كۇيشى تىنىسبەك تاناشۇلى دۇيسەبەكوۆ قىزىلوردا وبلىسىنىڭ شيەلى اۋدانىندا تۇرادى. ۇزاق جىلدار جاڭاقورعان اۋدانىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىندا باس ەسەپشى، باس ەكونوميست بولىپ تابان اۋدارماي ەڭبەك ەتكەن. بۇگىندە جەتپىس جاستىڭ ورىنە شىققان اعامىزدىڭ ەسىمى ايگىلى الشەكەي كۇيلەرىنىڭ بىردەن-ءبىر شەبەر ورىنداۋشىسى ءارى ناسيحاتتاۋشىسى رەتىندە ەلگە بەلگىلى. جاقىندا «ايقىن» گازەتىنىڭ رەداكتسياسىندا قوناقتا بولعان كۇيشىمەن اڭگىمەمىز دە وسى اتاقتى الشەكەي مۇراسى توڭىرەگىندە ءوربىدى.
- سىر بويىنىڭ ءدۇلدۇل كۇيشىسى الشەكەيدىڭ مۇراسىن تىكەلەي كىمنەن ۇيرەندىڭىز؟
- ون ءبىر جاسىما دەيىن ناعاشىمنىڭ قولىندا بولدىم. شەشەمنىڭ تۋعان اعاسى — ءابدىرەيىمۇلى قۇرماشبەك سۋىرىپسالما اقىن، شەرتپە كۇيدىڭ شەبەرى-ءتىن. وسى كىسىگە ۇقساعىم كەلىپ، التى جاسىمنان دومبىرا، ماندولين ۇستادىم. جاسىمنان ءبىر قاعارى بار ۇلكەن كىسىلەردىڭ ارتىنان ەردىم. سونىڭ ءبارى ونەرگە جاقىندىعىم، قۇيماقۇلاقتىعىمنىڭ ارقاسى. ەسىركەپۇلى نۇرمان دەگەن ەكىنشى اكەم ەلگە بەلگىلى سۋىرىپسالما اقىن بولدى. شەشەم رازيا دا ءاندى ءتاپ-ءتاۋىر سالۋشى ەدى. وسىنداي ونەرلى ورتادا وسكەن مەن دە مەكتەپ جاسىنان جىر-تەرمە ايتىپ، بەتاشار اشتىم.
1960-جىلدارى قوڭقابايۇلى ەسىركەپ دەگەن اۋىلىمىزدىڭ بەلگىلى اقىنىنا كۇندە ءبىر قاريا كىسى كەلىپ اڭگىمەلەسىپ ءجۇردى. قانشا دەگەنمەن ءسوز باققان، ونەر باققان ادام ەمەسپىن بە، سىرتتارىنان باقىلاپ-باعىپ ءجۇردىم. «سەن دومبىراعا شەبەرسىڭ عوي، مىنا قاريا سۇمدىق كۇيشى ادام. ەرتەدە الشەكەي دەگەن كۇيشى ءوتكەن، بۇل كىسى سونىڭ 40-تاي كۇيىن بىلەدى. اتى-ءجونى — وتكەلباەۆ يبادۋللا (جۇرت يباش دەپ كەتكەن). كۇي ۇيرەنەمىن دەسەڭ، قىرسىعىپ تارتپاي قويادى. سويلەسكەن بولىپ، بايقاتپاي كۇيلەرىن ۇيرەنىپ ال» دەدى مەنىڭ كۇيدى ءبىر تارتقاننان قاعىپ الاتىنىمدى بىلەتىن ەسىركەپ اقىن.
سودان 15 كۇندەي يبادۋللا اقساقالدىڭ قاسىندا اڭگىمەلەسە ءجۇرىپ، ارا-اراسىندا الشەكەيدىڭ كۇيلەرىن تارتقىزامىن. ول كىسى كۇي ۇستىندە بار دۇنيەنى ۇمىتىپ، كيىز ءۇيدىڭ تورىنەن ەسىگىنە دەيىن قۇيرىعىمەن جىلجىپ بارىپ قالعانىن بايقاماي قالادى. كەزىندە الشەكەيدىڭ سوڭىنان ەرگەندەردىڭ ءبىرى ەكەن. وسى وتكەلباەۆ يبادۋللا اقساقالدان ءالشەكەيدىڭ 16 كۇيىن ۇيرەنىپ الدىم.
- سول 16 كۇيدىڭ ءبارىن قازىر دە تارتا الاسىز با؟
- جەتەۋىن عانا تارتامىن. قالعانىنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ قالدىم. ول كەزدە الشەكەي كۇيشىنىڭ داڭقى كومەسكىلەنىپ، ۇمىتىلا باستاعان. قاي ورتادا دا ونەرپازدار قازانعاپتى، تاتتىمبەتتى، قۇرمانعازىنى، دينانى، توقانى تارتادى، جۇرتتىڭ دا مەنەن سۇرايتىنى اتالعان كۇيشىلەر. ءالشەكەيدى ەشقايسىسى بىلمەيدى. مەن دە سوسىن اتى مەن اتاعى ءدۇركىرەپ تۇرعان كۇيشىلەردىڭ مۇراسىنا قاراي ىڭعايلاندىم. ول كەزدە كۇيدى راديودان تىڭداپ ۇيرەنەمىز. ءوزىمنىڭ مۋزىكالىق ساۋاتىم جوق، نوتا بىلمەيمىن. ءسويتىپ ءجۇرىپ، يباش اقساقالدان ۇيرەنگەن 16 كۇيىمنىڭ تەك 7 كۇيىن عانا ساقتاپ قالا الدىم.
ءوزىمنىڭ ەكىنشى اكەم ەسىركەپۇلى نۇرمان دا — الشەكەيدىڭ قاسىندا قىرىق جىل بىرگە ءجۇرىپ، جىر ايتقان كىسى. بۇل كىسى ءارى جىراۋ، ءارى جىرشى بولعان. 1973 جىلى 101 جاسىندا قايتىس بولدى. ماماندىعىم مەن اتقارعان قىزمەتىم ەسەپشى بولدى دا، اكەمنىڭ اۋزىنان قيسسالارىن جاتتاپ الۋعا ۋاقىتىم دا، قۇلقىم دا بولمادى. وسى ەكىنشى اكەم ايتىپ وتىراتىن: «ءبىر كۇنى الشەكەي شيەلىنىڭ بازارىندا اتتىڭ ۇستىندە مالداس قۇرىپ وتىرىپ، ەت پىسىرىمدەي ۋاقىت كۇي تارتتى. جينالعان قالىڭ جۇرت جان-جاقتان قىسا باستاعاندا، ارقالانىپ كەتىپ، اياعىنداعى ءماسىسىن شەشىپ تاستاپ، دومبىرانى باشپايىمەن تارتقانىن ءوز كوزىممەن كوردىم. ادامنىڭ ۇستىنە ادام شىعىپ كەتتى، وتىرىك بولسا كوزىم شىقسىن. ءبىز دە ادامنىڭ ۇستىنە شىعىپ، تىماقپەن اقشا جينادىق» دەپ. ول كەزدە بەس سومعا ءبىر تۇيە كەلەدى ەكەن. بۇل سول 1909 جىلدار-اۋ دەيمىن. الشەكەيدىڭ دەگەن شىرقاۋ شەگىندە جۇرگەن كەزى بولسا كەرەك.
1960-جىلدارى الماتىدان عىلىم اكادەمياسىنان ەكى كىسى اكەمدى ىزدەپ ۇيگە كەلدى. ماقساتتارى — الشەكەي جايلى كورگەن-بىلگەنىن سۇراستىرۋ، دەرەك جيناۋ. اكەم: «مەن الشەكەيدىڭ قىرىق جىل قاسىنا ەرىپ ءجۇرىپ جىر ايتتىم» دەدى. «وندا سول كىسىنىڭ ءبىر-ەكى كۇيىن تارتىپ بەرىڭىز» دەدى الماتىدان كەلگەن عالىمدار. «مەن جىر ايتقانىم بولماسا، كۇيدەن ماقۇرىممىن، كۇيدى مىناۋ مەنىڭ سارى بالام تارتادى، مۇنىڭ قايدان ۇيرەنىپ جۇرگەنىن ءبىلمەيمىن، بىراق الشەكەيدىڭ كۇيلەرى ەكەنى اقيقات، ويتكەنى مەنىڭ قۇلاعىمدا سارىنى، قاعىسى قالعان» دەدى اكەم.
سول 1968 جىلدان باستاپ مەنى الشەكەي كۇيلەرىن ورىنداۋشى، ناسيحاتتاۋشى رەتىندە اۋدان مەن وبلىسقا، راديوعا، تەلەديدارعا سۇيرەلەي باستادى. 1976 جىلى 25- سەزد ءوتىپ، سول ءدۇبىرلى تويدىڭ اراسىندا ابدىقادىر ءابدىحالىقوۆ الشەكەيدىڭ ءتورت كۇيىن، مەن ءتورت كۇيىن تارتتىم. ماناپ كوكەنوۆ جىردان شاشۋ شاشتى. 1980 جىلى 2-رەسپۋبليكالىق اقىندار ايتىسىنا 9 دومبىراشىنىڭ ءبىرەۋى بولىپ قاتىستىم. سول كەزدە قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىنا، كۇيتاباققا كۇيلەرىمىزدى جازىپ الدى. 1985 جىلى «الاتاۋ» تەلەارناسىنا الشەكەيدىڭ جەتى كۇيىن، ءوزىمنىڭ ەكى كۇيىمدى جازدىردىم. بۇرىن الشەكەي كۇيلەرىن ابدىقادىر ابدىحالىقوۆ ەكەۋمىز ناسيحاتتاۋشى ەدىك، ول كىسى مارقۇم بولىپ كەتتى. ءسويتىپ، الشەكەي كۇيلەرىن ناسيحاتتاۋشىلاردان بۇگىندە ءبىر ءوزىم قالدىم. الشەكەيدىڭ مەن بىلەتىن كۇيلەرى: «تولقىن»، «ەگەس»، «شەرلى»، «جاياۋ كەربەز»، «وتاربا»، «اققۋ كەتكەن»، «ايشامەنەن 6 تارتىس»، «بوپەمەنەن 5 تارتىس».
الشەكەيدىڭ جيدەباي دەگەن تۋعان نەمەرەسى (دانەبەكتىڭ بالاسى) جەتى-سەگىز جىلداي بولدى، ومىردەن ءوتىپ كەتتى. جيدەبايدىڭ اكەسى دانەبەك اكەسىنىڭ 90-داي كۇيىن تارتقان. وكىنىشكە قاراي، ودان كەزىندە ەشكىمنىڭ جازىپ الۋ ويىنا كەلمەپتى.
- الشەكەيدىڭ دومبىراسى ساقتالعان با؟
- ساقتالماعان سەبەبىن ايتايىن. بۇل ءوزى قىزىق جاعداي. الشەكەيدىڭ كۇيىن ءتاۋىر تارتاتىن ءبىراز اعايىندارى بولعان. سولاردىڭ ەڭ سوڭعىسى — الشەكەيدىڭ بەل بالاسى دانەبەك ەلۋىنشى جىلدارى قايتىس بولعان. دانەبەكتەن كەيىنگى ۇرپاعى الشەكەيدىڭ كۇيلەرىن تارتا المايدى. تارتا المايتىن سەبەبى، الشەكەي دەسە تۋىسقاندارىنىڭ ازا بويى قازا تۇرادى. دانەبەك اكەسىنىڭ دومبىراسىن اعايىندارىنىڭ بىرىنە امانات ەتىپ قالدىرعان ەكەن. كوپ ۇزاماي اماناتقا العان كىسىنىڭ وتباسىنان بىرنەشە ادام ولەدى. ءبىر ۇيدەن ءۇش ادام كەتكەن. ول دومبىرانى باسقا ادامعا بەرسە، ول ۇيدەن دە ادام ولەدى. ودان كەيىن دە دومبىرانى العان ۇيلەردە ادام ءولىمى جيىلەپ كەتەدى. قازاق وتە ىرىمشىل حالىق قوي، اقىرى قورىققاننان الشەكەيدىڭ دومبىراسىن وتقا جاعادى. سونىمەن، ول دومبىرا جوق. كۇيلەرىنىڭ دە تولىق ساقتالماۋىنا جاڭاعىداي جاعداي اسەر ەتكەن.
- ەندى الشەكەي كۇيشىنىڭ ءومىرى جونىندە تولىعىراق ايتىپ بەرسەڭىز…
- الشەكەيدىڭ ءتۇپ-تەگى قوڭىرات تايپاسى ىشىندەگى قۇربان اتادان تارايدى. قۇرباننىڭ ەڭ ۇلكەن بالاسى كيىكشىدەن بەكباۋىر، بەكباۋىردان قوجابەرگەن، ودان الشەكەيدىڭ اتالارى تارايدى. قاراتاۋ وڭىرىندەگى «بەكتىباي سازى» دەگەن جەردە 1847 جىلى ءدۇنيەگە كەلگەن الشەكەي 1929 جىلعا دەيىن سول ماڭدى جايلاعان. «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» دەگەن وتىزىنشى جىلدىڭ ويرانىندا سىر بويىنداعى ەلدىڭ ءتاۋىر كىسىلەرى اۋعانستانعا قاراي اۋادى. اۋىپ بارا جاتقان ەلدەن قالمايىن دەپ الشەكەي دە دۇرمەككە ەرەدى. ەلدەن اۋاردا سىرداريامەن قوشتاسىپ، داريانىڭ اعىسى دا ادامنىڭ ءومىرى ءىسپەتتى عوي دەپ تولقىپ، «تولقىن» دەگەن تولعاۋ كۇيىن شىعارادى. اۋعانستانعا وتە الماي، تاجىكستاننىڭ قورعانتوبە اۋدانىندا شەكاراشىلاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ، سول جەردە ءۇش جىلداي ءومىر سۇرەدى. 1932 جىلى 85 جاسىندا قايتىس بولادى. سۇيەگى سول تاجىكستاننىڭ قورعانتوبەسىندەگى «جۋان» دەگەن قىستاقتىڭ شەتىندەگى قازاق بەيىتىنە جەرلەنەدى.
سىر بويىندا بوپە دەگەن ءارى جىراۋ ءارى سۇمدىق كۇيشى بولعان. ءبىر ۇلكەن جيىندا الشەكەي ەكەۋى كۇي سايىسىنا تۇسەدى. سوندا بوپە: «الشەكەيدىڭ باشپايىمەن تارتقانىن قايتالاسام ەكى دۇنيەدە ارمانىم بولماس ەدى» دەپ وتىرا قالىپ جىلاعان ەكەن. الشەكەي شاباندوز بولعان، اتتىڭ باۋىرىندا كەتىپ بارا جاتىپ كۇي تارتادى ەكەن. سال-سەرى بولىپ، قاسىنا جىرشىلار مەن كۇيشىلەر، مەيرامپازدار ەرىپ جۇرگەن. ءوزى 116 كۇي شىعارعان ەكەن. جاستايىنان ونەرگە باۋلىعان ناعاشىسى رۇستەم اتاقتى قوبىزشى ءارى سىبىزعىشى بولعان دەسەدى.
- ءوز كۇيلەرىڭىز جونىندە دە ايتا وتىرىڭىز؟
- ەكى كۇيىم بار دەدىم. بىرەۋىنىڭ اتى — «ورلەۋ»، 1974 جىلى بالام دۇنيەگە كەلگەندە قۋانىشتان تۋىپ ەدى. ەكىنشىسىنىڭ اتى — «جايلاۋدا»، 1979 جىلىناعاشىم بولىپ كەلەتىن ءبىر قويشىنىڭ ءوتىنىشىمەن ويدا جوقتا تۋدى.
بيىل الشەكەيدىڭ تۋعانىنا 165 جىل تولىپ وتىر. سىردىڭ سىرباز كۇيشىسىن ەلەۋسىز قالدىرماۋىمىز كەرەك. جاڭاقورعان مەن تالاپ اۋىلىنداعى مۋزىكالىق مەكتەپتەر الشەكەيدىڭ اتىندا، كۇيشى ەسىمىن العان كوشە دە بار. دەسەك تە كۇيشى ەسىمىن، كۇيلەرىن حالىق اراسىندا ناسيحاتتاۋ جاعى ءالى دە كەمشىن. ونىڭ شىعارمالارىن كەيىنگى ۇرپاققا جەتكىزىپ كەتۋ — مەنىڭ قاسيەتتى پارىزىم.
- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
تورەعالي تاشەنوۆ، «ايقىن».
