ەلىمىزدەگى مۇراجايلاردىڭ پايدا بولۋ تاريحى ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنان باستاۋ الادى. مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگىنىڭ رەسمي مالىمەتىنشە، 1913 جىلى قازاق جەرىندە نەبارى 3 مۇراجاي جۇمىس ىستەپتى. ونىڭ ءبىرىنشىسى — 1859 جىلى ورالدا، ەكىنشىسى — 1898 جىلى سەمەيدە، ءۇشىنشىسى — 1898 جىلى جەتىسۋدا اشىلعان.
بۇگىنگى تاڭدا رەسپۋبليكامىزدا تاريحي-مادەني مۇرانى ساقتاۋ جانە ناسيحاتتاۋ ىستەرىمەن اينالىساتىن ءتۇرلى باعىتتاعى 154 مۇراجاي بار. كەي دەرەكتەرگە قاراعاندا، تاريحي عيماراتتار سانى ەكى جۇزدەن اسىپ جىعىلادى. بۇل مەكەمەلەردەگى جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنىلعان قۇندى جادىگەرلەر سانى 218 مىڭعا جۋىقتايدى.
الايدا عاسىرلار قويناۋىنان سىر شەرتەتىن وسى مادەني مۇرالارىمىزدى جەرگىلىكتى جۇرتشىلىق بولماسا، وزگەلەردىڭ اتىن ەستىگەنى بولماسا، زاتىن تاماشالاۋعا مۇمكىندىكتەرى جوق. سوندىقتان ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «وركەنيەتتى ۇلت ەڭ الدىمەن تاريحىمەن، مادەنيەتىمەن، ۇلتىن ۇلىقتاعان ۇلى تۇلعالارىمەن، الەمدىك مادەنيەتتىڭ التىن قورىنا قوسقان ۇلكەندى-كىشىلى ۇلەسىمەن ماقتانادى. ءسويتىپ، تەك ءوزىنىڭ ۇلتتىق ءتول مادەنيەتى ارقىلى عانا باسقاعا تانىلادى» دەگەن ءسوزىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، جالپىعا ورتاق عاجايىپ قازىنامىزدى، التىن جاۋھارلارىمىزدى الداعى ۋاقىتتا گازەت بەتىندە تانىستىرىپ وتىرۋدى ءجون دەپ تاپتىق. بىزدىڭ ەڭ ءبىرىنشى تاڭداۋىمىز تۇسكەن ونەر وتاۋى — الماتى قالاسى اكىمدىگىنە قاراستى ىقىلاس اتىنداعى ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپاپتار مۇراجايى.
سالىنعانىنا ءبىر عاسىردان اسقان مۇراجايدا قۇرمانعازى، ماحامبەت، ءبىرجان سال، اباي، قازانعاپ، سەيتەك، بولتىرىك، سۇگىر، دينا، جامبىل، ماناربەك ەرجانوۆ، امىرە قاشاۋباەۆ، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، ماعاۋيا حامزين، نۇرعيسا تىلەنديەۆ سياقتى كۇيشى-كومپوزيتورلاردىڭ، اقىن-جىراۋلاردىڭ جانىنا سەرىك ەتكەن دومبىرالارى ءىلۋلى تۇر. شاشۋباي مەن نارتايدىڭ دا ساز سىرنايى وسىندا. جاراس باقسى، داۋلەت مىقتىباەۆ، جاپپاس قالامباەۆتاردىڭ قوبىزدارى كوزگە وتتاي باسىلادى. بۇدان بولەك، شەرتەر، اساتاياق، شىڭداۋىل، داۋىلپاز، سىبىزعى، ۇسكىرىك، جەتىگەندەر ءتۇر-تۇرىمەن قاز-قاتار ءتىزىلىپ تۇر. سولاردىڭ اراسىنان ءبىزدىڭ نازارىمىزدى ەرەكشە اۋدارعان ءXىX عاسىرداعى قازاق ءان ونەرىنىڭ، ءسوز ونەرىنىڭ ءىرى وكىلى ءبىرجان سالدىڭ دومبىراسى.
سال-سەرىنىڭ قولىنىڭ تابى، الاقانىنىڭ جىلۋى قالعان، ءيىسى سىڭگەن قوس ىشەك وزگە دومبىرالارمەن سالىستىرعاندا ەڭ ۇلكەنى. اسپاپتىڭ ۇزىندىعىنا قاراپ، ءانشى-كومپوزيتوردىڭ تۇلعالى بولعانىن باعامداۋعا بولادى.
ىقىلاس اتىنداعى مۋزىكالىق حالىق اسپاپتارى مۇراجايى عىلىمي قور ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى ينديرا رامازانوۆانىڭ تانىستىرۋى بويىنشا، قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشىنا اينالعان دارا تۇلعانىڭ دومبىراسى ەمەن اعاشىنان ويىلعان.
ءبىرجان سال بۇل دومبىراسىن 1885 جىلى جاساتىپ، ولە-ولگەنشە ۇستاعان كورىنەدى. ارادا ءجۇز جىل ۋاقىت سالىپ ىقىلاس اتىنداعى مۋزىكالىق حالىق اسپاپتارى مۇراجايىنا وتكىزىلگەن. جالپى ۇزىندىعى — 105 سم، ەنى — 16 سم، بيىكتىگى — 7 سم، مويىنىنىڭ ۇزىندىعى — 65, 5 سم. ون ەكى پەرنەلى، ەكى ىشەكتى.
بەتىندە ءۇش بۇرىشتى دىبىس ويىعى بار، قوڭىر ءتۇستى. 1943-1944 جىلدارى شەبەر قامار قاسىموۆ تولىق جوندەۋدەن وتكىزگەن. دومبىرانىڭ بەتكى بولىگى قايىڭ اعاشىنان قايتا سالىنىپ، شەگەلەرمەن بەكىتىلگەن. قامبار قاسىموۆتىڭ جاساعان ەرەكشە قۇرامداعى لاگىمەن سىرلانعان.
1981 جىلى ونەر جانە قوعام قايراتكەرى اشىمبەك بەكتاسوۆ سول كەزدەگى مۇراجاي ديرەكتورى، بەلگىلى كۇيشى، مۋزىكاتانۋشى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى جارقىن شاكارىمگە اكەلىپ تاپسىرعان. تاريح بەتتەرىنە التىن ارىپپەن جازىلعان وسى كۇننىڭ استارىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلگىمىز كەلىپ جارقىن جاقياۇلىنا حابارلاسقانىمىزدا، ول كىسى سول جىلى ناۋرىز ايىندا «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىندا جارىق كورگەن ماقالانى قولىمىزعا ۇستاتتى. «اشىمبەك بەكتاسوۆتىڭ قولىنا ءبىرجاننىڭ دومبىراسى قالاي تۇسكەن؟ جوق الدە ۇرپاعى ما؟» دەگەن سۇراقتارىمىزعا سارعايعان قاعاز بەتتەرىنەن جاۋاپ تاپتىق.
سونىمەن، ەكسپوناتتى مۇراجايعا اماناتتاعان ەڭبەك جانە پارتيا ارداگەرى اشىمبەك بەكتاسوۆ ۇلى وتان سوعىسى جىلدارى رەسپۋبليكادا باسشىلىق قىزمەتتەر اتقارىپتى. 1943 جىلى جۇمىس بابىمەن اقمولا وبلىسىنىڭ ستەپنياك قالاسىنا جول ساپارمەن بارادى. قازىرگىدەي ءبىر-بىرىمەن جارىسقان قوناقۇيلەر جوق. جەرگىلىكتى باسشىلار مارتەبەلى مەيماندى «15 جىلدىق قازاقستان» كوشەسىندەگى №26 ۇيگە ورنالاستىرادى. ءۇي يەسى 78 جاستاعى فازىل دەگەن اقساقال ەكەن. ءشاي ءىشىلىپ، از-كەم اڭگىمەلەسىپ، كەڭىرەك تانىسقان سوڭ قۇدايى قوناق:
- اسىرعان ايعاي، ءانىن التى قىردان،
اكەسى اسقاق ءاننىڭ ءانشى ءبىرجان.
اقانداي مايدا كومەي، نازىك ەمەس،
قۇلاقتى ءبىرجان اششى انمەن قىرعان، — دەيتىن كادىمگى ءبىرجاننىڭ ەلى ەمەس پە؟ بۇل ماڭدا اتاقتى ءانشى-سالدىڭ ۇرپاقتارىنان كىمدەر بار؟ — دەپ سۇرايدى. سويتسە، تۇسكەن ءۇيى تۋرا ءبىرجاننىڭ ءوز ءۇيى بولىپ شىعادى. فازىل اقساقال ءبىرجاننىڭ اكەسى تۇرلىبايدىڭ كىشى قىزى، ياعني سال-سەرىنىڭ قارىنداسى حاديشانىڭ ۇلى ەكەن.
ءبىرجان سال ولەر الدىندا، 1885 جىلى ءوزىنىڭ قارا شاڭىراعى مەن بۇكىل مۇرالارىن حاديشاعا تاستاپ كەتىپتى.
- ءبىز وتىرعان ۇيدە سول كۇنى «شوقى» سوۆحوزىنان كەلگەن ءبىرجاننىڭ نەمەرەسى سادىق جاقيانوۆ تا بىرگە بولدى. وسى ساپارىمدا مەن ارقانىڭ ارداقتى ۇلىنىڭ بەيىتىنىڭ قالاي بولسا، سولاي جاتقانىن كورىپ، ونى جوندەتتىردىم. مەنىڭ وسى كومەگىمە ريزا بولعان ءبىرجاننىڭ تۋىستارى ءانشى-اقىننىڭ كوزىندەي كورىپ، ساقتارسىز دەپ ماعان ونىڭ دومبىراسىن سىيعا تارتتى، — دەيدى كەزىندە سۋ كوميسسارى، قازىرگىشە مينيستر قىزمەتىن اتقارعان اشىمبەك بەكتاسوۆ ءوز سوزىندە.
ايتا كەتەرلىگى، اشىمبەك بەكتاسوۆ لاۋازىمى جوعارى مەملەكەتتىك شەنەۋنىك قانا ەمەس، ءماديدىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، اسىلدىڭ سىنىعى، جاقسىنىڭ كوزى. سول 1943 جىلدان قىرىق جىلعا جۋىق ەمەنمەن ويىلىپ جاسالعان بۇرىشتى دومبىرانى جىل سايىن لاكپەن سىرلاپ، ءوز ۇيىندە مۇقيات ساقتاپ كەلگەن. ول اسپاپتى بۇل كۇندەرى دۇنيەدەن وتكەنى بار، كوزى تىرىلەرى بار، كوپتەگەن مادەنيەت، ادەبيەت جانە ونەر قايراتكەرلەرى ءوز قولدارىنا ۇستاپ، شەرتىپ كورگەن. سولاردىڭ ىشىندە ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ «ساڭقىلداعان سۇڭقارىم، توپتان وزعان تۇلپارىم. وسى دومبىرانى ۇستاعان كيەلى قولدارىڭ الدەقاشان جەر استىندا ءشىرىپ، توپىراققا اينالدى-اۋ» دەپ كوڭىلى بۇزىلىپ، كوزىنە جاس العان ەكەن.
قازاقتىڭ ءداستۇرلى مۋزىكاسىن زەرتتەۋشى جارقىن شاكارىم بىزگە ۇسىنعان ماڭىزدى مالىمەت، مىنە، وسىنداي.
قانشايىم بايداۋلەت، «ايقىن».
