp, atalmyş kıtaptyŋ audarylǧan-audarylmaǧanyn sū­raǧanmyn. Äbdıuaqap Qara aǧamyzdan da bır jolyqqanda sūraǧan edım, būl kıtap türıkşege audarylǧan, alaida kei tūstary būrmalanǧan degen pıkır aitty. «Qara jorǧa» biın Qazaq­standa tanytyp jürgen Arystan Şädetūly aǧamyz da mūny bıluı mümkın. Myna surettegı kısı Arystan aǧanyŋ äkesı emes pe eken degen oi keledı. Öitkenı sol jyldary ol kısınıŋ äkesı Türkiiaǧa jer audarylǧandardyŋ ara­syn­da bolǧan. Bır bılse, sol kısı bıluı mümkın…

---

«Aiqyn». Qanşaiym Bäidäulet.