حالىقتىڭ ءداستۇرلى ونەرى مەن مادەنيەتى قاشانعى قاعاجۋ كورمەك؟
قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءانى مەن كۇيى، ۇلتتىق ونەرى مەن مادەنيەتى دەگەندە كوكىرەكتەرى قارس ايىرىلا تولعانىپ، سول قۇندىلىقتاردىڭ بۇگىنگى حال-جاعدايى، كوكەيكەستى ماسەلەلەرى حاقىندا ازاماتتىق ءادىل ءسوز ايتار، بۇكپەسىز ادال پىكىر-پايىمدارىن ورتاعا سالار ۇلتجاندىلارىمىزدىڭ بارىنا شۇكىر. ءبىزدىڭ بۇگىنگى سۇحباتتاسىمىز – بەلگىلى ءانشى، ونەرتانۋشى ەرلان تولەۋتاي.
– ەرلان، قازىرگى كەزدە جالپى قازاق ونەرى، ونىڭ ىشىندەمۋزىكا ونەرىنىڭ الۋان-الۋان تولعاعى بارشامىزدى تولعاندىرار كوكەيكەستىتاقىرىپتاردىڭ بىرىنە اينالدى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. ماسەلەنىڭ مۇندايالابوتەن اۋقىمدى سيپات الۋىن قالاي تۇسىندىرەر ەدىڭ؟
– ءيا، قازىرگى 15 پەن 35 جاس ارالىعىنداعى جاستارىمىزدىڭ رەسەيلىك جانە باتىستىق اقپارات ەكسپانسياسىمەن شىرمالعانىن كوزىمىز كورىپ وتىر. جاستاردىڭ بۇل تولقىنىنىڭ كوپشىلىگى ءبىرجان سال مەن مۇحيتتىڭ، اقان سەرى مەن بالۋان شولاقتىڭ، قۇرمانعازى مەن ءتاتتىمبەتتىڭ اندەرى مەن كۇيلەرىن تىڭداماق تۇگىلى، ولاردىڭ اتىن دا جوندەپ ءبىلمەيدى. ياعني، قازىرگى قاپتاعان شەتەلدىك جانە وتاندىق تەلەارنالار جاپپاي باتىستىق ءومىر سالتىن كۇنى-ءتۇنى ناسيحاتتاپ، جات مادەنيەتتى اسقان جىمىسقىلىقپەن ءبىزدىڭ جاستارىمىزدىڭ ساناسىنا سىڭىرۋدە. ولارعا «بۇلارىڭ ماسقارا عوي، بىزدەن ۇيالماساڭدار دا قۇدايدان قورىقساڭدارشى، قويساڭدارشى» دەپ وتىرعان ەشكىم جوق. بۇلاردىڭ داندايسىعانى سونشالىق، توبىرلىق مادەنيەتكە نەگىزدەلگەن، وسكەلەڭ ۇرپاققا وتە قاۋىپتى، جىلىگى تاتىمايتىن كوكەجاسىق جوبالارىن قازاقستان تەلەارنالارى ارقىلى ناسيحاتتاۋعا كوشتى. («Super Star»، «ەكى جۇلدىز»، «X-factor»، «مامما ءمىيا»، «داۆاي پوجەنيمسيا» ت.ب.) ءسويتىپ، جاستارىمىزدى ۇلتىنىڭ تاريحي جادىنان اجىراتۋعا بىلەك سىبانا كىرىسكەن بۇل جوبالار، جات پيعىلدار ءوز ماقساتتارىنا جەتىپ قالعانداي. ويتكەنى، قازىردىڭ وزىندە ابدەن ماڭگۇرتتەنگەن، مارگينالدانعان ءبىر توپ «ونەر جۇلدىزدارى» مەملەكەتتىك تەلەارنالاردان كورەرمەن ساناسىن سانسىراتاتىن يۋ-قيۋ شوۋلار ۇيىمداستىرىپ، تەلەديدار تورىنەن حالقىمىزعا تورەلىك ايتىپ، ءجون سىلتەيتىن دەڭگەيگە جەتتى.
ءبىر سۇمدىعى – بويىندا وتانشىلدىق سەزىمى جوق، ەسىل-دەرتى كوممەرتسيالىق ماقساتتى كوزدەيتىن وسىنداي نيگيليست-ونەرپازسىماقتاردىڭ ىقپال ەتۋىمەن وتاندىق تەلە-راديو ارنالارىمىزدى توبىرلىق مادەنيەتكە قۇمار جاستار اۋديتورياسىنا بەيىمدەۋ ءۇردىسى بايقالادى. بۇرىن ساعات اشىمباەۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەك، قادىر مىرزاليەۆ، شەرحان مۇرتازا، ت.ب. قايراتكەر اعالارىمىزدىڭ ۇلتتى ۇيىستىرۋعا نەگىزدەلگەن، مەملەكەتشىل وي-پىكىرلەرى كورىنىس تاباتىن تەلە-راديولارىمىز ءبىر توي مەن ءبىر تويدىڭ اراسىندا جۇگىرىپ جۇرگەن ەسترادا انشىلەرى مەن ەكى اۋىز ءسوزدىڭ باسىن قوسىپ وي تۇيە المايتىن اساباسىماقتاردىڭ قولىنا كوشتى. تەلەديدار مەن راديو ءۇشىن بۇدان اسقان سوراقىلىق بولا ما؟! بۇنىڭ سوڭى مەملەكەت ءۇشىن ورنى تولماس وكىنىشتەرگە الىپ كەلۋى مۇمكىن. ءويتكەنى، جات مادەنيەتتىڭ ىقپالىندا ءوسىپ-ءونىپ مارگينالدانعان، ماڭگۇرتتەنگەن، ونىڭ ۇستىنە توبىرلىق مادەنيەتتىڭ شىلاۋىندا جەتىلگەن ءمىسكىننەن ەشقاشان دا مەملەكەتشىل تۇلعا شىقپايدى، ول ەشقاشاندا ءوز ۇلتىنىڭ ارمان-اڭسارىن تۇسىنە المايدى، ەشقاشاندا ۇلت رۋحانياتىنا شىراقشى بولا المايدى. مۇنداي توعىشار پەندەلەر بارلىق قۇندىلىقتاردى شوۋ دەڭگەيىنەن ارىعا كوتەرە المايدى.
– مادەني-رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدىڭ مۇنداي دەڭگەيگە دەيىن قۇلدىراۋىنا نە سەبەپ؟ بۇل ۇردىس قاشان، قالاي باستالدى؟ تەرەڭدەتىپ، تاراتا ايتىپ بەرسەڭ؟
– ونەر تاريحىنىڭ بەتتەرىنە ۇڭىلسەك، مۇنىڭ العاشقى نىشانى وتكەن عاسىردىڭ جەتپىسىنشى جىلدارى بىلىنە باستاعانىن بايقايمىز. وسى جىلدارى جارىق كورگەن اندەرگە سول زاماننىڭ تىڭداۋشى قاۋىمى: «ءسوزى قازاقشا، اۋەنى ورىسشا» دەپ باعا بەرگەنىنە سول كەزدەگى ءباسپاسوز بەتتەرى كۋا. ال ەلىمىزدىڭ مۋزىكا قايراتكەرلەرى سول ۋاقىتتىڭ وزىندە-اق مۋزىكانىڭ ۇلتتىق سيپاتتان اجىراپ بارا جاتقانىن ايتىپ دابىل قاعا باستاعان-دى. ماسەلەن، ءبىر ءوزى قازاقتىڭ ەكى مىڭداي ءان، كۇيىن جيناعان كورنەكتى مۋزىكا قايراتكەرى بوريس ەرزاكوۆيچ 1988 جىلى بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا: «جاستار شىعارمالارىنىڭ كوپشىلىگى ازىرشە ۇلتتىق بولمىس-سيپاتتان ادا، ءدۇبارالاۋ بولىپ كەلەدى. مۇنىڭ باستى ءبىر سەبەبى: ونداي شىعارما اۆتورلارىنىڭ قازاق حالقىنىڭ باي ۇلتتىق مۋزىكا ونەرىنەن سۋسىنداماعاندىعىنان. ەڭ الدىمەن حالىقتىق مۋزىكانى بويعا تەرەڭ سىڭىرمەي تۇرىپ، بۇكىل ادامزاتتىق تۋىندى جازام دەۋ بەكەرشىلىك» – دەپ الاڭداۋشىلىق بىلدىرە ايتقان بولاتىن. بۇل الاڭداۋشىلىق نەگىزسىز ەمەس ەدى. سول كەزدىڭ وزىندە رەسەيدىڭ جوعارى مۋزىكالىق وقۋ ورىندارىن، ءتىپتى، مىنا ءوزىمىزدىڭ قۇرمانعازى اتىنداعى ۇلتتىق كونسەرۆاتوريانى تامامداعان كاسىبي كومپوزيتورلاردىڭ بارلىعى دەرلىك ەۋروپا مۋزىكاسى ۇلگىسىندەگى اندەردى دۇنيەگە اكەلە باستادى. بىراق مۇنداي كوسموپوليتتەنگەن كومپوزيتورلار جازعان ول شىعارمالاردىڭ كوپشىلىگى ۇلت جۇرەگىنەن ورىن الا الماعاندىقتان، ۋاقىت سىنىنان وتە المادى; بۇقارالىق سيپاتقا يە بولا الماي، كەزەڭدىك مۋزىكا كورىنىسى رەتىندە ۋاقىت كوشىنەن قالىپ قويدى.
– وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنان باستاپ، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك الۋىنا بايلانىستى ۇلت مۋزىكاسىنىڭ ساۋىعۋىنا قولايلى جاعداي تۋدى ەمەس پە؟
– ءيا، ونىڭىز راس. تاۋەلسىزدىك العان سوڭ جالعىز مۋزىكا ەمەس، ۇلت رۋحانياتى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى بارلىق سالادا ساۋىعۋعا قولايلى ۋاقىت كەلگەندىگىنىڭ نىشاندارى سەزىلە باستادى. اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ «داۋرەن-اي»، «سارىارقالارى» وسى كەزەڭدە اسپاندادى، سەكەن تۇرىسبەكوۆتىڭ «كوڭىل تولقىنى»، «اق جاۋىن» كۇيلەرى ەل جۇرەگىن ەلجىرەتىپ، حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق مۋزىكانى توساڭسي باستاعان قۇلاعىن قازاقى بوياۋى كەلىسكەن، توتىداي تۇرلەنگەن الۋان ءۇندى قوڭىر دىبىسقا قارىق قىلىپ تاستادى. ساحناعا «كۇلدىر، كۇلدىر كۇرەڭىن كىسىنەتىپ» بەكبولات تىلەۋحان، كوڭىلاشار كۇيلەرىمەن كوڭىلدىڭ حوشىن كەلتىرتىپ ايگۇل ۇلكەنباەۆا، «سالعان ءانى سىرنايداي» جانار ايجانوۆا، ت.ب. شىقتى. «جىگىتتىڭ سۇلتانى» رەسپۋبليكالىق بايقاۋى باياعىنىڭ جىگىتى، ەلىمنىڭ ءۇمىتى بولام دەيتىن ەر كوڭىلدى جاستاردىڭ تالابىنا دەم بەردى. رەسپۋبليكالىق اقىندار ايتىسى دۇركىرەپ ءوتىپ جاتتى: «ناۋرىز تويى» سياقتى مەرەكەلەردىڭ حالىقتىق سيپاتى كۇشەيە ءتۇستى. رەسپۋبليكالىق تەلەديدار مەن «قازاق راديوسى» وسى جاقسىلىقتاردىڭ جارشىسى بولا ءبىلدى. ەفيرلەردەن ەل ۇيقىعا كەتكەنشە ۇلتتىق قۇندىلىقتار ناسيحاتتالاتىن زامان تۋدى. ونەرپازدار ەڭسە كوتەرىپ، ەلدىك تۋىن كوتەرە باستاعانداي ەدى.
بىراق بۇل جارقىن كەزەڭنىڭ ءداۋىرى ۇزاققا سوزىلمادى. قازاقتىڭ ەل بولعاندىعىن، قازاقستاننىڭ ۇلتتىق رەسپۋبليكاعا اينالعانىن قالامايتىن شوۆينيستىك، نيگيليستىك كەرتارتپا كۇشتەر قاراپ جاتپادى. ولار تاسقىنداي تۇسكەن ۇلتتىق رۋحتىڭ ارىنىن باساتىن امالدار ىزدەدى. ونداي بالاما تاپتى دا. سونىڭ العاشقى «قارلىعاشى» – «ازيا داۋىسى» بولدى. ولاردىڭ «ا-ا-ا-ا-از-يا دا-ا-ا-ۋ-سى» دەپ كەكەشتەنە جارتى دۇنيەگە جار سالعان ساقاۋ جارناماسى قازاق مۋزىكاسىن ازدىرۋعا، ۇلت مۋزىكاسىن توزدىرۋعا جاسالعان العاشقى ادىم ەدى. كەيىن وسى ساقاۋ جارنامادان باستالعان «حالىقارالىق» بايقاۋدان قانشاما ماقاۋ ءانشى «ونەر الەمىنە» جولداما الدى دەسەڭشى. جارناماسىنا دەيىن ساقاۋ ءسويلەتىپ جامان ىرىممەن كەلگەن «ازيا داۋىسى» ومىرشەڭ بولا العان جوق. بىراق ءوز تىڭدارمانىن تاۋىپ، ۇلتتىق سيپاتتا دامۋعا جانە جەتەكشى رولگە يە بولا باستاعان قازاق مۋزىكاسىنا ەسەڭگىرەتە سوققى بەرىپ ۇلگەردى. كەيىن وسى سوققىلاردان وڭالا الماعان قازاق مۋزىكاسى توبىرلىق مۋزىكانىڭ الدىندا تىزە بۇكتى.
«ءبىر قىزىمنان ءبىر قىزىم ءھام سوراقى» دەگەندەي، «ازيا داۋىسىنىڭ» ورنىن جاستارعا ارنالعان «جاس قانات» كونكۋرسى باستى. بۇلارعا قۇيىلعان قارجىدا قيساپ بولمادى. وتاندىق تەلەارنالار وسى كونكۋرستاردى كۇندىز-ءتۇنى ناسيحاتتادى. بۇل بايقاۋلاردان كەيىن ىلعي قىزتەكە داۋىستى جاستاردى جەڭىمپاز قىلۋدى ماقسات ەتكەن «سۋپەر ستار» دەگەن سۇمدىق شىقتى. قويشى، ايتەۋىر بۇلارعا تامىرىن سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىنان تارتاتىن، ءامىرە قاشاۋباەۆ، قۇرمانعازى اتىنداعى رەسپۋبليكالىق ءان، كۇي كونكۋرستارى استار بولۋعا جاراماي قالدى. قىسقاسىن ايتقاندا، اينالدىرعان از جىلدا وسىنداي ۇلتتىق، مەملەكەتتىك مۇددەگە قايشى شەتەلدىك توبىرلىق مادەنيەتتى تۋ ەتۋشى جىمىسقى جوبالار ۇلتتىق مۋزىكامىزدى تۇعىرىنان تايدىرىپ، جەڭىمپاز كۇشكە اينالىپ شىعا كەلدى. گيتلەردىڭ مارش ەكپىندى مۋزىكالاردى جۇيەلى تۇردە پايدالانۋ ارقىلى اينالدىرعان بەس-التى جىلدىڭ ىشىندە نەمىس حالقىنىڭ اۆانگاردىنان قانقۇيلى فاشيستەر «تاربيەلەپ» شىعارعانىن بىلەمىز. ءبىزدىڭ جاستارىمىزدىڭ تۇتىنىپ جۇرگەن مۋزىكاسى گيتلەردىكىنەن الدەقايدا قاۋىپتى، الدەقايدا قيراتۋشى كۇشكە يە، زۇلىم دا، قۇبىجىق مۋزىكا.
– توبىرلىق ونەر تۇرلەرىنىڭ وسىنشاما تۇرلەنۋى مەن گۇلدەنۋىنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىڭ؟
– ءبىز قۇندىلىقتاردىڭ قۇنى كەتكەن زاماندا ءومىر ءسۇرىپ وتىرمىز. تاۋەلسىزدىگىمىزدى العان كەزدەن باستاپ ۇكىمەتىمىز بارلىق رەسۋرستاردى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىن ورلەتۋگە جۇمىلدىردى. رۋحاني قۇندىلىقتارىمىز جىلدار بويى قاراۋسىز جاتتى. «باقپاساڭ مال كەتەدى…» دەگەندەي، قۇندىلىقتاردى قانداي جاعدايدا بولسىن باعۋ كەرەك، قاراۋ قاجەت. باعۋ، قاراۋ جەتكىلىكسىز، ماپەلەۋ كەرەك. بىزدە وسىنىڭ ءبىرى بولمادى. سول كەزدە توبىرلىق مادەنيەت ۇرىق شاشىپ، باقشاعا قاپتاپ كەتكەن ارام شوپتەي قاۋلاپ ءوسىپ كەتتى. شۋ القابىندا بوي بەرمەي ءوسىپ جاتقان ەسىرتكى ءشوبى سياقتى، ونىمەن دە كۇرەسۋ مۇمكىن بولماي بارادى. وسىلايشا جاساندى ونەرپازدار قاپتادى. بايقاپ وتىرعانىمىزداي، توبىردىڭ ءوزىنىڭ ءانشىسى، ءوزىنىڭ اقىنى، ءوزىنىڭ كومپوزيتورى، ءوزىنىڭ ءجۋرناليسى، ءوزىنىڭ پروديۋسەرى، ءوزىنىڭ رەجيسسەرى، ءوزىنىڭ اسىرەدىنشىلى، ءوزىنىڭ كورەرمەنى بولادى ەكەن. باجايلاي قاراساڭىز، از جىلدا ەلىمىزدىڭ مادەني كەڭىستىگىندە ولاردىڭ مىزعىماستاي بەرىك جۇيە قۇرىپ ۇلگەرگەنىن اڭعاراسىز. ولار رۋحاني قۇبىلىستار جاساۋعا قابىلەتسىز (ادامزاتتىق، ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن قارۋلانباعان سوڭ قابىلەت قايدان بولسىن.) وسى بۋىن ەندى رۋحانيات پەن مادەنيەتتىڭ تۇتقالارىنا يە بولىپ جاتىر. بىراق ولار وزدەرىندەگى توبىرلىق سانا دەڭگەيىمەن قازاق مادەنيەتىن ەشقاشان ۇشپاققا شىعارا المايتىنىن ەسكەرمەيدى.
سوندا ءبىز ەڭ جاۋاپتى سالانىڭ تىزگىنىن كىمدەرگە بەرىپ جاتىرمىز؟ مەن تاياۋدا تۇركيا قازاقتارىنان ءبىر قىزىق اڭگىمە ەستىدىم. 1950 جىلداردا قىتاي بيلىگىنەن قاشىپ، ۇركىنشىلىككە ۇشىراعان قازاقتار تيبەت ارقىلى ءۇندىستان اسقانى بەلگىلى. تۇركياعا ءوتۋ ماسەلەسى شەشىلگەنشە از-كەم ايالداپ، ەس جيادى. سوندا بۇلار كۇندەلىكتى ازىققا قوي سوياتىن بولسا كەرەك. بۇلار مال سويىپ جاتقاندا مايمىلدار جاقىن كەلىپ، تال اراسىنان باسپالاپ قاراپ تۇرادى ەكەن. بىردە قاساپشىلار مال سويعان جەردە پىشاعىن ۇمىتىپ كەتەدى. سوندا نە بولعان دەيسىز عوي. الگى مايمىلدار ءوزارا جيىلىسىپ، «اقىلداسىپ»، ىشتەرىنەن ءبىر ميعۇلانى «قۇرباندىق» بولۋعا كەلىستىرىپتى. ءسويتىپ، الگىلەر ءبىر مايمىلدىڭ اياق-قولىن جىپپەن شاندىپ بايلاپ، تاماعىنان پىشاقپەن ورىپ جىبەرىپتى. وسىلايشا مايمىلدار ىشتەرىنەن ءبىرنەشە مايمىلدى قۇرباندىققا «شالىپتى». ارينە، مايمىلدار نە ىستەپ جاتقانىنا ەسەپ بەرە المايدى. ويتكەنى، ادامداردان كورگەنىن ىستەگەنمەن، ولاردا ادامدىق سانا جوق. ءبىزدىڭ رۋحانياتتا قالىپتاسىپ وتىرعان احۋال دا وسى مايمىل تىرلىكتىڭ ار جاق، بەر جاعىنداعى شارۋا بولىپ وتىر. قازىرگى شوۋمەنگە اينالىپ، سۋپەر جۇلدىز اتانىپ جۇرگەندەر دە وسى مايمىلدار سياقتى، ەڭ اسىل قۇندىلىقتارىمىزدى قۇرباندىققا شالىپ، قازاق ءمادەنيەتى ءۇشىن ولشەۋسىز زارداپتار اكەلىپ جاتقاندىعىنا ەسەپ بەرە المايدى. ويتكەنى، ولاردا ۇلتتىق رۋح جوق، رۋحاني سانا، زيال كەمشىن. ۇلت رۋحانياتىنا جەتەكشى بولۋ ءۇشىن ءوز حالقىڭنىڭ پاراسات بيىگىن مەڭگەرۋىڭ كەرەك. بۇل مايداندا كوممەرتسيالىق باقاي ەسەپكە ورىن جوق. وكىنىشكە قاراي، ءتىزگىنىنە ورىس ءتىلدى توبىرلىق مادەنيەت وكىلدەرى يە بولىپ العان ەلىمىزدەگى ءمادەني جوبالاردىڭ بارلىعى دەرلىك كوممەرتسيالىق ماقسات كوزدەيدى. اششى اقيقاتى وسى.
– ەرلان، جاسىراتىنى جوق، كەيىنگى كەزدە دومبىرامەن ان ايتاتىن ونەرپازدارىمىزدىڭ بويىنان دا جىگەرسىزدىك بايقايمىز. نەگە قازىر ارامىزدا قايرات بايبوسىنوۆ پەن جانىبەك كارمەنوۆ سياقتى ونەرپازدار جوق؟
– قازاقتىڭ مۋزىكالىق مادەنيەتى جەڭىلگەن مادەنيەت. جەڭىلگەندە دۇنيەجۇزىلىك كلاسسيكالىق مادەنيەتتەن جەڭىلسە ارمان جوق قوي (قۇداي ونىڭ دا بەتىن اۋلاق قىلسىن). ءۇش ءجۇز جىل بويى ويران سالعان وتارشىلداردان جەڭىلمەگەن، قايتا جەتىلگەن مادەنيەتىمىز اينالدىرعان از جىلدا تەكسىز-زاتسىز افرو-امەريكاندىق توبىرلىق مۋزىكانىڭ شاپقىنشىلىعىنا توتەپ بەرە الماي جەڭىلىپ وتىر عوي. «كوپتە اقىل جوق، سوندىقتان ەبىن تاۋىپ جونگە سال» دەمەي مە اباي جارىقتىق. كۇنى-ءتۇنى «ونەردىڭ تورەسى وسى» دەپ تەلەجاشىك بىتكەن ۇزدىكسىز ناسيحاتتاي بەرگەن سوڭ، بايعۇس بۇقارا قايتسىن، شۇبىرىپ شۋىلداق مۋزىكانىڭ سوڭىنان ەرىپ جۇرە بەردى ەمەس پە. ولاردىڭ بەتىن بەرمەن قاراتۋ ءۇشىن «سەندەردىڭ كورەتىندەرىڭ مىناۋ، تىڭدايتىندارىڭ مىناۋ» دەيتىندەي ۇلتتىق ناقىشى مول، نازىك تالعام قالىپتاستىرارلىقتاي تەكتى دۇنيەلەرىمىزدى تولايىم ۇسىنا المادىق. اباي ايتقانداي، «ەبىن تاۋىپ جونگە سالا المادىق». شەتەلدىك جارقىلداق، جىرقىلداق دۇنيەنى كورە بەرگەن سوڭ، دارىلداق داڭعازانى تىڭداي بەرگەن سوڭ، جات مادەنيەتتىڭ سالقىنى بويىن العان ۇلتتىڭ بويىندا ءتول ونەرىن قور سەزىنۋ بەيشارالىعى پايدا بولادى. ءسويتىپ، باسقانى زور، ءوزىن قور سانادى. وسىنداي پسيحولوگيالىق دەرت مەڭدەگەن قازىرگى جاستارىمىزدىڭ بويىنان ءوز ۇلتىن وگەيسىنۋدى، قورسىنۋدى بايقايمىز. بۇل – ۇلتتىق قۇندىلىقتار جات مادەنيەتتەن جەڭىلگەندە پايدا بولاتىن كەلەڭسىز قۇبىلىس. جاستار تۇگىلى، قازىر جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەر مەن كەكىرىك اتقان تەكسىز بايلار ماڭگۇرتتەنگەن بالالارىنىڭ ۇيلەنۋ تويىندا قوس ءتىلدى (قازاق، ورىس) اسابا جالدايدى، شەتەلدەن، كورشى رەسەيدەن ولاردىڭ ءوز ەليتاسى تىڭداۋعا ارلاناتىن پوپ مۋزىكا جۇلدىزدارىن شاقىرادى. ولاردىڭ باقىرىپ، شاقىرعانىن ونەر دەپ ۇعاتىن ءوزىمىزدىڭ نامىسسىز قانداستارىمىز ساندارىن شاپاتتاپ ءماز بولادى. شەتەلدىك پوپ جۇلدىزدار بولسا، نادان، ماڭگۇرت قازاق بايىنىڭ قالتاسىن قاققانىنا ماستانىپ ەلدەرىنە قايتادى.
دومبىرا دەگەن قازاقتىڭ نامىسى عوي. «جىعىلعان ۇستىنە جۇدىرىق» دەگەندەي، ەلىمىزدە ءوتىپ جاتقان مەملەكەتتىك مەرەكەلىك شارالاردا دومبىرامەن ءان ايتىلمايتىن، كۇي تارتىلمايتىن بولىپ بارادى. بارىندە سول بەزەك قاعىپ جۇرگەن فونوگرامماشىل «ەسترادا جۇلدىزدارى». سوندىقتان بۇكىل ۇلت بولىپ ءوزىنىڭ دومبىراسىنان سىرت اينالعان سوڭ، ءبۇتىن ءبىر مەملەكەت ءتول ونەرىن كۇرەسىنگە تاستاعان سوڭ، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، دومبىرا كەڭىستىگىن، ونىڭ حالىققا شىعار ءورىسىن قاساقانا تارىلتىپ، فونوگرامماشىل انشىسىماق قاۋىمعا الىپ بەرگەن سوڭ، قايرات بايبوسىنوۆ پەن جانىبەك كارمەنوۆ سياقتى انشىلەر قايدان شىقسىن. ءانشى شىعارماشىلىق بابىندا بولۋ ءۇشىن ساحناعا ءجيى شىعۋى كەرەك. ءايتپەسە، قارايىپ، بابىنان ايىرىلىپ قالادى. باپسىز، باقسىز، ايىندا-جىلىندا ەل الدىنا ءبىر شىعاتىن، تىڭدارمانى جوق جەتىم ءانشىنىڭ بويىندا قايدان ءجىگەر، قايتىپ جالىن بولسىن. قايرات بايبوسىنوۆتاردىڭ جوقتىعى وسىدان. ولاردىڭ ورنىن تايتاڭداعان «جۇلدىز» اپاسى «قاپ-قاراشكا» دەپ ەركەلەتەتىن باسقا قايراتيكتەر مەن نۋرجانچيكتەر سياقتى توبىرلىق مۋزىكانىڭ وكىلدەرى باستى.
ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءبىرىنشى عاسىردا عۇمىر كەشكەن قىتايدىڭ ۇلى تاريحشىسى سىما تسياننىڭ حالىق مۋزىكاسى جايىندا ايتقان عاجاپ پىكىرى ەسكە تۇسەدى: «ەگەر ءان-كۇي نازىك تە سازدى، توسىن دا تولعامدى بولسا، وندا حالىقتى وي مەن مۇڭ باسقانى; ەگەر ءان-كۇي ەركە دە ەركىن، سابىرلى دا سازدى بولسا، وندا حالىقتىڭ كوڭىل كۇيى جاقسى; ەگەر ءان-كۇي شامىرقانا شيرىعىپ، باس جاعى شىرقاي كوتەرىلىپ، سوڭى شابىتتى سەزىممەن سامعاسا، وندا حالىقتىڭ سەنىمى ورنىقتى بولعانى; ەگەر ءان-كۇي ءبىر سارىندى، تولعامدى، ەستى، سەزىمى تەرەڭ بولسا، وندا حالىق قاناعاتشىل جانە سىي-قۇرمەتشىل; ەگەر ءان-كۇي جانىڭدى جادىراتىپ، كوڭىلىڭدى كوتەرىپ، سۇلۋلىققا ءىڭكار ەتسە، وندا حالىقتىڭ مەيىرىمدى دە سەزىمتال بولعانى; ال ەگەر ءان-كۇي اپىرىقتاعان، اردىڭ-گۇردىڭ، الەم-جالەم بولىپ، بويىڭدى ەلىكتىرىپ اكەتسە، وندا حالىقتىڭ ازعىندىققا سالىنىپ، الاساپىران كۇي كەشكەنى». وسىلاردىڭ ىشىندە قازاق حالقى قازىر، ارينە، عۇلامانىڭ سوڭعى ايتقاندارىن باسىنان كەشىرىپ وتىرعانىنا ەشكىم ءشۇبا كەلتىرە قويماس.
– وسىندايدا بىر سۇراق تۋىندايدى. نەگە دومبىراشى ونەرپازدار باستارى قوسىلىپ، وزدەرى تالاپ قىلماسقا؟ ماسەلەن، ان كەشتەرىن وتكىزىپ دەگەندەي؟
– ونداي تالاپتار بار. ماسەلەن، ەكى جىلدىڭ ءجۇزى بولدى، جاستاردىڭ «ادىرنا» ۇلتتىق ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى ءبىرجان سالدىڭ، اقان سەرىنىڭ، مۇحيتتىڭ، جاياۋ مۇسانىڭ، ۇكىلى ىبىرايدىڭ ءان كەشتەرىن وتكىزىپ ۇلگەردى. الدا بالۋان شولاق شىعارماشىلىعىنا ارنالعان ءان كەشىنە دايىندالۋدامىز. وسى يگى ىستەرىمىز جايىندا باس گازەتىمىزدىڭ بەتىندە ءوزىڭىز دە بىرنەشە مارتە جازدىڭىز. بىراق بالۋان شولاق سياقتى حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار ونەرپازىنىڭ كەشىنە دەمەۋشى تاپپاي پۇشايمانبىز. مىنە، وسى كەشتەردى ۇيىمداستىرۋدا نەنىڭ كۋاسى بولماي ءجۇرمىز دەيسىز؟ وتكىزەتىن سارايىمىزدىڭ جال اقىسىنان باستاپ، جاسايتىن جارناماسىنا دەيىن ءوز قالتامىزدان قارجى شىعارۋعا ءماجبۇرمىز. كەشتى وتكىزۋ، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى بىرلەستىكتىڭ ءتوراعاسى ارمان اۋباكىر مەن ونىڭ پىكىرلەس سەرىكتەرى نۇرلان ءناۋرىزالى مەن ارداق بەركىمباي سياقتى وتتى، جىگەرلى جاس جىگىتتەردىڭ موينىندا. جولامان قۇجيمانوۆ، رامازان ستامعازيەۆ، ەركىن شۇكىمان، ەرلان رىسقالي سياقتى مايتالماندار ءان كەشىنىڭ رەپەرتۋارىن جۇيەلەيدى، انشىلەردى باپتايدى. مەنىڭ موينىمدا كەشتىڭ ستسەناريى مەن جۇرگىزۋى. وسى ءان كەشتەرىن ۇيىمداستىرۋدا قاي مەكەمەنىڭ ەسىگىن قاقپادىق دەيسىز. كوپتەگەن مەكەمە باسشىلارى، ءتىپتى وتاندىق تەلەارنالاردىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەندەر دومبىرا دەسە كىرپىدەي جيىرىلادى. كەيبىرى سىپايى عانا شىعارىپ سالىپ جاتادى.«ادىرنا» جاستاردىڭ شىعارماشىلىق بىرلەستىگى بولعاندىقتان مۇنداعى ءبىزدىڭ كومەكشىلەرىمىزدىڭ بارلىعى ءبىلىمدى، كوكىرەگى وياۋ جاستار. قۋانتارلىعى – وسى جاستار حالىق مۋزىكاسىن جانىنداي جاقسى كورەدى جانە كوبىنىڭ قالام قايراتى بار جۋرناليستەر.كەلەڭسىزدىكتەرمەن، كەدەرگى، بوگەتتەرمەن بەتپە-بەت كەلە بەرگەن سوڭ ولار دا قاراپ جۇرمەي، ەلىمىزدەگى مادەنيەت ساياساتى تۋرالى اقپارات، دەرەك، دايەك جيناي جۇرەدى.
سويتسەك، ۇلتتىق مۋزىكاعا ۇكىمەتىمىز ماردىمسىز بولسا دا قارجى بولەتىن كورىنەدى. بىراق بۇل قارجىلار ۇلتتىق مۋزىكانى وركەندەتۋگە جۇمسايمىز دەگەن جەلەۋمەن الدەبىر ىسقاياق، پىسىقتاردىڭ كومەيىنەن ءوتىپ كەتىپ جاتقان سياقتى…
سوندا دا بولسا ۇيىمداستىرعان كەشتەرىمىزگە كورەرمەننىڭ كوپ كەلەتىنى قۋانتادى. وسىعان قاراپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق كلاسسيكالىق مۋزىكاسىنا سۇرانىس جوق دەگەن قاۋەسەتتىڭ ادەيى ويدان شىعارىلعان ميف ەكەنىنە كوزىمىز جەتكەندەي. كەشىمىزگە كەلگەن كورەرمەنگە قاراپ شۇكىرشىلىك قىلامىن. مۇندا كىم جوق دەيسىز؟ ەڭكەيگەن كارى مەن كىشكەنتاي ءبۇلدىرشىندەر، ورىس ءتىلدى قاۋىم، ستۋدەنت جاستار. سوعان قاراعاندا قازاق قوعامىندا توبىرلىق مادەنيەتتىڭ ىقپالىنا ەشقاشان تۇسپەيتىن، رۋحاني يممۋنيتەتى مىقتى، ءتول ونەرىن ارداقتاي الاتىن بەكزادا، تەكتى قاۋىمنىڭ قورى ۇزىلمەك ەمەس دەگەن ويدامىن.
– دۇرىس ايتاسىڭ، ەرلان. ويتكەنى، قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحىنىڭ نەگىزى ونىڭ ءداستۇرلى انىندە، ۇلتتىڭ مۋزىكاسىندا جاتىر ەمەس پە؟ ۇلتىنىڭ ان-كۇيىن،مۋزىكاسىن سۇيمەيتىندەردە ۇلتتىق نامىس تا كەمىرەك بولاتىن شىعار؟
– ارينە، سولاي. سودان شىعاتىن باسقا دا تەكسىزدىكتەر تولىپ جاتىر. تاقاۋدا اتاقتى ءانشى، كومپوزيتور جارىلعاپبەردىنىڭ الماتىدا تۇراتىن جيەنى، ۇزاق جىلدار بويى اعارتۋشىلىق سالادا قىزمەت ىستەگەن زەينەتكەر اجەي ماعان قوڭىراۋ شالىپ، باياناۋىلدا جارىلعاپبەردىنىڭ باسى قارايتىلعانىن، قۇران وقىتىلىپ، اس بەرىلگەنىن ايتتى. سوسىن ءبىر تەلەارنادان باياناۋىلدا جاسىباي كولىنىڭ جاعاسىندا جىن ويناق جاسالىپ جاتقانىن، ەل ازاماتتارىنىڭ بۇل سۇمدىققا نەگە جول بەرىپ وتىرعانىنا قىنجىلىسىن ءبىلدىردى. نەگە مۇندايعا جول بەرەسىڭدەر دەپ رەنىشىن جەتكىزدى. قاتتى قىسىلىپ قالدىم. «ۇيالعان تەك تۇرماس» دەگەندەي، ەلىمىزدىڭ ۇلكەن قالالارىندا جاسالاتىن «جىن ويناقتىڭ» اياداي جاسىبايعا قايدان «تاپ بولعانىن» جالما-جان انىقتاۋعا كوشتىم. سويتسەم، جىل سايىن باياناۋىلدىڭ جاسىباي كولىنىڭ جاعاسىندا ەسترادا جۇلدىزدارىنىڭ فەستيۆالىن ءداستۇرلى تۇردە وتكىزۋ جولعا قويىلىپتى. ەلىمىزدەگى توبىرلىق ءمادەنيەتتىڭ تۋىن كوتەرگەن كىلەڭ «جۇلدىز»، قالىڭ سايقىمازاق، وڭشەڭ «فانەرشيك» (فانەرشيك – فونوگراممامەن ءان ايتاتىندارعا جۇرتتىڭ بەرگەن «اتاۋى») اتاۋلى جىل سايىن جاسىبايدىڭ جاعاسىندا باس قوسىپ، الا جازداي كيەلى مەكەننىڭ اينالاسىن ازان-قازان، ۋ-شۋ قىلاتىن بولىپتى. جەرگىلىكتى جۇرت وسىعان نارازىلىق بىلدىرۋدە. «الكەي مارعۇلان، شاكەن، كاۋكەندەر ءتىرى بولسا، ارىزىمىزدى ايتار ەدىك، «توقتاتىڭدار، مىنا جىن ويناقتى» دەر ەدىك دەپ قامىعادى باياناۋىلدىق قاريا. الگى جىن-ويناق باسىلىپ، «جۇلدىزدار» جايىنا كەتكەن سوڭ، سوڭدارىنان شاشىلعان قوقىستان باسقا ەشتەڭە قالمايتىن كورىنەدى. وسىندايدا وي تۋادى. باياناۋىل – ۇلتتىق تابيعي قورىق دەگەن مارتەبەسى بار مەملەكەت قورعاۋىنداعى ەرەكشە ەكولوگيالىق ايماق بولىپ سانالادى. باياناۋىل ۇلتتىق پاركى – جىن ويناق جاساماق تۇگىلى، كىرگەن-شىققان تۋريستەر اياعىن اڭداپ باساتىن ايرىقشا رەكرەاتسيالىق ايماققا جاتادى. سوندا مەملەكەتتىك قورعاۋداعى پاركتىڭ تورىندە جىل سايىن دۇرلىكتىرىپ «جۇلدىزدار فەستيۆالىن» وتكىزۋگە كىم رۇقسات بەرىپ وتىر دەگەن ساۋال كولدەنەڭدەيدى.
جارايدى، بۇل جەر ەكولوگياسى: تاپتالعان ءشوپ، سىنعان بۇتا وسەدى، سىندىرىلعان بوتەلكە مەن توككەن قوقىس جەرگە سىڭەدى، بورسىعان كول قايتادان قالپىنا كەلەدى دەپ ءوزىمىزدى جۇباتايىق. ال جان ەكولوگياسىن قايدا قويامىز؟ كولدىڭ جاعاسى حالقىمىزدىڭ نەبىر اياۋلى تۇلعالارى ماڭگىلىك تىنىس تاپقان كونە قورىم ەكەندىگى بەلگىلى. مۇندا جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزىندە كەۋدەسىن وققا توسەپ ولگەن جاسىباي باتىردىڭ سۇيەگى جاتىر. قالماققا «تاڭ اتىرىپ، كۇن شىعارماعان» ء(ماشھۇر ءجۇسىپ) ولجاباي باتىردىڭ ءۇرىم-بۇتاعى وسىندا جەرلەنگەن. حالقىمىزدىڭ اياۋلى پەرزەنتتەرى: جاياۋ مۇسا مەن الكەي مارعۇلاننىڭ اتا-بابالارى وسىندا جاتىر. ءتىپتى، داڭقتى اقىن ولجاس اعامىزدىڭ اتاسى ۇزىن سۇلەيمەن وسى كولدىڭ ءدال جاعاسىنداعى قورىمعا قويىلعان. مىنە، وسى كونە قورىمنىڭ ۇستىندە قازىرگى زاماننىڭ وبال-ساۋاپتى بىلمەيتىن، ارۋاق، كيە دەگەن ۇعىمداردان ايىلىن جيمايتىن «ونەر جۇلدىزدارى» تايراڭداپ بي بيلەيدى، شالىقتاپ ءان ايتادى. اراق، شاراپ، سىرا، سۋسىن ىشكەن، داڭعازا مۋزىكاعا ەلىرىپ، كوزدەرى تۇماندانعان، ەسىرىك بۋعان، ءزار قىسقان جۇرت كيەلى قورىمنىڭ اينالاسىنا بارىپ دارەت سىندىرادى… ولاردىڭ ۇعىمىنشا، ءىسلام ءدىنىندە ارۋاقتى ادام، كيەلى جەر جوق. سوندىقتان يەن دالادا مۇلگىپ تۇرعان باتىرلار مەن اۋليە-امبيەلەر جەرلەنگەن مازار، قورىمدارىنىڭ تۇك قاسيەت، كەپيەتى بولمايدى-مىس. سوڭعى جىلدارى سانالارىن ۋاحابتىق يدەولوگيا سانسىراتىپ جىبەرگەن جاس ۇرپاقتىڭ كوپشىلىگىنىڭ تۇسىنىگى وسى. قازاق دۇنيەتانىمىنا قايشى، قاسيەتتى سەزىمدەردەن ادا.
– وسىدان ءبىراز بۇرىن ونەرتانۋشى، كومپوزيتور ءىليا جاقانوۆتىڭ ءباسپاسوز بەتتەرىندە «قازاقتىڭ كلاسسيكالىق مۋزىكاسى ەندى تۋمايدى» دەگەن سۇحباتى جاريالاندى. وسى پىكىرمەن كەلىسەسىڭ بە؟
– كەلىسەمىن. ىلەكەڭ قازاق ونەرتانۋ سالاسىنىڭ قارت تارلانى رەتىندە ءوزى كوزى جەتكەن اششى اقيقاتتى ايتىپ وتىر. ول كىسى قازاق مۋزىكاسىنا شىراقشى بولىپ تۇرعان كەزدەردە ەفيردەن ساپاسىز دۇنيەلەر وتپەيتىن.
ال ەندى قازىر نە بولدى؟ «تەڭىز باستان بىلعاندى…» دەگەندەي، ەفيرلەردىڭ بارلىعىن بىلعانىشقا تولى داڭعازا باستى. ءتىپتى دارەجەسى كوشە اندەرىنەن تومەن اۋەنسىماقتار، افريكادان امەريكاعا اپارعان قۇلداردىڭ مۋزىكاسى بولىپ ەسەپتەلەتىن افروامەريكاندىق پورنوىرعاقتار ءۇيىڭىزدىڭ تورىندەگى تەلەديدار مەن راديودان كۇنى-ءتۇنى ۇزدىكسىز ىڭقىلدايدى. قاپتاعان «قازاقستاندىق كومپوزيتورسىماقتاردىڭ» ءسوزى – بالدىر-باتپاق، ءانى – شالدىر-شاتپاق «تۋىندىلارى» ءجۇيكەڭىزدى كەمىرە ىزىڭدايدى. مىنە، وسىنىڭ بارلىعىن كورىپ-ءبىلىپ وتىرعان ءىليا اعامىز قايدان كۇيىنبەسىن.
– ال ەندى، ەرلان، وسى كەلەڭسىز ءۇردىستى اۋىزدىقتاۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
– ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتپاقشى «…وسى كەرەكتەر جولىندا جۇمىس ىستەۋ كەرەك». ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلتتىق مۋزىكا ونەرى تۋرالى زاڭ قابىلداۋ كەرەك. ول زاڭ قازاق مۋزىكاسىن ۇلتتىق جانە الەمدىك قۇندىلىق رەتىندە قورعاۋعا پارمەندى جانە مۋزىكا ونەرىنىڭ بۇكىل پروبلەمالارىن: فونوگراممادان باستاپ، باق-تاعى جونسىزدىكتەر مەن جۇگەنسىزدىكتەردى شەشۋگە الەۋەتتى بولۋى كەرەك. ەڭ باستىسى – ۇلتتىق مۋزىكامىزعا مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلۋى كەرەك. سوندا مۋزىكا مادەنيەتى سالاسىنداعى تالاي جىلدار بويى قوردالانىپ، ەل كەلەشەگىنە قاتەر توندىرە باستاعان تۇيتكىلدەر بىرتىندەپ شەشىلەتىن بولادى.
اڭگىمەلەسكەن قورعانبەك امانجول،
«ەگەمەن قازاقستان».
