اباي مۇراسى — بۇگىنگى قازاقتىڭ رۋحاني يممۋنيتەتى. الايدا، ونى تولىق زەرتتەي الماي جاتىرمىز. بۇل تۋرالى اباي تۇلعاسىن جاڭاشا زەردەلەپ جۇرگەن بەلگىلى عالىم، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءدىنتانۋشى دوساي كەنجەتاي “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالىنا بەرگەن سۇحباتىندا ايتىپ بەردى.
«اباي ورىس جاھاندانۋىنا قارسى يممۋنيتەت قالىپتاستىردى»
–
دوساي مىرزا، ءسىز اباي قۇنانبايۇلىنىڭ تۇلعاسىن قالاي قابىلدايسىز؟ ءسىز ءۇشىن اباي كىم؟
— اباي — امبەباپ تۇلعا. كەڭەستىك كەزەڭدە ابايدىڭ جان-جاقتىلىعىن، دۇنيەتانىمىن، ءىلىمىن، كوزقاراسىن، قۇندىلىقتار جۇيەسىن ناسيحاتتاۋدىڭ جولىن تاپقان جانە ۇسىنعان مۇحتار اۋەزوۆ بولدى. ول ءوز زەرتتەۋلەرىندە ابايدى جاڭا قىرىنان تانىتىپ، تەرەڭ تالدادى.
اۋەزوۆ اباي تۇلعاسىن ورىس جاھاندانۋىنا قارسى قازاقتىڭ مادەنيەتى مەن ۇلتتىق بولمىسىن ساقتاپ قالۋدىڭ قۇرالى رەتىندە وتە شەبەر پايدالاندى. ابايدى دەيست، ماتەرياليست، مودەرنيست، گۋمانيست رەتىندە كورسەتتى. كەيىنگى زەرتتەۋشىلەر ابايدى ەكزيستەنتسياليست دەپ تانىتقىسى كەلدى، بىراق ونىڭ شىعارماشىلىعى مەن ويلاۋ جۇيەسى ەكزيستەنتسياليزمگە تىكەلەي قاتىستى ەمەس.
دەگەنمەن، سول زامانداعى عىلىمي اتەيزم مەن كوممۋنيستىك يدەولوگيا، ۇلتسىزداندىرۋ ۇدەرىسىنە قارسى تۇرۋ ماقساتىندا اباي تۇلعاسى قولدانىلدى. سوندىقتان، اباي — ءبىز ءۇشىن ورىس جاھاندانۋىنا قارسى يممۋنيتەت قالىپتاستىرعان، ۇلتتىق سانامىزدى ساقتاۋ جولىنداعى رۋحاني تىرەك بولعان تۇلعا.
“
ءدىننىڭ كەي تەرىس اعىمدارى ءوز ماقساتتارىنا بەيىمدەپ الدى»
– ءسىزدىڭ ويىڭىزشا اباي قازاق رۋحانياتىندا قانداي ءرول اتقارادى؟
— مۇحتار اۋەزوۆتى ءبىرىنشى ابايتانۋشى دەپ تولىق سەنىممەن ايتا الامىن. ول ابايدى بىزگە تانىتتى، ونىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن جۇيەلەپ، كوركەم بەينەسىن جاساپ بەردى. الايدا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە ابايدىڭ رۋحانياتى، دىنگە كوزقاراسى، تەولوگيالىق جانە تەوسوفيالىق قىرلارى تولىق زەرتتەلگەن جوق. سوندىقتان ابايدىڭ وسى جاعى بىزگە ءبىراز ۋاقىت بەيمالىم بولىپ كەلدى.
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، قوعامدا دىنگە بەت بۇرۋ باستالعان كەزدە، ابايدىڭ رۋحاني مۇراسى قايتادان وزەكتەنە ءتۇستى. ءتىپتى، سول كەزەڭدە ءدىن جولىنا بەت بۇرعان كەيبىر اعىمدار، سونىڭ ىشىندە تەرىس باعىت وكىلدەرى دە ابايدىڭ قارا سوزدەرى مەن ولەڭدەرىندەگى كەيبىر پرينتسيپتەردى ءوز ماقساتتارىنا بەيىمدەپ، تۇرلىشە تۇسىندىرۋگە تىرىستى.
–
ءبىر سۇحباتىڭىزدا "ابايدىڭ ماحاببات فيلوسوفياسى" دەگەن مونوگرافياڭىزدى جازىپ جاتقانىڭىزدى ايتقانسىز. سول ەڭبەگىڭىز تۋرالى قىسقاشا ايتىپ وتسەڭىز.
— ءيا، بۇل ەڭبەك — مەنىڭ كوپتەن بەرى زەرتتەپ جۇرگەن تاقىرىبىم. مونوگرافيادا ابايدىڭ "ماحاببات فيلوسوفياسىن" تەرەڭىنەن تالداۋعا تىرىستىم. ابايدىڭ:
ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى،
سەن دە ءسۇي ول اللانى جاننان ءتاتتى", - دەگەن جولدارى ارقىلى ول ماحابباتتى تانىم مەن بولمىستىڭ وزەگىنە اينالدىرىپ وتىر. كەيىن وسى نەگىزدە ء"ۇش ءسۇيۋدى" — اللانى ءسۇيۋ، ادامزاتتى ءسۇيۋ، ادىلەتتى ءسۇيۋدى — "يماني گۇل" دەپ انىقتايدى.
كەڭەستىك كەزەڭدە، اسىرەسە، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە ابايدىڭ دىنگە، تەوسوفيا مەن تەولوگياعا قاتىسى كەڭىنەن اشىلمادى. كەيبىر انىقتامالار مەن يشارالار بولدى، بىراق ول تۇستاعى ەپيستەمولوگيالىق شەكتەۋلەر مەن يدەولوگيالىق تسەنزۋرا بۇل قىرلاردى تولىق كورسەتۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى.
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ابايدىڭ وسى بولمىستىق قاباتتارىن قايتا زەردەلەۋ قاجەتتىلىگى تۋدى. قازاق رۋحانياتىنا تەرەڭ بويلاعان سايىن، ابايدىڭ نەگىزگى تىرەگى — “ماحاببات ءىلىمى” ەكەنىن بايقايمىز. بۇل — ونىڭ رۋحاني دۇنيەتانىمىنا اپاراتىن العاشقى باسپالداق.
مونوگرافيادا مەن ماحاببات ماسەلەسىن بولمىستىق، مورالدىق، ەتيكالىق، ادىلەت-قۇقىقتىق جانە ەڭ باستىسى - تاريحيلىق تۇرعىدان اشۋعا تىرىستىم.
ابايدىڭ ماحاببات فيلوسوفياسى ءدىني فيلوسوفيامەن، اسىرەسە تاساۋفتاعى (سوپىلىقتاعى) قاعيدالارمەن تىعىز بايلانىستى. بۇل جەردە ماحاببات — تەك سەزىم ەمەس، ادامنىڭ جاراتۋشىمەن، الەممەن، اداممەن قارىم-قاتىناسىن انىقتايتىن رۋحاني ولشەم رەتىندە قاراستىرىلادى.
"ماحاببات فيلوسوفياسى" دەگەن جاڭالىق ەمەس. بىراق بۇل تاقىرىپتى ءدىن فيلوسوفياسى مەن سوپىلىق تانىم تۇرعىسىنان جۇيەلەپ، تەرەڭ تالداۋ بۇگىنگى وقىرمانعا قاجەت دەپ ەسەپتەدىم. سول سەبەپتى وسى ەڭبەكتى مونوگرافيا رەتىندە دايىنداپ، باسپاعا ۇسىندىم. قازىرگى ۋاقىتتا باسپا پروتسەسىندە.
–
اباي شىعارماشىلىعىندا سوپىلىق تانىمنىڭ كورىنىس تاباتىنىن ايتتىڭىز. مىسالى، ابايدىڭ «وسى ءۇش ءسۇيۋ بولادى يماني گۇل» دەگەن سوزىندە قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ حيكمەتتەرىمەن ۇندەستىك بار ما؟
— ءيا، بۇل جەردە اباي مەن قوجا احمەت ياسساۋي اراسىنداعى رۋحاني ساباقتاستىقتى انىق بايقاۋعا بولادى. ابايدىڭ «يماني گۇل» تىركەسى جايدان-جاي قولدانىلعان ەمەس. بۇل ۇعىم سوپىلىق دۇنيەتانىمداعى، اسىرەسە ياسساۋي ىلىمىندەگى تەرەڭ مازمۇندى بەينەلەيدى.
ءياسساۋيدىڭ سوپىلىق فيلوسوفياسى نەگىزىنەن "حال ىلىمىنە" سۇيەنەدى. بۇل ءىلىم — بەلگىلى ءبىر قۇرىلىمى مەن كاتەگوريالارى بار جۇيەلى تانىم. ياعني حال ءىلىمى بولعان جەردە ءىلىم بار، سول ىلىمگە ساي ۇستانىم بار جانە ونى يگەرۋ مەن ىسكە اسىرۋدىڭ مەتودولوگياسى بار.
وسى ءۇش قاباتتى نەگىزگە الا وتىرىپ، ءبىز ابايدىڭ سوپىلىق الەممەن، اسىرەسە ياسساۋي داستۇرىمەن ءوز شىعارماشىلىعىندا تەرەڭ بايلانىس ورناتقانىن بايقايمىز. بۇل بايلانىس ەڭ الدىمەن ۇعىمدىق دەڭگەيدە كورىنەدى. ياعني اباي قولدانعان كەيبىر تەرميندەر مەن تىركەستەردىڭ ءتۇپ-تامىرى سوپىلىقتا جاتىر. سونىڭ ءبىرى — «يماني گۇل» ۇعىمى.
بۇل تىركەس — سوپىلىقتاعى تاريحات ساتىسىنداعى نەگىزگى رۋحاني كاتەگوريالاردىڭ ءبىرى. سوپىلىقتا يماننىڭ ءتورت نەگىزگى ساتىسى بار:
- يماني بۋستان – شاريعاتتاعى يمان،
- يماني گۇل – تاريقاتتاعى يمان،
- يماني سىر– ماعريفاتتاعى يمان،
- يماني نۇر – حاقيقاتتاعى يمان.
بۇل اتاۋلار — يماننىڭ تۇرلەرى ەمەس، يماننىڭ رۋحاني كەمەلدىك دارەجەلەرى. ولار ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسىنىڭ، مورالدىق جانە پسيحولوگيالىق دامۋ ساتىلارىنىڭ كورىنىسى رەتىندە قاراستىرىلادى. دەمەك، بۇل – ادام بولمىسىنىڭ اكسيولوگيالىق، انتولوگيالىق جانە ەتيكالىق ماندەرىن قامتيتىن كوپقاباتتى رۋحاني قۇرىلىم.
اباي وسى ساتىنىڭ ىشىنەن «يماني گۇلدى»تاڭداپ الىپ، ونى ءوز فيلوسوفياسىنىڭ وزەگىنە اينالدىرادى. بۇل بەكەر ەمەس، سەبەبى «يماني گۇل» — تاريحاتتاعى يمان، ياعني ادامنىڭ ءوز ەركىمەن، جۇرەك قالاۋىمەن اللاعا بەت بۇرۋى، رۋحاني جولعا ءتۇسۋى دەگەن ماعىنا بەرەدى.
مونوگرافيامدا وسى ماسەلەنى جان-جاقتى قاراستىردىم. ابايدىڭ ماحاببات فيلوسوفياسىن تالداي وتىرىپ، سوپىلىق دۇنيەتانىمداعى ۇعىمدارمەن — ونىڭ ىشىندە ءياسساۋيدىڭ «يماني گۇل» كاتەگورياسىمەن — فيلوسوفيالىق، ەپيستەمولوگيالىق، پەداگوگيكالىق جانە گەنەولوگيالىق تۇرعىدا سالىستىرمالى تۇردە تالدادىم.
ابايدىڭ ويلاۋ جۇيەسىندە سوپىلىق ەلەمەنتتەردىڭ، ياسساۋي جولىنىڭ قۇرىلىمدىق ۇستانىمدارىنىڭ تەرەڭ سىڭگەنىن انىق كورۋگە بولادى. بۇل — ابايدىڭ تەك اقىن ەمەس، رۋحاني ۇستاز، سوپىلىق فيلوسوفيانى يگەرگەن ويشىل ەكەنىنىڭ ايقىن دالەلى.
ابايدىڭ «تولىق ادام» تۇجىرىمداماسى دا ياسساۋي ىلىمىمەن تەرەڭ ۇندەسەدى. 38 قارا ءسوز — ابايدىڭ رۋحاني-فيلوسوفيالىق ويىنىڭ ەڭ شىرقاۋ شىڭى. بۇل ءسوز كوپتەگەن قولجازبالاردا «كيتاب تاسديق» دەپ اتالادى. ءدال وسى جەردە ابايدىڭ تەولوگيالىق كوزقاراستارى ايقىن كورىنىس تابادى.
قازاقتىڭ ءدىني تانىمى مەن دۇنيەتانىمىن عىلىمي تۇرعىدان نەگىزدەۋگە كەلگەندە، ابايدىڭ 38 قارا ءسوزى باستى قاينارلاردىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرىلادى. اباي ءۇشىن تولىق ادام — بۇل ءوزىنىڭ رۋحاني بولمىسىن تانىعان، ۇنەمى وزىنە ۇڭىلەتىن، ءوزىن-ءوزى باقىلاپ، ەسەپكە الاتىن، ىشكى جان دۇنيەسىن تاربيەلەيتىن ادام.
«ابايدى رۋحاني ءتۇسىندىرۋ كەڭىستىگى ءالى قالىپتاسپاعان»
–
بۇگىنگى قازاق جاستارى ابايدى تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن نە جەتىسپەيدى؟
— جوعارىدا ايتقانىمداي، ءبىز ابايدىڭ مۇراسىن، ونىڭ قالدىرعان رۋحاني قۇندىلىقتارىن ۇزاق ۋاقىت بويى ءدىني-تانىمدىق، تەولوگيالىق تۇرعىدان قاراستىرا المادىق. كەڭەستىك كەزەڭدەگى يدەولوگيالىق شەكتەۋلەردىڭ اسەرىنەن اباي شىعارمالارىنداعى ەڭ تەرەڭ قابات — رۋحاني، ءدىني، سوپىلىق مازمۇن نازاردان تىس قالىپ قويدى. سونىڭ سالدارىنان اباي تۋرالى جازىلعان كوپتەگەن ەڭبەكتەردە قۇندىلىقتىق نەگىز جەتكىلىكتى دەڭگەيدە اشىلمادى.
تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن عانا ءبىز بۇل ماسەلەنى جاڭاشا قاراستىرا باستادىق. دەگەنمەن، وتىز جىل — ۇلت تاريحى ءۇشىن قاس-قاعىم ءسات قانا. ال ابايدىڭ مۇراسىنداعى رۋحاني قۇندىلىقتار — ماڭگىلىك ءمانى بار دۇنيەلەر. سوندىقتان بولاشاقتا ءبىز اباي شىعارمالارىن ءدىنتانۋ، سوپىلىق، تەولوگيا سپەكترىندە قايتا قاراپ، جاستارعا وسى تۇرعىدان ءتۇسىندىرۋىمىز قاجەت.
ەگەر وسى باعىتتى جۇيەلى تۇردە قولعا الساق، بۇگىنگى قازاق جاستارى ابايدى تەرەڭىرەك ءتۇسىنىپ، ونى رۋحاني تاربيە مەن وزىندىك دامۋعا جول سىلتەر تۇلعا رەتىندە قابىلدايدى دەپ سەنەمىن. جەتىسپەي تۇرعان نەگىزگى ماسەلە — وسى رۋحاني ءتۇسىندىرۋ كەڭىستىگىنىڭ ءالى دە تولىق قالىپتاسپاعانى. ەندى وسىنى قولعا الۋىمىز كەرەك.
–
بۇگىنگە دەيىن ابايدىڭ مۇراسىن زەرتتەپ، ناسيحاتتاعان ابايتانۋشىلار جەتەرلىك. دەگەنمەن، سىزدىڭشە، ءبىز اباي مۇراسىن تولىق زەرتتەپ، تانىسا المادىق پا؟
— ءيا، ابايدىڭ مۇراسىن تولىق تانىپ، شەگىنە جەتتىك دەپ ايتۋعا بولمايدى. ءالى دە تەرەڭ، جۇيەلى تۇردە زەرتتەلمەگەن تۇستارى بار. ءوز باسىم ابايدىڭ تەولوگيالىق كوزقاراستارىن، سوپىلىق فيلوسوفياسىن، بولمىستىق نەگىزدەمەلەرىن — ءبارىن جاڭاشا، قايتا قاراپ، ءاربىر ءماتىنىن تاريحي، سالىستىرمالى جانە مەتودولوگيالىق تالداۋ ارقىلى زەرتتەۋدىڭ قاجەتتىلىگىن ۇنەمى ايتىپ كەلەمىن.
ابايدىڭ شىعارمالارىنداعى قوعامدىق كومپونەنتتەر، ەتيمولوگيالىق ەرەكشەلىكتەر جانە سول ءداۋىردىڭ رۋحاني-مادەني كونتەكستى ەسكەرىلمەي، ونىڭ تەرەڭ تانىمىن اشۋ مۇمكىن ەمەس. وكىنىشكە قاراي، بۇگىندە ابايدى تولىق تۇسىنبەي جاتىپ، ونى سىنايتىن ادامدار دا كەزدەسەدى. مىسالى، “ابايدى ورىس مادەنيەتىنە تابىنعان، قازاقتى ورىسقا جىعىپ بەرگەن” دەگەن سياقتى ءۇستىرت پىكىرلەر ايتىلادى. بۇل — ابايدىڭ رۋحاني تۇلعاسىنا جاسالعان ادىلەتسىزدىك، ءتىپتى قيانات دەپ ەسەپتەيمىن.
سوندىقتان بۇگىندە "ابايدى تولىق تانىپ بولدىق" دەۋ — شىندىققا ساي كەلمەيدى. بۇل — جالعان باعا، ءۇستىرت تۇجىرىم. كەڭەستىك كەزەڭدە ابايدىڭ ولەڭدەرى مەن قارا سوزدەرى كوبىنەسە سوتسياليستىك رەاليزم، پسيحواناليتيكالىق ادىستەر تۇرعىسىنان تالداندى. بىراق ولار ابايدىڭ تۇتاس رۋحاني بولمىسىن، ونىڭ پوەزياسىنداعى تاريح پەن بولاشاقتىڭ ۇندەستىگىن، تۇتاستىقتى، رۋحاني تەرەڭدىكتى تولىق اشا المادى.
قازىر ءبىز ابايدى قايتا تانۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە كەلىپ وتىرمىز. الدا ابايدىڭ تۋعانىنا 180 جىل تولاتىن ۇلكەن مەرەيتوي كەلە جاتىر. وسى تاريحي ءسات قارساڭىندا مەن ءوزىم جازىپ جاتقان «ابايدىڭ ماحاببات فيلوسوفياسى» اتتى مونوگرافيام ارقىلى وسى ويلارىمدى جۇيەلى تۇردە ۇسىنۋدى ماقسات ەتىپ وتىرمىن. بۇل — ابايدى رۋحاني-فيلوسوفيالىق، تەولوگيالىق قىرىنان قايتا پايىمداۋعا ارنالعان ەڭبەكتەردىڭ ءبىرى بولادى دەپ سەنەمىن.
«اباي – قۇندىلىق»
—
ەندەشە، ابايدىڭ مۇراسىن ساقتاۋ جانە ناسيحاتتاۋ ءۇشىن قانداي شارالار قابىلداۋ قاجەت دەپ سانايسىز؟
– وتە كۇردەلى سۇراق. ابايدىڭ مۇراسى — ءبىز ءۇشىن ۇلكەن قۇندىلىق. ەڭ الدىمەن، قۇندىلىققا دەگەن كوزقاراسىمىزدى دۇرىس قالىپتاستىرۋ كەرەك. ابايدىڭ مۇراسىن ساقتاۋ دەگەن تەك ونى مۋزەيدە نەمەسە كىتاپحانادا ساقتاۋ ەمەس، ونىڭ يدەيالارىن قازىرگى زاماننىڭ الەۋمەتتىك، يدەولوگيالىق، ادەبي، فيلوسوفيالىق، ساياساتتانۋ سالالارىنا بەلسەندى تۇردە ەنگىزۋ قاجەت. ياعني، ابايدىڭ ۇستانىمدارى بۇگىنگى قوعامنىڭ بارلىق قاباتتارىندا كورىنىس تابۋى ءتيىس.
اباي مۇراسىن ناسيحاتتاۋ تەك قاراپايىم ۇگىت-ناسيحاتپەن شەكتەلمەۋى كەرەك. ونىڭ قۇندىلىقتارىن كۇندەلىكتى تۇرمىسىمىزدا، قازاقى بولمىسىمىزدا، ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدە تابيعي تۇردە كورىنەتىندەي مەحانيزمدەر جاساۋىمىز قاجەت. بۇل باعىتتا بىزدە ءالى دە ولقىلىقتار بار.
ەڭ الدىمەن، "اباي مۇراسىنىڭ ءمانى نە؟" دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەتىن عىلىمي ينستيتۋتتار قاجەت. ارينە، قازىر ابايتانۋ كۋرستارى مەن ورتالىقتارى بار، بىراق ولاردىڭ جۇمىسى كەشەندى ءارى جۇيەلى دەڭگەيدە ەمەس. ولاردىڭ تاراپىنان شىققان ناتيجەلى، سالماقتى ەڭبەكتەردى كورىپ وتىرعان جوقپىز. سوندىقتان اباي مۇراسىن زەرتتەيتىن جاڭا ينستيتۋتتار مەن ورتالىقتاردىڭ سانىن دا، ساپاسىن دا ارتتىرۋ قاجەت.
عىلىم دەگەن ءبىر ادامنىڭ مەنشىگى ەمەس. ءاربىر عالىم اباي مۇراسىن وزىندىك پلاتفورما مەن مەتودولوگيا ارقىلى زەرتتەۋگە ۇمتىلادى. بۇرىنعى كەڭەستىك داۋىردەگى ابايدى گۋمانيست نەمەسە ەكزيستەنتسياليست رەتىندە قاراستىرۋ كەزەڭى ءوتىپ كەتتى. بۇگىندە ابايعا قاراعان كەزدە، ءوز مادەنيەتىڭدى، ۇلتتىق وركەنيەتىڭدى، تاريحي-كەڭىستىكتىك تاجىريبەڭدى ەسكەرە وتىرىپ، تولەرانتتى، سانالى دەڭگەيدە قاتىناس جاساۋ قاجەت.
اباي — قۇندىلىق. وعان كەز كەلگەن ادام بارا المايدى. بارعىسى كەلگەن ادام الدىمەن ءوزىن بولمىستىق تۇرعىدان تانىپ، ابايعا عىلىمي ءارى رۋحاني دايىندىقپەن كەلۋى ءتيىس. ابايدى قايتا تانۋ ءۇشىن رۋحاني ءتۇسىندىرۋ كەڭىستىگىن قالىپتاستىرۋ كەرەك. وسىلاي بولعاندا عانا ابايدىڭ مۇراسى ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە شىنايى اسەر ەتىپ، نۇر بەرە باستايدى.
- سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
دانا نۇرمۇحانبەت
«ادىرنا»
باسقالارمەن بولىسە
وتىرىڭىز
