Bırjan saldyŋ dombyrasy qalai saqtaldy?

Elımızdegı mūrajailardyŋ paida bolu tarihy HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynan bastau alady. Mädeniet jäne aqparat ministrlıgınıŋ resmi mälımetınşe, 1913 jyly qazaq jerınde nebärı 3 mūrajai jūmys ısteptı. Onyŋ bırınşısı — 1859 jyly Oralda, ekınşısı — 1898 jyly Semeide, üşınşısı — 1898 jyly Jetısuda aşylǧan. Bügıngı taŋda respublikamyzda tarihi-mädeni mūrany saqtau jäne nasihattau ısterımen ainalysatyn türlı baǧyttaǧy 154 mūrajai bar. Kei derekterge qaraǧanda, tarihi ǧimarattar sany ekı jüzden asyp jyǧylady. Būl mekemelerdegı jūrtşylyq nazaryna ūsynylǧan qūndy jädıgerler sany 218 myŋǧa juyqtaidy. Alaida ǧasyrlar qoinauynan syr şertetın osy mädeni mūralarymyzdy jergılıktı jūrtşylyq bolmasa, özgelerdıŋ atyn estıgenı bolmasa, zatyn tamaşalauǧa mümkındıkterı joq. Sondyqtan Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «Örkeniettı ūlt eŋ aldymen tarihymen, mädenietımen, ūltyn ūlyqtaǧan ūly tūlǧalarymen, älemdık mädeniettıŋ altyn qoryna qosqan ülkendı-kışılı ülesımen maqtanady. Söitıp, tek özınıŋ ūlttyq töl mädenietı arqyly ǧana basqaǧa tanylady» degen sözın basşylyqqa ala otyryp, jalpyǧa ortaq ǧajaiyp qazynamyzdy, altyn jauharlarymyzdy aldaǧy uaqytta gazet betınde tanystyryp otyrudy jön dep taptyq. Bızdıŋ eŋ bırınşı taŋdauymyz tüsken öner otauy — Almaty qalasy äkımdıgıne qarasty Yqylas atyndaǧy ūlttyq muzykalyq aspaptar mūrajaiy. Salynǧanyna bır ǧasyrdan asqan mūrajaida Qūrmanǧazy, Mahambet, Bırjan sal, Abai, Qazanǧap, Seitek, Böltırık, Sügır, Dina, Jambyl, Manarbek Erjanov, Ämıre Qaşaubaev, Jüsıpbek Elebekov, Maǧauiia Hamzin, Nūrǧisa Tılendiev siiaqty küişı-kompozitorlardyŋ, aqyn-jyraulardyŋ janyna serık etken dombyralary ılulı tūr. Şaşubai men Nartaidyŋ da saz syrnaiy osynda. Jaras baqsy, Däulet Myqtybaev, Jappas Qalambaevtardyŋ qobyzdary közge ottai basylady. Būdan bölek, şerter, asataiaq, şyŋdauyl, dauylpaz, sybyzǧy, üskırık, jetıgender tür-türımen qaz-qatar tızılıp tūr. Solardyŋ arasynan bızdıŋ nazarymyzdy erekşe audarǧan XIX ǧasyrdaǧy qazaq än önerınıŋ, söz önerınıŋ ırı ökılı Bırjan saldyŋ dombyrasy. Sal-serınıŋ qolynyŋ taby, alaqanynyŋ jyluy qalǧan, iısı sıŋgen qos ışek özge dombyralarmen salystyrǧanda eŋ ülkenı. Aspaptyŋ ūzyndyǧyna qarap, änşı-kompozitordyŋ tūlǧaly bolǧanyn baǧamdauǧa bolady. Yqylas atyndaǧy muzykalyq halyq aspaptary mūrajaiy Ǧylymi qor bölımınıŋ qyzmetkerı İndira Ramazanovanyŋ tanystyruy boiynşa, qazaq halqynyŋ maqtanyşyna ainalǧan dara tūlǧanyŋ dombyrasy emen aǧaşynan oiylǧan.

Bırjan sal būl dombyrasyn 1885 jyly jasatyp, öle-ölgenşe ūstaǧan körınedı. Arada jüz jyl uaqyt salyp Yqylas atyndaǧy muzykalyq halyq aspaptary mūrajaiyna ötkızılgen. Jalpy ūzyndyǧy — 105 sm, enı — 16 sm, biıktıgı — 7 sm, moiynynyŋ ūzyndyǧy — 65, 5 sm. On ekı pernelı, ekı ışektı.

Betınde üş būryşty dybys oiyǧy bar, qoŋyr tüstı. 1943-1944 jyldary şeber Qamar Qasymov tolyq jöndeuden ötkızgen. Dombyranyŋ betkı bölıgı qaiyŋ aǧaşynan qaita salynyp, şegelermen bekıtılgen. Qambar Qasymovtyŋ jasaǧan erekşe qūramdaǧy lagymen syrlanǧan. 1981 jyly öner jäne qoǧam qairatkerı Äşımbek Bektasov sol kezdegı mūrajai direktory, belgılı küişı, muzykatanuşy, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı Jarqyn Şäkärımge äkelıp tapsyrǧan. Tarih betterıne altyn ärıppen jazylǧan osy künnıŋ astaryna tereŋırek üŋılgımız kelıp Jarqyn Jaqiiaūlyna habarlasqanymyzda, ol kısı sol jyly nauryz aiynda «Mädeniet jäne Tūrmys» jurnalynda jaryq körgen maqalany qolymyzǧa ūstatty. «Äşımbek Bektasovtyŋ qolyna Bırjannyŋ dombyrasy qalai tüsken? Joq älde ūrpaǧy ma?» degen sūraqtarymyzǧa sarǧaiǧan qaǧaz betterınen jauap taptyq. Sonymen, eksponatty mūrajaiǧa amanattaǧan eŋbek jäne partiia ardagerı Äşımbek Bektasov Ūly Otan soǧysy jyldary respublikada basşylyq qyzmetter atqarypty. 1943 jyly jūmys babymen Aqmola oblysynyŋ Stepniak qalasyna jol saparmen barady. Qazırgıdei bır-bırımen jarysqan qonaqüiler joq. Jergılıktı basşylar märtebelı meimandy «15 jyldyq Qazaqstan» köşesındegı №26 üige ornalastyrady. Üi iesı 78 jastaǧy Fazyl degen aqsaqal eken. Şäi ışılıp, az-kem äŋgımelesıp, keŋırek tanysqan soŋ qūdaiy qonaq: - Asyrǧan aiǧai, änın alty qyrdan, Äkesı asqaq ännıŋ änşı Bırjan. Aqandai maida kömei, näzık emes, Qūlaqty Bırjan aşy änmen qyrǧan, — deitın kädımgı Bırjannyŋ elı emes pe? Būl maŋda ataqty änşı-saldyŋ ūrpaqtarynan kımder bar? — dep sūraidy. Söitse, tüsken üiı tura Bırjannyŋ öz üiı bolyp şyǧady. Fazyl aqsaqal Bırjannyŋ äkesı Tūrlybaidyŋ kışı qyzy, iaǧni sal-serınıŋ qaryndasy Hadişanyŋ ūly eken.

Bırjan sal öler aldynda, 1885 jyly özınıŋ qara şaŋyraǧy men bükıl mūralaryn Hadişaǧa tastap ketıptı.

- Bız otyrǧan üide sol künı «Şoqy» sovhozynan kelgen Bırjannyŋ nemeresı Sadyq Jaqiianov ta bırge boldy. Osy saparymda men arqanyŋ ardaqty ūlynyŋ beiıtınıŋ qalai bolsa, solai jatqanyn körıp, ony jöndettırdım. Menıŋ osy kömegıme riza bolǧan Bırjannyŋ tuystary änşı-aqynnyŋ közındei körıp, saqtarsyz dep maǧan onyŋ dombyrasyn syiǧa tartty, — deidı kezınde Su komissary, qazırgışe ministr qyzmetın atqarǧan Äşımbek Bektasov öz sözınde. Aita keterlıgı, Äşımbek Bektasov lauazymy joǧary memlekettık şeneunık qana emes, Mädidıŋ tıkelei ūrpaǧy, asyldyŋ synyǧy, jaqsynyŋ közı. Sol 1943 jyldan qyryq jylǧa juyq emenmen oiylyp jasalǧan būryşty dombyrany jyl saiyn lakpen syrlap, öz üiınde mūqiiat saqtap kelgen. Ol aspapty būl künderı dünieden ötkenı bar, közı tırılerı bar, köptegen mädeniet, ädebiet jäne öner qairatkerlerı öz qoldaryna ūstap, şertıp körgen. Solardyŋ ışınde ūly jazuşy Mūhtar Äuezov «Saŋqyldaǧan sūŋqarym, Toptan ozǧan tūlparym. Osy dombyrany ūstaǧan kielı qoldaryŋ äldeqaşan jer astynda şırıp, topyraqqa ainaldy-au» dep köŋılı būzylyp, közıne jas alǧan eken. Qazaqtyŋ dästürlı muzykasyn zertteuşı Jarqyn Şäkärım bızge ūsynǧan maŋyzdy mälımet, mıne, osyndai.