Halyqtyŋ dästürlı önerı men mädenietı qaşanǧy qaǧaju körmek?
Qazaqtyŋ dästürlı änı men küiı, ūlttyq önerı men mädenietı degende kökırekterı qars aiyryla tolǧanyp, sol qūndylyqtardyŋ bügıngı hal-jaǧdaiy, kökeikestı mäselelerı haqynda azamattyq ädıl söz aitar, bükpesız adal pıkır-paiymdaryn ortaǧa salar ūltjandylarymyzdyŋ baryna şükır. Bızdıŋ bügıngı sūhbattasymyz – belgılı änşı, önertanuşy Erlan TÖLEUTAI.
– Erlan, qazırgı kezde jalpy qazaq önerı, onyŋ ışındemuzyka önerınıŋ aluan-aluan tolǧaǧy barşamyzdy tolǧandyrar kökeikestıtaqyryptardyŋ bırıne ainaldy desek qatelespeimız. Mäselenıŋ mūndaialaböten auqymdy sipat aluyn qalai tüsındırer edıŋ?
– İä, qazırgı 15 pen 35 jas aralyǧyndaǧy jastarymyzdyŋ reseilık jäne batystyq aqparat ekspansiiasymen şyrmalǧanyn közımız körıp otyr. Jastardyŋ būl tolqynynyŋ köpşılıgı Bırjan sal men Mūhittyŋ, Aqan serı men Baluan Şolaqtyŋ, Qūrmanǧazy men Tättımbettıŋ änderı men küilerın tyŋdamaq tügılı, olardyŋ atyn da jöndep bılmeidı. Iаǧni, qazırgı qaptaǧan şeteldık jäne otandyq telearnalar jappai batystyq ömır saltyn künı-tünı nasihattap, jat mädeniettı asqan jymysqylyqpen bızdıŋ jastarymyzdyŋ sanasyna sıŋırude. Olarǧa «Būlaryŋ masqara ǧoi, bızden ūialmasaŋdar da Qūdaidan qoryqsaŋdarşy, qoisaŋdarşy» dep otyrǧan eşkım joq. Būlardyŋ dandaisyǧany sonşalyq, tobyrlyq mädenietke negızdelgen, öskeleŋ ūrpaqqa öte qauıptı, jılıgı tatymaityn kökejasyq jobalaryn Qazaqstan telearnalary arqyly nasihattauǧa köştı. («Super Star», «Ekı jūldyz», «X-factor», «Mamma mıia», «Davai pojenimsia» t.b.) Söitıp, jastarymyzdy ūltynyŋ tarihi jadynan ajyratuǧa bılek sybana kırısken būl jobalar, jat piǧyldar öz maqsattaryna jetıp qalǧandai. Öitkenı, qazırdıŋ özınde äbden mäŋgürttengen, marginaldanǧan bır top «öner jūldyzdary» memlekettık telearnalardan körermen sanasyn sansyratatyn iiu-qiiu şoular ūiymdastyryp, teledidar törınen halqymyzǧa törelık aityp, jön sılteitın deŋgeige jettı.
Bır sūmdyǧy – boiynda otanşyldyq sezımı joq, esıl-dertı kommersiialyq maqsatty közdeitın osyndai nigilist-önerpazsymaqtardyŋ yqpal etuımen otandyq tele-radio arnalarymyzdy tobyrlyq mädenietke qūmar jastar auditoriiasyna beiımdeu ürdısı baiqalady. Būryn Saǧat Äşımbaev, Aqseleu Seidımbek, Qadyr Myrzaliev, Şerhan Mūrtaza, t.b. qairatker aǧalarymyzdyŋ ūltty ūiystyruǧa negızdelgen, memleketşıl oi-pıkırlerı körınıs tabatyn tele-radiolarymyz bır toi men bır toidyŋ arasynda jügırıp jürgen estrada änşılerı men ekı auyz sözdıŋ basyn qosyp oi tüie almaityn asabasymaqtardyŋ qolyna köştı. Teledidar men radio üşın būdan asqan soraqylyq bola ma?! Būnyŋ soŋy memleket üşın orny tolmas ökınışterge alyp keluı mümkın. Öitkenı, jat mädeniettıŋ yqpalynda ösıp-önıp marginaldanǧan, mäŋgürttengen, onyŋ üstıne tobyrlyq mädeniettıŋ şylauynda jetılgen mıskınnen eşqaşan da memleketşıl tūlǧa şyqpaidy, ol eşqaşanda öz ūltynyŋ arman-aŋsaryn tüsıne almaidy, eşqaşanda ūlt ruhaniiatyna şyraqşy bola almaidy. Mūndai toǧyşar pendeler barlyq qūndylyqtardy şou deŋgeiınen aryǧa kötere almaidy.
– Mädeni-ruhani qūndylyqtarymyzdyŋ mūndai deŋgeige deiın qūldyrauyna ne sebep? Būl ürdıs qaşan, qalai bastaldy? Tereŋdetıp, tarata aityp berseŋ?
– Öner tarihynyŋ betterıne üŋılsek, mūnyŋ alǧaşqy nyşany ötken ǧasyrdyŋ jetpısınşı jyldary bılıne bastaǧanyn baiqaimyz. Osy jyldary jaryq körgen änderge sol zamannyŋ tyŋdauşy qauymy: «Sözı qazaqşa, äuenı orysşa» dep baǧa bergenıne sol kezdegı baspasöz betterı kuä. Al elımızdıŋ muzyka qairatkerlerı sol uaqyttyŋ özınde-aq muzykanyŋ ūlttyq sipattan ajyrap bara jatqanyn aityp dabyl qaǧa bastaǧan-dy. Mäselen, bır özı qazaqtyŋ ekı myŋdai än, küiın jinaǧan körnektı muzyka qairatkerı Boris Erzakovich 1988 jyly bergen bır sūhbatynda: «Jastar şyǧarmalarynyŋ köpşılıgı äzırşe ūlttyq bolmys-sipattan ada, dübäralau bolyp keledı. Mūnyŋ basty bır sebebı: ondai şyǧarma avtorlarynyŋ qazaq halqynyŋ bai ūlttyq muzyka önerınen susyndamaǧandyǧynan. Eŋ aldymen halyqtyq muzykany boiǧa tereŋ sıŋırmei tūryp, bükıl adamzattyq tuyndy jazam deu bekerşılık» – dep alaŋdauşylyq bıldıre aitqan bolatyn. Būl alaŋdauşylyq negızsız emes edı. Sol kezdıŋ özınde Reseidıŋ joǧary muzykalyq oqu oryndaryn, tıptı, myna özımızdıŋ Qūrmanǧazy atyndaǧy Ūlttyq konservatoriiany tämamdaǧan käsıbi kompozitorlardyŋ barlyǧy derlık Europa muzykasy ülgısındegı änderdı düniege äkele bastady. Bıraq mūndai kosmopolittengen kompozitorlar jazǧan ol şyǧarmalardyŋ köpşılıgı ūlt jüregınen oryn ala almaǧandyqtan, uaqyt synynan öte almady; būqaralyq sipatqa ie bola almai, kezeŋdık muzyka körınısı retınde uaqyt köşınen qalyp qoidy.
– Ötken ǧasyrdyŋ toqsanynşy jyldarynan bastap, elımız täuelsızdık aluyna bailanysty ūlt muzykasynyŋ sauyǧuyna qolaily jaǧdai tudy emes pe?
– İä, onyŋyz ras. Täuelsızdık alǧan soŋ jalǧyz muzyka emes, ūlt ruhaniiaty men mädenietıne qatysty barlyq salada sauyǧuǧa qolaily uaqyt kelgendıgınıŋ nyşandary sezıle bastady. Aqseleu Seidımbektıŋ «Däuren-ai», «Saryarqalary» osy kezeŋde aspandady, Seken Tūrysbekovtıŋ «Köŋıl tolqyny», «Aq jauyn» küilerı el jüregın eljıretıp, halqymyzdyŋ ūlttyq muzykany tosaŋsi bastaǧan qūlaǧyn qazaqy boiauy kelısken, totydai türlengen aluan ündı qoŋyr dybysqa qaryq qylyp tastady. Sahnaǧa «Küldır, küldır küreŋın kısınetıp» Bekbolat Tıleuhan, köŋılaşar küilerımen köŋıldıŋ hoşyn keltırtıp Aigül Ülkenbaeva, «Salǧan änı syrnaidai» Janar Aijanova, t.b. şyqty. «Jıgıttıŋ sūltany» respublikalyq baiqauy baiaǧynyŋ jıgıtı, elımnıŋ ümıtı bolam deitın er köŋıldı jastardyŋ talabyna dem berdı. Respublikalyq aqyndar aitysy dürkırep ötıp jatty: «Nauryz toiy» siiaqty merekelerdıŋ halyqtyq sipaty küşeie tüstı. Respublikalyq teledidar men «Qazaq radiosy» osy jaqsylyqtardyŋ jarşysy bola bıldı. Efirlerden el ūiqyǧa ketkenşe ūlttyq qūndylyqtar nasihattalatyn zaman tudy. Önerpazdar eŋse köterıp, eldık tuyn kötere bastaǧandai edı.
Bıraq būl jarqyn kezeŋnıŋ däuırı ūzaqqa sozylmady. Qazaqtyŋ el bolǧandyǧyn, Qazaqstannyŋ ūlttyq respublikaǧa ainalǧanyn qalamaityn şovinistık, nigilistık kertartpa küşter qarap jatpady. Olar tasqyndai tüsken ūlttyq ruhtyŋ arynyn basatyn amaldar ızdedı. Ondai balama tapty da. Sonyŋ alǧaşqy «qarlyǧaşy» – «Aziia dauysy» boldy. Olardyŋ «A-a-a-a-az-iia da-a-a-u-sy» dep kekeştene jarty düniege jar salǧan saqau jarnamasy qazaq muzykasyn azdyruǧa, ūlt muzykasyn tozdyruǧa jasalǧan alǧaşqy adym edı. Keiın osy saqau jarnamadan bastalǧan «halyqaralyq» baiqaudan qanşama maqau änşı «öner älemıne» joldama aldy deseŋşı. Jarnamasyna deiın saqau söiletıp jaman yrymmen kelgen «Aziia dauysy» ömırşeŋ bola alǧan joq. Bıraq öz tyŋdarmanyn tauyp, ūlttyq sipatta damuǧa jäne jetekşı rölge ie bola bastaǧan qazaq muzykasyna eseŋgırete soqqy berıp ülgerdı. Keiın osy soqqylardan oŋala almaǧan qazaq muzykasy tobyrlyq muzykanyŋ aldynda tıze büktı.
«Bır qyzymnan bır qyzym häm soraqy» degendei, «Aziia dauysynyŋ» ornyn jastarǧa arnalǧan «Jas qanat» konkursy basty. Būlarǧa qūiylǧan qarjyda qisap bolmady. Otandyq telearnalar osy konkurstardy kündız-tünı nasihattady. Būl baiqaulardan keiın ylǧi qyzteke dauysty jastardy jeŋımpaz qyludy maqsat etken «Super star» degen sūmdyq şyqty. Qoişy, äiteuır būlarǧa tamyryn sonau ötken ǧasyrdyŋ seksenınşı jyldarynan tartatyn, Ämıre Qaşaubaev, Qūrmanǧazy atyndaǧy respublikalyq än, küi konkurstary astar boluǧa jaramai qaldy. Qysqasyn aitqanda, ainaldyrǧan az jylda osyndai ūlttyq, memlekettık müddege qaişy şeteldık tobyrlyq mädeniettı tu etuşı jymysqy jobalar ūlttyq muzykamyzdy tūǧyrynan taidyryp, jeŋımpaz küşke ainalyp şyǧa keldı. Gitlerdıŋ marş ekpındı muzykalardy jüielı türde paidalanu arqyly ainaldyrǧan bes-alty jyldyŋ ışınde nemıs halqynyŋ avangardynan qanqūily faşister «tärbielep» şyǧarǧanyn bılemız. Bızdıŋ jastarymyzdyŋ tūtynyp jürgen muzykasy Gitlerdıkınen äldeqaida qauıptı, äldeqaida qiratuşy küşke ie, zūlym da, qūbyjyq muzyka.
– Tobyrlyq öner türlerınıŋ osynşama türlenuı men güldenuınıŋ sebebı nede dep oilaisyŋ?
– Bız qūndylyqtardyŋ qūny ketken zamanda ömır sürıp otyrmyz. Täuelsızdıgımızdı alǧan kezden bastap Ükımetımız barlyq resurstardy elımızdıŋ ekonomikasyn örletuge jūmyldyrdy. Ruhani qūndylyqtarymyz jyldar boiy qarausyz jatty. «Baqpasaŋ mal ketedı…» degendei, qūndylyqtardy qandai jaǧdaida bolsyn baǧu kerek, qarau qajet. Baǧu, qarau jetkılıksız, mäpeleu kerek. Bızde osynyŋ bırı bolmady. Sol kezde tobyrlyq mädeniet ūryq şaşyp, baqşaǧa qaptap ketken aram şöptei qaulap ösıp kettı. Şu alqabynda boi bermei ösıp jatqan esırtkı şöbı siiaqty, onymen de küresu mümkın bolmai barady. Osylaişa jasandy önerpazdar qaptady. Baiqap otyrǧanymyzdai, tobyrdyŋ özınıŋ änşısı, özınıŋ aqyny, özınıŋ kompozitory, özınıŋ jurnalisı, özınıŋ prodiuserı, özınıŋ rejisserı, özınıŋ äsıredınşılı, özınıŋ körermenı bolady eken. Bajailai qarasaŋyz, az jylda elımızdıŋ mädeni keŋıstıgınde olardyŋ myzǧymastai berık jüie qūryp ülgergenın aŋǧarasyz. Olar ruhani qūbylystar jasauǧa qabıletsız (adamzattyq, ūlttyq qūndylyqtarmen qarulanbaǧan soŋ qabılet qaidan bolsyn.) Osy buyn endı ruhaniiat pen mädeniettıŋ tūtqalaryna ie bolyp jatyr. Bıraq olar özderındegı tobyrlyq sana deŋgeiımen qazaq mädenietın eşqaşan ūşpaqqa şyǧara almaitynyn eskermeidı.
Sonda bız eŋ jauapty salanyŋ tızgının kımderge berıp jatyrmyz? Men taiauda Türkiia qazaqtarynan bır qyzyq äŋgıme estıdım. 1950 jyldarda Qytai bilıgınen qaşyp, ürkınşılıkke ūşyraǧan qazaqtar Tibet arqyly Ündıstan asqany belgılı. Türkiiaǧa ötu mäselesı şeşılgenşe az-kem aialdap, es jiiady. Sonda būlar kündelıktı azyqqa qoi soiatyn bolsa kerek. Būlar mal soiyp jatqanda maimyldar jaqyn kelıp, tal arasynan baspalap qarap tūrady eken. Bırde qasapşylar mal soiǧan jerde pyşaǧyn ūmytyp ketedı. Sonda ne bolǧan deisız ǧoi. Älgı maimyldar özara jiylysyp, «aqyldasyp», ışterınen bır miǧūlany «qūrbandyq» boluǧa kelıstırıptı. Söitıp, älgıler bır maimyldyŋ aiaq-qolyn jıppen şandyp bailap, tamaǧynan pyşaqpen oryp jıberıptı. Osylaişa maimyldar ışterınen bırneşe maimyldy qūrbandyqqa «şalypty». Ärine, maimyldar ne ıstep jatqanyna esep bere almaidy. Öitkenı, adamdardan körgenın ıstegenmen, olarda adamdyq sana joq. Bızdıŋ ruhaniiatta qalyptasyp otyrǧan ahual da osy maimyl tırlıktıŋ ar jaq, ber jaǧyndaǧy şarua bolyp otyr. Qazırgı şoumenge ainalyp, super jūldyz atanyp jürgender de osy maimyldar siiaqty, eŋ asyl qūndylyqtarymyzdy qūrbandyqqa şalyp, qazaq mädenietı üşın ölşeusız zardaptar äkelıp jatqandyǧyna esep bere almaidy. Öitkenı, olarda ūlttyq ruh joq, ruhani sana, ziial kemşın. Ūlt ruhaniiatyna jetekşı bolu üşın öz halqyŋnyŋ parasat biıgın meŋgeruıŋ kerek. Būl maidanda kommersiialyq baqai esepke oryn joq. Ökınışke qarai, tızgınıne orys tıldı tobyrlyq mädeniet ökılderı ie bolyp alǧan elımızdegı mädeni jobalardyŋ barlyǧy derlık kommersiialyq maqsat közdeidı. Aşy aqiqaty osy.
– Erlan, jasyratyny joq, keiıngı kezde dombyramen än aitatyn önerpazdarymyzdyŋ boiynan da jıgersızdık baiqaimyz. Nege qazır aramyzda Qairat Baibosynov pen Jänıbek Kärmenov siiaqty önerpazdar joq?
– Qazaqtyŋ muzykalyq mädenietı jeŋılgen mädeniet. Jeŋılgende düniejüzılık klassikalyq mädenietten jeŋılse arman joq qoi (Qūdai onyŋ da betın aulaq qylsyn). Üş jüz jyl boiy oiran salǧan otarşyldardan jeŋılmegen, qaita jetılgen mädenietımız ainaldyrǧan az jylda teksız-zatsyz afro-amerikandyq tobyrlyq muzykanyŋ şapqynşylyǧyna tötep bere almai jeŋılıp otyr ǧoi. «Köpte aqyl joq, sondyqtan ebın tauyp jönge sal» demei me Abai jaryqtyq. Künı-tünı «Önerdıŋ töresı osy» dep telejäşık bıtken üzdıksız nasihattai bergen soŋ, baiǧūs būqara qaitsın, şūbyryp şuyldaq muzykanyŋ soŋynan erıp jüre berdı emes pe. Olardyŋ betın bermen qaratu üşın «senderdıŋ köretınderıŋ mynau, tyŋdaityndaryŋ mynau» deitındei ūlttyq naqyşy mol, näzık talǧam qalyptastyrarlyqtai tektı dünielerımızdı tolaiym ūsyna almadyq. Abai aitqandai, «ebın tauyp jönge sala almadyq». Şeteldık jarqyldaq, jyrqyldaq dünienı köre bergen soŋ, daryldaq daŋǧazany tyŋdai bergen soŋ, jat mädeniettıŋ salqyny boiyn alǧan ūlttyŋ boiynda töl önerın qor sezınu beişaralyǧy paida bolady. Söitıp, basqany zor, özın qor sanady. Osyndai psihologiialyq dert meŋdegen qazırgı jastarymyzdyŋ boiynan öz ūltyn ögeisınudı, qorsynudy baiqaimyz. Būl – ūlttyq qūndylyqtar jat mädenietten jeŋılgende paida bolatyn keleŋsız qūbylys. Jastar tügılı, qazır joǧary lauazymdy şeneunıkter men kekırık atqan teksız bailar mäŋgürttengen balalarynyŋ üilenu toiynda qos tıldı (qazaq, orys) asaba jaldaidy, şetelden, körşı Reseiden olardyŋ öz elitasy tyŋdauǧa arlanatyn pop muzyka jūldyzdaryn şaqyrady. Olardyŋ baqyryp, şaqyrǧanyn öner dep ūǧatyn özımızdıŋ namyssyz qandastarymyz sandaryn şapattap mäz bolady. Şeteldık pop jūldyzdar bolsa, nadan, mäŋgürt qazaq baiynyŋ qaltasyn qaqqanyna mastanyp elderıne qaitady. Dombyra degen qazaqtyŋ namysy ǧoi. «Jyǧylǧan üstıne jūdyryq» degendei, elımızde ötıp jatqan memlekettık merekelık şaralarda dombyramen än aitylmaityn, küi tartylmaityn bolyp barady. Bärınde sol bezek qaǧyp jürgen fonogrammaşyl «estrada jūldyzdary». Sondyqtan bükıl ūlt bolyp özınıŋ dombyrasynan syrt ainalǧan soŋ, bütın bır memleket töl önerın küresınge tastaǧan soŋ, bır sözben aitqanda, dombyra keŋıstıgın, onyŋ halyqqa şyǧar örısın qasaqana taryltyp, fonogrammaşyl änşısymaq qauymǧa alyp bergen soŋ, Qairat Baibosynov pen Jänıbek Kärmenov siiaqty änşıler qaidan şyqsyn. Änşı şyǧarmaşylyq babynda bolu üşın sahnaǧa jiı şyǧuy kerek. Äitpese, qaraiyp, babynan aiyrylyp qalady. Bapsyz, baqsyz, aiynda-jylynda el aldyna bır şyǧatyn, tyŋdarmany joq jetım änşınıŋ boiynda qaidan jıger, qaitıp jalyn bolsyn. Qairat Baibosynovtardyŋ joqtyǧy osydan. Olardyŋ ornyn taitaŋdaǧan «jūldyz» apasy «Qap-qaraşka» dep erkeletetın basqa Qairatikter men Nurjanchikter siiaqty tobyrlyq muzykanyŋ ökılderı basty. Bızdıŋ jyl sanauymyzǧa deiıngı bırınşı ǧasyrda ǧūmyr keşken qytaidyŋ ūly tarihşysy Syma Siannyŋ halyq muzykasy jaiynda aitqan ǧajap pıkırı eske tüsedı: «Eger än-küi näzık te sazdy, tosyn da tolǧamdy bolsa, onda halyqty oi men mūŋ basqany; eger än-küi erke de erkın, sabyrly da sazdy bolsa, onda halyqtyŋ köŋıl küiı jaqsy; eger än-küi şamyrqana şiryǧyp, bas jaǧy şyrqai köterılıp, soŋy şabytty sezımmen samǧasa, onda halyqtyŋ senımı ornyqty bolǧany; eger än-küi bır saryndy, tolǧamdy, estı, sezımı tereŋ bolsa, onda halyq qanaǧatşyl jäne syi-qūrmetşıl; eger än-küi janyŋdy jadyratyp, köŋılıŋdı köterıp, sūlulyqqa ıŋkär etse, onda halyqtyŋ meiırımdı de sezımtal bolǧany; al eger än-küi apyryqtaǧan, ardyŋ-gürdıŋ, älem-jälem bolyp, boiyŋdy elıktırıp äketse, onda halyqtyŋ azǧyndyqqa salynyp, alasapyran küi keşkenı». Osylardyŋ ışınde qazaq halqy qazır, ärine, ǧūlamanyŋ soŋǧy aitqandaryn basynan keşırıp otyrǧanyna eşkım şübä keltıre qoimas. – Osyndaida bır sūraq tuyndaidy. Nege dombyraşy önerpazdar bastary qosylyp, özderı talap qylmasqa? Mäselen, än keşterın ötkızıp degendei? – Ondai talaptar bar. Mäselen, ekı jyldyŋ jüzı boldy, jastardyŋ «Adyrna» ūlttyq etnografiialyq bırlestıgı Bırjan saldyŋ, Aqan serınıŋ, Mūhittyŋ, Jaiau Mūsanyŋ, Ükılı Ybyraidyŋ än keşterın ötkızıp ülgerdı. Alda Baluan Şolaq şyǧarmaşylyǧyna arnalǧan än keşıne daiyndaludamyz. Osy igı ısterımız jaiynda bas gazetımızdıŋ betınde özıŋız de bırneşe märte jazdyŋyz. Bıraq Baluan Şolaq siiaqty halqymyzdyŋ bırtuar önerpazynyŋ keşıne demeuşı tappai pūşaimanbyz. Mıne, osy keşterdı ūiymdastyruda nenıŋ kuäsı bolmai jürmız deisız? Ötkızetın saraiymyzdyŋ jal aqysynan bastap, jasaityn jarnamasyna deiın öz qaltamyzdan qarjy şyǧaruǧa mäjbürmız. Keştı ötkızu, ūiymdastyru jūmystary bırlestıktıŋ töraǧasy Arman Äubäkır men onyŋ pıkırles serıkterı Nūrlan Nauryzälı men Ardaq Berkımbai siiaqty otty, jıgerlı jas jıgıtterdıŋ moinynda. Jolaman Qūjimanov, Ramazan Stamǧaziev, Erkın Şükıman, Erlan Rysqali siiaqty maitalmandar än keşınıŋ repertuaryn jüieleidı, änşılerdı baptaidy. Menıŋ moinymda keştıŋ ssenariiı men jürgızuı. Osy än keşterın ūiymdastyruda qai mekemenıŋ esıgın qaqpadyq deisız. Köptegen mekeme basşylary, tıptı otandyq telearnalardyŋ basy-qasynda jürgender dombyra dese kırpıdei jiyrylady. Keibırı sypaiy ǧana şyǧaryp salyp jatady.«Adyrna» jastardyŋ şyǧarmaşylyq bırlestıgı bolǧandyqtan mūndaǧy bızdıŋ kömekşılerımızdıŋ barlyǧy bılımdı, kökıregı oiau jastar. Quantarlyǧy – osy jastar halyq muzykasyn janyndai jaqsy köredı jäne köbınıŋ qalam qairaty bar jurnalister.Keleŋsızdıktermen, kedergı, bögettermen betpe-bet kele bergen soŋ olar da qarap jürmei, elımızdegı mädeniet saiasaty turaly aqparat, derek, däiek jinai jüredı.Söitsek, ūlttyq muzykaǧa Ükımetımız mardymsyz bolsa da qarjy böletın körınedı. Bıraq būl qarjylar ūlttyq muzykany örkendetuge jūmsaimyz degen jeleumen äldebır ysqaiaq, pysyqtardyŋ kömeiınen ötıp ketıp jatqan siiaqty…Sonda da bolsa ūiymdastyrǧan keşterımızge körermennıŋ köp keletını quantady. Osyǧan qarap, qazaqtyŋ ūlttyq klassikalyq muzykasyna sūranys joq degen qauesettıŋ ädeiı oidan şyǧarylǧan mif ekenıne közımız jetkendei. Keşımızge kelgen körermenge qarap şükırşılık qylamyn. Mūnda kım joq deisız? Eŋkeigen kärı men kışkentai büldırşınder, orys tıldı qauym, student jastar. Soǧan qaraǧanda qazaq qoǧamynda tobyrlyq mädeniettıŋ yqpalyna eşqaşan tüspeitın, ruhani immunitetı myqty, töl önerın ardaqtai alatyn bekzada, tektı qauymnyŋ qory üzılmek emes degen oidamyn. – Dūrys aitasyŋ, Erlan. Öitkenı, qazaqtyŋ ūlttyq ruhynyŋ negızı onyŋ dästürlı änınde, ūlttyŋ muzykasynda jatyr emes pe? Ūltynyŋ än-küiın,muzykasyn süimeitınderde ūlttyq namys ta kemırek bolatyn şyǧar? – Ärine, solai. Sodan şyǧatyn basqa da teksızdıkter tolyp jatyr. Taqauda ataqty änşı, kompozitor Jarylǧapberdınıŋ Almatyda tūratyn jienı, ūzaq jyldar boiy aǧartuşylyq salada qyzmet ıstegen zeinetker äjei maǧan qoŋyrau şalyp, Baianauylda Jarylǧapberdınıŋ basy qaraitylǧanyn, qūran oqytylyp, as berılgenın aitty. Sosyn bır telearnadan Baianauylda Jasybai kölınıŋ jaǧasynda jyn oinaq jasalyp jatqanyn, el azamattarynyŋ būl sūmdyqqa nege jol berıp otyrǧanyna qynjylysyn bıldırdı. Nege mūndaiǧa jol beresıŋder dep renışın jetkızdı. Qatty qysylyp qaldym. «Ūialǧan tek tūrmas» degendei, elımızdıŋ ülken qalalarynda jasalatyn «jyn oinaqtyŋ» aiadai Jasybaiǧa qaidan «tap bolǧanyn» jalma-jan anyqtauǧa köştım. Söitsem, jyl saiyn Baianauyldyŋ Jasybai kölınıŋ jaǧasynda estrada jūldyzdarynyŋ festivalın dästürlı türde ötkızu jolǧa qoiylypty. Elımızdegı tobyrlyq mädeniettıŋ tuyn kötergen kıleŋ «jūldyz», qalyŋ saiqymazaq, öŋşeŋ «fanerşik» (fanerşik – fonogrammamen än aitatyndarǧa jūrttyŋ bergen «atauy») atauly jyl saiyn Jasybaidyŋ jaǧasynda bas qosyp, ala jazdai kielı mekennıŋ ainalasyn azan-qazan, u-şu qylatyn bolypty. Jergılıktı jūrt osyǧan narazylyq bıldırude. «Älkei Marǧūlan, Şäken, Käukender tırı bolsa, aryzymyzdy aitar edık, «toqtatyŋdar, myna jyn oinaqty» der edık dep qamyǧady baianauyldyq qariia. Älgı jyn-oinaq basylyp, «jūldyzdar» jaiyna ketken soŋ, soŋdarynan şaşylǧan qoqystan basqa eşteŋe qalmaityn körınedı. Osyndaida oi tuady. Baianauyl – ūlttyq tabiǧi qoryq degen märtebesı bar memleket qorǧauyndaǧy erekşe ekologiialyq aimaq bolyp sanalady. Baianauyl ūlttyq parkı – jyn oinaq jasamaq tügılı, kırgen-şyqqan turister aiaǧyn aŋdap basatyn airyqşa rekreasiialyq aimaqqa jatady. Sonda memlekettık qorǧaudaǧy parktıŋ törınde jyl saiyn dürlıktırıp «jūldyzdar festivalın» ötkızuge kım rūqsat berıp otyr degen saual köldeneŋdeidı. Jaraidy, būl jer ekologiiasy: taptalǧan şöp, synǧan būta ösedı, syndyrylǧan bötelke men tökken qoqys jerge sıŋedı, borsyǧan köl qaitadan qalpyna keledı dep özımızdı jūbataiyq. Al jan ekologiiasyn qaida qoiamyz? Köldıŋ jaǧasy halqymyzdyŋ nebır aiauly tūlǧalary mäŋgılık tynys tapqan köne qorym ekendıgı belgılı. Mūnda joŋǧar şapqynşylyǧy kezınde keudesın oqqa tösep ölgen Jasybai batyrdyŋ süiegı jatyr. Qalmaqqa «taŋ atyryp, kün şyǧarmaǧan» (Mäşhür Jüsıp) Oljabai batyrdyŋ ürım-būtaǧy osynda jerlengen. Halqymyzdyŋ aiauly perzentterı: Jaiau Mūsa men Älkei Marǧūlannyŋ ata-babalary osynda jatyr. Tıptı, daŋqty aqyn Oljas aǧamyzdyŋ atasy ūzyn Süleimen osy köldıŋ däl jaǧasyndaǧy qorymǧa qoiylǧan. Mıne, osy köne qorymnyŋ üstınde qazırgı zamannyŋ obal-sauapty bılmeitın, aruaq, kie degen ūǧymdardan aiylyn jimaityn «öner jūldyzdary» tairaŋdap bi bileidı, şalyqtap än aitady. Araq, şarap, syra, susyn ışken, daŋǧaza muzykaǧa elırıp, közderı tūmandanǧan, esırık buǧan, zär qysqan jūrt kielı qorymnyŋ ainalasyna baryp däret syndyrady… Olardyŋ ūǧymynşa, ısläm dınınde aruaqty adam, kielı jer joq. Sondyqtan ien dalada mülgıp tūrǧan batyrlar men äulie-ämbieler jerlengen mazar, qorymdarynyŋ tük qasiet, kepietı bolmaidy-mys. Soŋǧy jyldary sanalaryn uahabtyq ideologiia sansyratyp jıbergen jas ūrpaqtyŋ köpşılıgınıŋ tüsınıgı osy. Qazaq dünietanymyna qaişy, qasiettı sezımderden ada. – Osydan bıraz būryn önertanuşy, kompozitor Iliia Jaqanovtyŋ baspasöz betterınde «Qazaqtyŋ klassikalyq muzykasy endı tumaidy» degen sūhbaty jariialandy. Osy pıkırmen kelısesıŋ be? – Kelısemın. Ilekeŋ qazaq önertanu salasynyŋ qart tarlany retınde özı közı jetken aşy aqiqatty aityp otyr. Ol kısı qazaq muzykasyna şyraqşy bolyp tūrǧan kezderde efirden sapasyz dünieler ötpeitın. Al endı qazır ne boldy? «Teŋız bastan bylǧandy…» degendei, efirlerdıŋ barlyǧyn bylǧanyşqa toly daŋǧaza basty. Tıptı därejesı köşe änderınen tömen äuensymaqtar, Afrikadan Amerikaǧa aparǧan qūldardyŋ muzykasy bolyp esepteletın afroamerikandyq pornoyrǧaqtar üiıŋızdıŋ törındegı teledidar men radiodan künı-tünı üzdıksız yŋqyldaidy. Qaptaǧan «qazaqstandyq kompozitorsymaqtardyŋ» sözı – baldyr-batpaq, änı – şaldyr-şatpaq «tuyndylary» jüikeŋızdı kemıre yzyŋdaidy. Mıne, osynyŋ barlyǧyn körıp-bılıp otyrǧan Iliia aǧamyz qaidan küiınbesın. – Al endı, Erlan, osy keleŋsız ürdıstı auyzdyqtau üşın ne ısteuımız kerek? – Ūlt ūstazy Ahmet Baitūrsynov aitpaqşy «…osy kerekter jolynda jūmys ısteu kerek». Eŋ bırınşı kezekte Ūlttyq muzyka önerı turaly zaŋ qabyldau kerek. Ol zaŋ qazaq muzykasyn ūlttyq jäne älemdık qūndylyq retınde qorǧauǧa pärmendı jäne muzyka önerınıŋ bükıl problemalaryn: fonogrammadan bastap, BAQ-taǧy jönsızdıkter men jügensızdıkterdı şeşuge äleuettı boluy kerek. Eŋ bastysy – ūlttyq muzykamyzǧa memlekettık märtebe berıluı kerek. Sonda muzyka mädenietı salasyndaǧy talai jyldar boiy qordalanyp, el keleşegıne qater töndıre bastaǧan tüitkılder bırtındep şeşıletın bolady.
Äŋgımelesken Qorǧanbek AMANJOL,
«Egemen Qazaqstan».
