Tynysbek Düisebekov, küişı: Älşekeidıŋ küilerın ärkım tarta almaidy

Küişı Tynysbek Tanaşūly Düisebekov Qyzylorda oblysynyŋ Şielı audanynda tūrady. Ūzaq jyldar Jaŋaqorǧan audanynyŋ auyl şaruaşylyǧynda bas esepşı, bas ekonomist bolyp taban audarmai eŋbek etken. Bügınde jetpıs jastyŋ örıne şyqqan aǧamyzdyŋ esımı äigılı Älşekei küilerınıŋ bırden-bır şeber oryndauşysy ärı nasihattauşysy retınde elge belgılı. Jaqynda «Aiqyn» gazetınıŋ redaksiiasynda qonaqta bolǧan küişımen äŋgımemız de osy ataqty Älşekei mūrasy töŋıregınde örbıdı. - Syr boiynyŋ düldül küişı­sı Älşekeidıŋ mūrasyn tıkelei kım­nen üirendıŋız? - On bır jasyma deiın naǧa­şym­nyŋ qolynda boldym. Şe­şemnıŋ tuǧan aǧasy — Äbdı­reiım­ūly Qūrmaşbek suyrypsalma aqyn, şertpe küidıŋ şeberı-tın. Osy kısıge ūqsaǧym kelıp, alty jasymnan dombyra, mandolin ūstadym. Jasymnan bır qaǧary bar ülken kısılerdıŋ artynan er­dım. Sonyŋ bärı önerge jaqyn­dyǧym, qūimaqūlaqtyǧymnyŋ arqasy. Esırkepūly Nūrman degen ekınşı äkem elge belgılı suy­ryp­salma aqyn boldy. Şeşem Raziia da ändı täp-täuır saluşy edı. Osyn­dai önerlı ortada ösken men de mektep jasynan jyr-terme aityp, betaşar aştym. 1960-jyldary Qoŋqa­bai­ūly Esırkep degen auylymyzdyŋ bel­gılı aqynyna künde bır qariia kısı kelıp äŋgımelesıp jürdı. Qanşa degenmen söz baqqan, öner baqqan adam emespın be, syrt­tarynan baqylap-baǧyp jürdım. «Sen dombyraǧa şebersıŋ ǧoi, myna qariia sūmdyq küişı adam. Ertede Älşekei degen küişı öt­ken, būl kısı sonyŋ 40-tai küiın bıledı. Aty-jönı — Ötkelbaev İbadulla (jūrt İbaş dep ket­ken). Küi üirenemın deseŋ, qyr­syǧyp tart­pai qoiady. Söilesken bolyp, baiqatpai küilerın üirenıp al» dedı menıŋ küidı bır tartqannan qaǧyp alatynymdy bıletın Esırkep aqyn. Sodan 15 kündei İbadulla aqsaqaldyŋ qasynda äŋgıme­le­se jürıp, ara-arasynda Älşekei­­dıŋ küilerın tartqyzamyn. Ol kısı küi üstınde bar dünienı ūmytyp, kiız üidıŋ törınen esıgıne deiın qūiryǧymen jyljyp baryp qalǧanyn baiqamai qalady. Ke­zınde Älşekeidıŋ soŋynan er­genderdıŋ bırı eken. Osy Ötkel­baev İbadulla aqsaqaldan Äl­şekeidıŋ 16 küiın üirenıp al­dym. - Sol 16 küidıŋ bärın qazır de tarta alasyz ba? - Jeteuın ǧana tartamyn. Qalǧanynyŋ bärın ūmytyp qal­dym. Ol kezde Älşekei küişınıŋ daŋqy kömeskılenıp, ūmytyla bas­taǧan. Qai ortada da öner­pazdar Qazanǧapty, Tättımbettı, Qūrmanǧazyny, Dinany, Toqany tartady, jūrttyŋ da menen sū­raityny atalǧan küişıler. Äl­şekeidı eşqaisysy bılmeidı. Men de sosyn aty men ataǧy dür­kırep tūrǧan küişılerdıŋ mū­ra­syna qarai yŋǧailandym. Ol kezde küidı radiodan tyŋdap üire­nemız. Özımnıŋ muzykalyq sa­uatym joq, nota bılmeimın. Söi­tıp jürıp, İbaş aqsaqaldan üirengen 16 küiımnıŋ tek 7 küiın ǧana saqtap qala aldym. Özımnıŋ ekınşı äkem Esır­kepūly Nūrman da — Älşekeidıŋ qasynda qyryq jyl bırge jürıp, jyr aitqan kısı. Būl kısı ärı jy­rau, ärı jyrşy bolǧan. 1973 jy­ly 101 jasynda qaitys boldy. Mamandyǧym men atqarǧan qyz­metım esepşı boldy da, äkemnıŋ auzynan qissalaryn jattap aluǧa uaqytym da, qūlqym da bolmady. Osy ekınşı äkem aityp otyratyn: «Bır künı Älşekei Şielınıŋ ba­zarynda attyŋ üstınde maldas qū­ryp otyryp, et pısırımdei uaqyt küi tartty. Jinalǧan qalyŋ jūrt jan-jaqtan qysa bas­taǧanda, arqalanyp ketıp, aiaǧyn­daǧy mäsısın şeşıp tastap, dom­byrany başpaiymen tart­qanyn öz közımmen kördım. Adamnyŋ üstıne adam şyǧyp kettı, ötırık bolsa közım şyqsyn. Bız de adam­nyŋ üstıne şyǧyp, tymaqpen aqşa jinadyq» dep. Ol kezde bes somǧa bır tüie keledı eken. Būl sol 1909 jyldar-au deimın. Älşe­keidıŋ degen şyrqau şegınde jürgen kezı bolsa kerek. 1960-jyldary Almatydan Ǧylym akademiiasynan ekı kısı äkemdı ızdep üige keldı. Maq­sat­tary — Älşekei jaily körgen-bılgenın sūrastyru, derek jinau. Äkem: «Men Älşekeidıŋ qyryq jyl qasyna erıp jürıp jyr ait­tym» dedı. «Onda sol kısınıŋ bır-ekı küiın tartyp berıŋız» dedı Almatydan kelgen ǧalymdar. «Men jyr aitqanym bolmasa, küiden maqūrymmyn, küidı mynau menıŋ sary balam tartady, mūnyŋ qaidan üirenıp jürgenın bıl­meimın, bıraq Älşekeidıŋ küilerı ekenı aqiqat, öitkenı menıŋ qūla­ǧymda saryny, qaǧysy qalǧan» dedı äkem. Sol 1968 jyldan bastap menı Älşekei küilerın oryndauşy, nasihattauşy retınde audan men oblysqa, radioǧa, teledidarǧa süirelei bastady. 1976 jyly 25- sezd ötıp, sol dübırlı toidyŋ ara­­synda Äbdıqadyr Äbdıha­ly­qov Älşekeidıŋ tört küiın, men tört küiın tarttym. Manap Kö­kenov jyrdan şaşu şaşty. 1980 jyly 2-respublikalyq aqyn­­dar aitysyna 9 dombyraşynyŋ bı­reuı bolyp qatystym. Sol kezde Qazaq radiosynyŋ Altyn qory­na, küitabaqqa küilerımızdı ja­zyp aldy. 1985 jyly «Alatau» telearnasyna Älşekeidıŋ jetı küiın, özımnıŋ ekı küiımdı jaz­dyrdym. Būryn Älşekei küi­lerın Äbdıqadyr Äbdıhalyqov ekeumız nasihattauşy edık, ol kısı marqūm bolyp kettı. Söitıp, Älşekei küilerın nasihattau­şylardan bügınde bır özım qaldym. Älşekeidıŋ men bıletın küilerı: «Tolqyn», «Eges», «Şer­lı», «Jaiau kerbez», «Otarba», «Aqqu ketken», «Aişamenen 6 tartys», «Böpemenen 5 tartys». Älşekeidıŋ Jidebai degen tu­ǧan nemeresı (Dänebektıŋ bala­sy) jetı-segız jyldai boldy, ömırden ötıp kettı. Jidebaidyŋ äkesı Dänebek äkesınıŋ 90-dai küiın tartqan. Ökınışke qarai, odan kezınde eşkımnıŋ jazyp alu oiyna kelmeptı. - Älşekeidıŋ dombyrasy saqtalǧan ba? - Saqtalmaǧan sebebın aita­iyn. Būl özı qyzyq jaǧdai. Älşe­keidıŋ küiın täuır tartatyn bıraz aǧaiyndary bolǧan. Solardyŋ eŋ soŋǧysy — Älşekeidıŋ bel bala­sy Dänebek eluınşı jyldary qaitys bolǧan. Dänebekten keiın­gı ūrpaǧy Älşekeidıŋ küilerın tarta almaidy. Tarta almaityn sebebı, Älşekei dese tuysqan­darynyŋ aza boiy qaza tūrady. Dänebek äkesınıŋ dombyrasyn aǧaiyndarynyŋ bırıne amanat etıp qaldyrǧan eken. Köp ūzamai amanatqa alǧan kısınıŋ otbasynan bırneşe adam öledı. Bır üiden üş adam ketken. Ol dombyrany basqa adamǧa berse, ol üiden de adam öledı. Odan keiın de dombyrany alǧan üilerde adam ölımı jiılep ketedı. Qazaq öte yrymşyl halyq qoi, aqyry qoryqqannan Älşe­keidıŋ dombyrasyn otqa jaǧady. Sonymen, ol dombyra joq. Küi­lerı­nıŋ de tolyq saqtalmauyna jaŋaǧydai jaǧdai äser etken. - Endı Älşekei küişınıŋ ömırı jönınde tolyǧyraq aityp ber­seŋız… - Älşekeidıŋ tüp-tegı Qoŋy­rat taipasy ışındegı Qūrban atadan taraidy. Qūrbannyŋ eŋ ülken balasy Kiıkşıden Bek­bauyr, Bekbauyrdan Qojabergen, odan Älşekeidıŋ atalary ta­rai­dy. Qaratau öŋırındegı «Bektıbai sazy» degen jerde 1847 jyly dü­niege kelgen Älşekei 1929 jyl­ǧa deiın sol maŋdy jailaǧan. «Asyra sılteu bolmasyn, aşa tūiaq qalmasyn» degen otyzynşy jyl­dyŋ oiranynda Syr boiyndaǧy eldıŋ täuır kısılerı Auǧanstanǧa qarai auady. Auyp bara jatqan elden qalmaiyn dep Älşekei de dürmekke eredı. Elden auarda Syr­dariiamen qoştasyp, dariia­nyŋ aǧysy da adamnyŋ ömırı ıs­pettı ǧoi dep tolqyp, «Tolqyn» degen tolǧau küiın şyǧarady. Auǧanstanǧa öte almai, Täjık­stannyŋ Qorǧantöbe audanynda şekaraşylardyŋ qolyna tüsıp, sol jerde üş jyldai ömır süredı. 1932 jyly 85 jasynda qaitys bolady. Süiegı sol Täjıkstannyŋ Qorǧantöbesındegı «Juan» degen qystaqtyŋ şetındegı qazaq beiıtıne jerlenedı. Syr boiynda Böpe degen ärı jyrau ärı sūmdyq küişı bolǧan. Bır ülken jiynda Älşekei ekeuı küi saiysyna tüsedı. Sonda Böpe: «Älşekeidıŋ başpaiymen tart­qanyn qaitalasam ekı düniede armanym bolmas edı» dep otyra qalyp jylaǧan eken. Älşekei şabandoz bolǧan, attyŋ bauy­rynda ketıp bara jatyp küi tar­tady eken. Sal-serı bolyp, qasy­na jyrşylar men küişıler, meirampazdar erıp jürgen. Özı 116 küi şyǧarǧan eken. Jastaiy­nan önerge baulyǧan naǧaşysy Rüstem ataqty qobyzşy ärı sy­byz­ǧyşy bolǧan desedı. - Öz küilerıŋız jönınde de aita otyryŋyz? - Ekı küiım bar dedım. Bıreuı­nıŋ aty — «Örleu», 1974 jyly ba­lam düniege kelgende qua­nyş­tan tuyp edı. Ekınşısınıŋ aty — «Jai­lauda», 1979 jylynaǧa­şym bo­lyp keletın bır qoişynyŋ ötı­nışımen oida joqta tudy. Biyl Älşekeidıŋ tuǧanyna 165 jyl tolyp otyr. Syrdyŋ syrbaz küişısın eleusız qaldyr­mauymyz kerek. Jaŋaqorǧan men Talap auylyndaǧy muzykalyq mektepter Älşekeidıŋ atynda, küişı esımın alǧan köşe de bar. Desek te küişı esımın, küilerın halyq arasynda nasihattau jaǧy älı de kemşın. Onyŋ şyǧar­malaryn keiıngı ūrpaqqa jetkızıp ketu — menıŋ qasiettı paryzym. - Äŋgımeŋızge rahmet!