Elimizdegi murajaılardyń paıda bolý tarıhy HIH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastaý alady. Mádenıet jáne aqparat mınıstrliginiń resmı málimetinshe, 1913 jyly qazaq jerinde nebári 3 murajaı jumys istepti. Onyń birinshisi — 1859 jyly Oralda, ekinshisi — 1898 jyly Semeıde, úshinshisi — 1898 jyly Jetisýda ashylǵan.
Búgingi tańda respýblıkamyzda tarıhı-mádenı murany saqtaý jáne nasıhattaý isterimen aınalysatyn túrli baǵyttaǵy 154 murajaı bar. Keı derekterge qaraǵanda, tarıhı ǵımarattar sany eki júzden asyp jyǵylady. Bul mekemelerdegi jurtshylyq nazaryna usynylǵan qundy jádigerler sany 218 myńǵa jýyqtaıdy.
Alaıda ǵasyrlar qoınaýynan syr shertetin osy mádenı muralarymyzdy jergilikti jurtshylyq bolmasa, ózgelerdiń atyn estigeni bolmasa, zatyn tamashalaýǵa múmkindikteri joq. Sondyqtan Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń «Órkenıetti ult eń aldymen tarıhymen, mádenıetimen, ultyn ulyqtaǵan uly tulǵalarymen, álemdik mádenıettiń altyn qoryna qosqan úlkendi-kishili úlesimen maqtanady. Sóıtip, tek óziniń ulttyq tól mádenıeti arqyly ǵana basqaǵa tanylady» degen sózin basshylyqqa ala otyryp, jalpyǵa ortaq ǵajaıyp qazynamyzdy, altyn jaýharlarymyzdy aldaǵy ýaqytta gazet betinde tanystyryp otyrýdy jón dep taptyq. Bizdiń eń birinshi tańdaýymyz túsken óner otaýy — Almaty qalasy ákimdigine qarasty Yqylas atyndaǵy ulttyq mýzykalyq aspaptar murajaıy.
Salynǵanyna bir ǵasyrdan asqan murajaıda Qurmanǵazy, Mahambet, Birjan sal, Abaı, Qazanǵap, Seıtek, Bóltirik, Súgir, Dına, Jambyl, Manarbek Erjanov, Ámire Qashaýbaev, Júsipbek Elebekov, Maǵaýııa Hamzın, Nurǵısa Tilendıev sııaqty kúıshi-kompozıtorlardyń, aqyn-jyraýlardyń janyna serik etken dombyralary ilýli tur. Shashýbaı men Nartaıdyń da saz syrnaıy osynda. Jaras baqsy, Dáýlet Myqtybaev, Jappas Qalambaevtardyń qobyzdary kózge ottaı basylady. Budan bólek, sherter, asataıaq, shyńdaýyl, daýylpaz, sybyzǵy, úskirik, jetigender túr-túrimen qaz-qatar tizilip tur. Solardyń arasynan bizdiń nazarymyzdy erekshe aýdarǵan XIX ǵasyrdaǵy qazaq án óneriniń, sóz óneriniń iri ókili Birjan saldyń dombyrasy.
Sal-seriniń qolynyń taby, alaqanynyń jylýy qalǵan, ıisi sińgen qos ishek ózge dombyralarmen salystyrǵanda eń úlkeni. Aspaptyń uzyndyǵyna qarap, ánshi-kompozıtordyń tulǵaly bolǵanyn baǵamdaýǵa bolady.
Yqylas atyndaǵy mýzykalyq halyq aspaptary murajaıy Ǵylymı qor bóliminiń qyzmetkeri Indıra Ramazanovanyń tanystyrýy boıynsha, qazaq halqynyń maqtanyshyna aınalǵan dara tulǵanyń dombyrasy emen aǵashynan oıylǵan.
Birjan sal bul dombyrasyn 1885 jyly jasatyp, óle-ólgenshe ustaǵan kórinedi. Arada júz jyl ýaqyt salyp Yqylas atyndaǵy mýzykalyq halyq aspaptary murajaıyna ótkizilgen. Jalpy uzyndyǵy — 105 sm, eni — 16 sm, bıiktigi — 7 sm, moıynynyń uzyndyǵy — 65, 5 sm. On eki perneli, eki ishekti.
Betinde úsh buryshty dybys oıyǵy bar, qońyr tústi. 1943-1944 jyldary sheber Qamar Qasymov tolyq jóndeýden ótkizgen. Dombyranyń betki bóligi qaıyń aǵashynan qaıta salynyp, shegelermen bekitilgen. Qambar Qasymovtyń jasaǵan erekshe quramdaǵy lagymen syrlanǵan.
1981 jyly óner jáne qoǵam qaıratkeri Áshimbek Bektasov sol kezdegi murajaı dırektory, belgili kúıshi, mýzykatanýshy, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Jarqyn Shákárimge ákelip tapsyrǵan. Tarıh betterine altyn árippen jazylǵan osy kúnniń astaryna tereńirek úńilgimiz kelip Jarqyn Jaqııaulyna habarlasqanymyzda, ol kisi sol jyly naýryz aıynda «Mádenıet jáne Turmys» jýrnalynda jaryq kórgen maqalany qolymyzǵa ustatty. «Áshimbek Bektasovtyń qolyna Birjannyń dombyrasy qalaı túsken? Joq álde urpaǵy ma?» degen suraqtarymyzǵa sarǵaıǵan qaǵaz betterinen jaýap taptyq.
Sonymen, eksponatty murajaıǵa amanattaǵan eńbek jáne partııa ardageri Áshimbek Bektasov Uly Otan soǵysy jyldary respýblıkada basshylyq qyzmetter atqarypty. 1943 jyly jumys babymen Aqmola oblysynyń Stepnıak qalasyna jol saparmen barady. Qazirgideı bir-birimen jarysqan qonaqúıler joq. Jergilikti basshylar mártebeli meımandy «15 jyldyq Qazaqstan» kóshesindegi №26 úıge ornalastyrady. Úı ıesi 78 jastaǵy Fazyl degen aqsaqal eken. Sháı ishilip, az-kem áńgimelesip, keńirek tanysqan soń qudaıy qonaq:
- Asyrǵan aıǵaı, ánin alty qyrdan,
Ákesi asqaq ánniń ánshi Birjan.
Aqandaı maıda kómeı, názik emes,
Qulaqty Birjan ay ánmen qyrǵan, — deıtin kádimgi Birjannyń eli emes pe? Bul mańda ataqty ánshi-saldyń urpaqtarynan kimder bar? — dep suraıdy. Sóıtse, túsken úıi týra Birjannyń óz úıi bolyp shyǵady. Fazyl aqsaqal Birjannyń ákesi Turlybaıdyń kishi qyzy, ıaǵnı sal-seriniń qaryndasy Hadıshanyń uly eken.
Birjan sal óler aldynda, 1885 jyly óziniń qara shańyraǵy men búkil muralaryn Hadıshaǵa tastap ketipti.
- Biz otyrǵan úıde sol kúni «Shoqy» sovhozynan kelgen Birjannyń nemeresi Sadyq Jaqııanov ta birge boldy. Osy saparymda men arqanyń ardaqty ulynyń beıitiniń qalaı bolsa, solaı jatqanyn kórip, ony jóndettirdim. Meniń osy kómegime rıza bolǵan Birjannyń týystary ánshi-aqynnyń kózindeı kórip, saqtarsyz dep maǵan onyń dombyrasyn syıǵa tartty, — deıdi kezinde Sý komıssary, qazirgishe mınıstr qyzmetin atqarǵan Áshimbek Bektasov óz sózinde.
Aıta keterligi, Áshimbek Bektasov laýazymy joǵary memlekettik sheneýnik qana emes, Mádıdiń tikeleı urpaǵy, asyldyń synyǵy, jaqsynyń kózi. Sol 1943 jyldan qyryq jylǵa jýyq emenmen oıylyp jasalǵan buryshty dombyrany jyl saıyn lakpen syrlap, óz úıinde muqııat saqtap kelgen. Ol aspapty bul kúnderi dúnıeden ótkeni bar, kózi tirileri bar, kóptegen mádenıet, ádebıet jáne óner qaıratkerleri óz qoldaryna ustap, shertip kórgen. Solardyń ishinde uly jazýshy Muhtar Áýezov «Sańqyldaǵan suńqarym, Toptan ozǵan tulparym. Osy dombyrany ustaǵan kıeli qoldaryń áldeqashan jer astynda shirip, topyraqqa aınaldy-aý» dep kóńili buzylyp, kózine jas alǵan eken.
Qazaqtyń dástúrli mýzykasyn zertteýshi Jarqyn Shákárim bizge usynǵan mańyzdy málimet, mine, osyndaı.
Qanshaıym BAIDÁÝLET, «Aıqyn».
