ەربول ايتباي، س.تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ءانشى:
– ۇلتتىق مۋزىكا ونەرىنىڭ ۇلت بولاشاعى ءۇشىن وراسان زور ماڭىزىن جەتە ءتۇسىنىپ وتىرعان جوق ءتارىزدىمىز. ءبىرجان سال، اقان سەرى، قۇرمانعازى، ءتاتتىمبەتتەي ۇلى كومپوزيتورلارىمىزدىڭ شىعارمالارىن بىلمەك تۇگىل، ولاردىڭ ەسىمدەرىن ەستىمەگەن جاستار قاتارى كوبەيىپ كەلە جاتقانى – وكىنىشتى جايت…
– ۇلتتىڭ اسكەري، اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىنەن بولەك، رۋحاني قورعانىسىن بەكەمدەۋى – ۇلكەن قاجەتتىلىك. وعان قىزمەت ەتەتىن ءتىلىمىز، مادەنيەتىمىز، ادەبيەتىمىز، ۇلتتىق مۋزىكامىز ەكەنى بارشاعا ايان. مۋزىكا سانانىڭ، ادام جانىنىڭ تاربيەسىندە ماڭىزدى ورىن الادى. سوندىقتان مەملەكەت حالىق جۇرەگىنە ۇلتتىق رۋحتىڭ ەگىلۋىنە ءمۇددەلى بولۋى ءتيىس. اتا-بابالارىمىزدان قالعان باي مۋزىكالىق مۇرامىز بار. ءان ونەرىندە ءبىرجان سال، اقان سەرى، مۇحيت، جاياۋ مۇسا، ۇكىلى ىبىراي، بالۋان شولاق، كۇي ونەرىندە قۇرمانعازى، تاتتىمبەت، ىقىلاس سياقتى تۇلعالارىمىزدان جەتكەن اسىل مۇرالارىمىز بارشىلىق. قازاقتىڭ تالانتتى، رۋحى بيىك ەل ەكەنىن، سول رۋحىمىزدى اسقاقتاتىپ تۇرعان ءان-كۇيىمىز ەكەنىن ماقتان تۇتامىن. اباي اتامىز: «تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ، ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ»، – دەپ بەكەر ايتپاسا كەرەك. جەر بەتىندەگى مۋزىكاعا ەڭ جاقىن حالىقتاردىڭ ءبىرى – قازاقتار. ويتكەنى قازاق بالا تۋىلعاننان باستاپ ولگەنگە دەيىنگى ەكى ارالىقتى ءان-كۇيمەن ورنەكتەيدى. بەسىك جىرىمەن باستالعان قازاق ءومىرى جوقتاۋمەن ءتۇيىندەلەدى. تۇرمىس-سالتتىق مۋزىكا كاسىبي دەڭگەيگە ۇلاسىپ كەتىپ وتىرعان. كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىندا باي مۇرامىز، ونەرپازدارىمىز ءبىر ورتالىققا شوعىرلاندى دا، ايماقتارداعى ونەردىڭ ناسيحاتى كەمشىن ءتۇسىپ قالدى. ءاسىرەسە قازاقستاننىڭ سولتۇستىك جاعىندا. ءسويتىپ، رۋحاني قورعانىسىمىز السىرەپ كەتتى. قۇلاعىنا بەسىك جىرى سىڭگەن بالا ەشقاشان ۇلتىن، ءتىلىن، ءدىلىن ساتپايدى. ۇلتىنىڭ جان دۇنيەسى، سەزىمى، رۋحى ونىڭ جۇرەگىنە سەبىلەدى. سول سەبەپتى، ۇلتتىق مۋزىكامىزدىڭ ناسيحاتى دۇرىس جولعا قويىلىپ، مەملەكەتتەن اۋقىمدى قولداۋ تابۋ كەرەك. ول بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن قاجەت.
– كوپتەگەن رەسپۋبليكالىق بايقاۋلاردان باس جۇلدەگەر اتاندىڭىز. استانا مەن الماتىداي ورتالىقتاردا ءشاكىرت تاربيەلەپ، ەڭبەك ەتۋ ويىڭىزدا جوق پا؟
– قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسىندا قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى قايرات بايبوسىنوۆتىڭ كلاسىندا وقىعان ەدىم. قويۋ قوڭىر داۋىسىمىزعا قاراپ، كەيبىرەۋلەر قالي بايجانوۆ مەكتەبىنە بالاپ جاتادى. قايرات، جولامان اعالارىمىزدىڭ داۋىسى دا سونداي قوڭىر بولىپ كەلەدى عوي. مەنىڭ داۋسىم، ءان ايتۋ مانەرىم قالي بايجانوۆقا جاقىن بولسا كەرەك. ەل ىشىندە قيىن-قىستاۋ كەز ورىن العان 1999-2002 جىلدارى استانا مەملەكەتتىك فيلارمونياسىنىڭ ءانشىسى رەتىندە جۇمىس ىستەدىم. ءۇي دە، كۇي دە جوق، جاعداي ءماز بولمادى. ءوزىم كەرەكۋدىڭ تۋماسىمىن. وندا دا قازاق ءانى دۇرىس ناسيحاتتالىپ، شاكىرت ءتاربيەلەيتىن مەكتەپ اشىلۋى قاجەت. ءبىز بولماساق، تۋعان جەردەگى ءان ونەرىن كىم كوتەرەدى؟ ورتالىقتار ءانشى-كۇيشىدەن كەندە ەمەس. تاعدىر سولاي شىعار، «ادامنىڭ باسى – اللانىڭ دوبى» دەيدى عوي. شامامىز كەلگەنشە كەرەكۋدە قازاق ءانىن ناسيحاتتاپ، سونداعى رۋحانياتقا جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىز.
– كەرەكۋ جەرىندە قازاق ونەرىنە قانشالىقتى نازار اۋدارىلۋدا؟ بۇل ءوڭىردە ءورىستىلدى ورتانىڭ باسىمدىققا يە ەكەنى جاسىرىن ەمەس قوي. كونتسەرتتەرگە ءجيى شىعىپ تۇراسىز با؟
– قازاق جەرىنىڭ ءبارى قاسيەتتى ەمەس پە؟ كەرەكۋ – سونىڭ ىشىندە ەرەكشە ءوڭىر. كەشەگى جاياۋ مۇسا، ەستاي، جارىلعاپبەردى، مايرا، قالي، يسا، بايعابىل ءتارىزدى ۇلى تۇلعالار تۋدىرعان ولكە. وسى كيەلى توپىراقتا قانىش ءساتباەۆ، شاكەن ايمانوۆتاي قازاقتىڭ دارا پەرزەنتتەرى دۇنيەگە كەلگەن. وتارلاۋ ساياساتى تمد اۋماعىندا قازاقساندا، سونىڭ ىشىندە سولتۇستىك وڭىردە قاتتى جۇرگىزىلدى. ءمادەنيەتتى ساقتاپ، جەتىلدىرۋ ءۇشىن مىقتى كاسىبي ماماندار قاجەت. كەشەگى ەستاي، مايرالارعا شاكىرت بولعان بايعابىلدان كەيىن كەرەكۋدە ءان ۇزىلگەن. بايعابىل اتامىز 1977 جىلى دۇنيەدەن وزدى. بيلىك باسىندا وتىرعان باسقا ۇلت وكىلدەرىنە قازاقتىڭ ءان ونەرى كەرەكسىز ەدى. بۇل كەزدە سەمەي جاقتا ءمادەنيەت ەشەكەەۆ، بولات سىبانوۆتار ۇلتتىق ونەردى ساقتاپ وتىردى. 1996 جىلى پاۆلوداردا فيلارمونيانىڭ جابىلىپ قالۋىنا دا سونداي جاعداي ىقپال ەتتى. سەمەيدەگى فيلارمونيا نەگە جابىلمادى؟ ءمادەنيەت ەشەكەەۆ، بولات سىبانوۆ، تۇرسىنعازى راحيموۆتاي ازاماتتار وتىرعاندا، فيلارمونيا قايتىپ جابىلادى؟ مادەنيەتتى ويلاماق تۇگىل، نان تابۋدىڭ ءوزى قيىنعا سوققان زاماندا ءبىزدىڭ فيلارمونيا جابىلىپ قالدى. بايعابىلدان كەيىن ۇزىلگەن ءان ءداستۇرىن مەن جالعاعانداي بولدىم. 1997 جىلى چايكوۆسكي اتىنداعى ساز كوللەدجىندە ءان كلاسىن اشىپ، شاكىرتتەر تاربيەلەدىم. ەل ىشىندە، اۋىل اراسىندا ءان ايتۋشىلار بار عوي، بىراق كاسىبي دەڭگەيدەگى ارقانىڭ ءانى جويىلعان-تۇعىن. تۋعان ولكەمدە سوعان جان ءبىتىردىم دەپ ەسەپتەيمىن.
– شاكىرتتەر تاربيەلەپ جاتىرمىن دەپ ايتىپ قالدىڭىز. ولاردىڭ جاعدايى قالاي؟
– وكىنىشتىسى سول، كەرەكۋدە ءالى كۇنگە دەيىن وبلىستىق فيلارمونيا جوق. مۋزىكالىق كوللەدجدە ءبىر-ەكى ءانشى جۇمىس ىستەۋشى ەدىك، بىلتىر ول جەردەن مەنى قىسقارتىپ تاستادى. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورىمىن. استانا فيلارمونياسىندا ءجۇرگەنىمدە ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سول كەزدەگى رەكتورى ەرلان ارىن: «ەلگە كەلسەڭشى، جاعدايىڭدى جاساپ، ءۇي الىپ بەرەمىز. بىزگە سەندەي ماماندار قاجەت»، – دەپ ۇسىنىس تاستادى. ايتقانىنداي-اق، ءۇي الىپ بەرىپ، ءبىلىم ورداسىنىڭ قاسىنان ستۋدەنتتىك فيلارمونيا اشىپ، جۇمىسقا تۇرعىزدى. بۇل كىسى كۇنى كەشە پاۆلودار وبلىسى اكىمى بولدى، اللا جازسا، وبلىستىق فيلارمونيا اشادى دەگەن ءۇمىتىمىز بار. ەرلان ارىننىڭ قازاق حالقىنا، ونىڭ مادەنيەتىنە، ونەرىنە دەگەن كوزقاراسى وڭ ەكەنىن بارشا جۇرت جاقسى بىلەدى. كاسىبي مۋزىكانتتاردى جۇمىسپەن قامتىپ، ءۇي-جاي ماسەلەلەرىن شەشىپ، اتاق-ماراپاتقا ۇسىنىپ، ەل ىشىنە ونەردىڭ ناسيحاتتىق شارۋالارىن ۇيىمداستىراتىن – وبلىستىق فيلارمونيا. فيلارمونيا ءاربىر وبلىسقا اۋاداي قاجەت.
– باس داۋىستى قالي بايجانوۆ مەكتەبىنىڭ ەرەكشەلىگى نەدە؟
– قازاق اندەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى شىرقاپ سالاتىن تەنورلىق داۋىسقا ارنالعان. قازاقتىڭ دالاسى كەڭ بولعاننان كەيىن ءبىرجان سال، اقان سەرى اندەرى دە سونداي. سوسىن ولار جەكە داۋىستى ورىنداۋشىلار ەمەس پە؟ باس داۋىستى انشىلەر بۇكىل الەمدە سيرەك كەزدەسەدى، ونىڭ ىشىندە قازاقتا دا وتە از ۇشىراسادى. قالي بايجانوۆتان كەيىنگى مۇرات تولىباەۆ، جاباي توعاندىقوۆ دەگەن باريتون داۋىستى انشىلەر بولعان. قايرات بايبوسىنوۆ تا جاس كەزىندە باس داۋىسپەن ءان شىرقادى. جولامان قۇجيمانوۆ تا سونداي قوڭىر داۋىسقا يە. قالي بايجانوۆ – اتاقتى جارىلعاپبەردىنىڭ شاكىرتى. ول ابايدىڭ قاسىندا ءبىر جۇما جاتىپ ءانىن ءۇيرەنىپ، اڭگىمەسىن تىڭداعان شەجىرە كىسى. قايرات اعانىڭ شاكىرتتەرىنىڭ ءبارى ۇستازىنا ەلىكتەپ، سونىڭ شەڭبەرىنەن شىعا الماي قالىپ جاتادى. ءبىز دە قايرات اعانىڭ كلاسىندا وقىپ ءجۇرىپ قالي بايجانوۆتىڭ ارتىقشىلىقتارىن كوكىرەككە توقىپ، بويىمىزعا ءسىڭىرۋگە تىرىستىق. سونىڭ ارقاسىندا قالي بايجانوۆ پەن قايرات بايبوسىنوۆتىڭ ورتاسىنان ەشكىمگە ۇقسامايتىن ءوز ارنامىزدى تاپقانداي بولدىق. مەنىڭشە، قازىرگى كەزدەگى ەڭ باستى ماسەلە – ءداستۇردى بۇزباي قاز-قالپىندا ساقتاپ، كەلەر ۇرپاققا جەتكىزۋ.
– بۇگىندە ءداستۇرلى ونەر وكىلدەرىنىڭ ءىشىندەگى جالعىز باس داۋىستى ءانشىسىز. سوڭعى كەزدەرى قىز داۋىستى انشىلەر مەن جىلاڭقى اندەر قاپتاپ كەتكەندەي كورىنەدى. مۇنىڭ زارداپتارى قانداي بولۋى مۇمكىن؟
– قازاق ەلىندە ەجەلدەن باتىرلار كوپ تۋىلدى. ۇلتتىق رۋحىنىڭ بيىك بولۋىنا ءاندەرىمىز بەن جىرلارىمىزدىڭ، كۇيلەرىمىزدىڭ اسقاق بولىپ كەلۋى اسەر ەتتى. قازاق حاندىعى قۇلاعاننان كەيىن دە ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر ءجيى بولدى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلتتىق يدەيا نەگىزىندە مەملەكەت قۇرۋعا باستارىن بايگەگە تىگىپ، جانتالاسا كىرىستى. سونىڭ بارىندە ءبىزدىڭ ءان-جىرىمىزدىڭ ورنى ەرەكشە.
قايسىبىرەۋلەر: «اباي نەگە انا تۋرالى ولەڭ شىعارماعان؟» – دەپ سۇراق قويادى. جاۋىنگەر حالىق «اكە-شەشە» دەپ جىلاپ وتىرماعان. ءبىزدىڭ جۇرتتىڭ جۇرەگىنە جاۋىنگەرلىك رۋح كوپ سەبىلگەن. بالالاردى باتىرلىققا قايتىپ باۋلىعان؟ بابالارىمىز اسقاق انمەن، باتىرلار جىرىمەن، قيال-عاجايىپ ەرتەگىلەرمەن ەرجۇرەكتىككە، ازاماتتىققا تاربيەلەگەن.
جۇرەگىنىڭ رۋحى مىقتى ادام البەتتە جاۋىنگەر بولىپ كەلەدى. جاۋىنگەرلىك رۋح ازايعاننان جىلاپ-سىقتاعان، مياۋلاپ-شيقىلداعان اندەردىڭ قاتارى ارتا باستادى. قازاق ايتادى: «ايەل داۋىستى ەركەكتە قايرات بولمايدى»، – دەپ.
– اۋزىن قۇر جىبىرلاتىپ، فونوگراممامەن ساحناعا شىعاتىندار ۇلتتىق ونەردىڭ كوشىن العا تارتىپ ءجۇرگەن، زور داۋىستى سىزدەردەن الدەقايدا ولجالىراق ءارى قادىرلىرەك ەكەنى – اششى شىندىق. مۇنىڭ سىرى نەدە دەپ ەسەپتەيسىز؟
– مىنا تەحنيكانىڭ دامىعان زامانىندا تەلەارنالاردى قالتاسى قالىڭ، اقشاسى بار ادامدار جاۋلاپ الدى. قازىر ستۋديالاردا ناشار ايتىلعان ءاندى كومپيۋتەرمەن ءتۇزەپ-كۇزەپ شىعارا سالادى. سونىمەن حالىقتى الداپ، ساحناعا شىعادى. كەيبىر سالتاناتتى شارالاردا دىبىستىڭ ساپاسى دۇرىس بولسىن دەپ جازىلىپ قويعان دايىن ءاندەردى سۇراپ جاتادى. تەلەارنالاردا دا مۇنداي جايت كەزدەسەدى. مۇنىڭ ءبارى فونوگرامماعا ابدەن ەتىمىز ۇيرەنىپ كەتكەنىن كورسەتەدى. نەگىزى، ءانشى كەز كەلگەن جەردە ءوز داۋىسىمەن جۇمىس ىستەۋ كەرەك. ماقپال ءجۇنىسوۆا، روزا رىمباەۆا اپالارىمىز ءالى كۇنگە ءوز داۋىسىمەن ايتىپ ءجۇر عوي. ولار وقىپ-توقىپ، سوعان جەتكەن. ال قازىرگىلەردىڭ كوبىنىڭ ەشقانداي مۋزىكالىق ءبىلىمى جوق. فونوگراممامەن ءان ايتىپ-اق ابىرويعا ءبولەنىپ، ۇلكەن اتاقتار الىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە مۋزىكا سىنشىسى جەتىسپەيدى. ءتىپتى مۋزىكا سىنى جوققا ءتان. سونىڭ كەسىرىنەن ەفيردەن پايداسىنان زيانى باسىم قويىرتپاق دۇنيەلەر بەرىلەدى. مۋزىكا سىنى ەۋروپا ەلدەرىندە XVIII-XIX عاسىرلاردا دامىپ كەتكەن. بىزدە ءالى قالىپتاسپاي كەلەدى. قالتالىلار اقشاسىن اياماي بەينەبايان ءتۇسىرىپ، ونى تەلەارنادان بەرىپ، وپ-وڭاي ءانشى بولىپ شىعادى. ەفيرگە ءان جازدىرۋ ءۇشىن شىن ونەرپازدان دا سونداي اقشا سۇرايدى. شەتەلدىك روك، رەپ مۋزىكالارىن كەرىسىنشە ولاردىڭ وزىدەرىنە اقشا تولەپ، حالىققا كورسەتەدى. جاستارىمىز سول داڭعازا اۋەنگە ەلتىپ، تەكسىزدىككە بوي الدىرۋدا. شەتەلدىڭ مۋزىكاسىنا ايقارا ەسىك اشىلىپ، ءتول ونەرىمىزگە توسقاۋىل قويىلىپ تۇر. بۇل – رۋحاني قاۋىپسىزدىك شارالارىن ويلاستىرماعانىمىزدىڭ سالدارى.
– قانداي شىعارماشىلىق جاڭالىقتارىڭىز بار؟
– 2004 جىلى جەكە ديسكىمدى شىعاردىم. ءبىزدىڭ مىندەت – بۇرىن اتا-بابالارىمىز ايتىپ كەتكەن اندەردى قايتالاپ جاڭعىرتىپ، ونى حالىققا ۇسىنۋ. ونىڭ ۇستىنە، ونەرگە كەيدە دۇرىس، كەيدە بۇرىس قارايتىن باسشىلارى باسىم، وتارلاۋ ساياساتى قاتتى ءجۇرگىزىلگەن، مادەني ورتالىقتان شەتكەرى ايماقتا شىعارماشىلىق تا العا باسپايدى. شىنى كەرەك، مادەنيەت سالاسىن باسقارىپ وتىرعان ادامدار قازاقتىڭ ۇلتتىق ونەرىنە جاناشىرلىق تانىتپايدى. ايتەۋىر ءوزدەرىنىڭ شەنەۋنىك بولىپ، «پاتشاتاقتارىنا» وتىرعاندارىنا ءماز بولعان كىسىلەر…
– تىلدەردى دامىتۋ، مادەنيەت باسقارمالارىنىڭ باسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن، مەملەكەت قۇرۋشى قازاق ۇلتىن مەنسىنبەيتىن ازاماتتار وتىراتىنى تۇسىنىكسىز.
– راس، مادەنيەت سالاسىن مادەنيەتتەن حابارسىز ادامدار باسقارادى. سوعان قاراماستان، بىلتىر جازدا ەكى قايىرىمدىلىق كونتسەرت بەردىم. اۋىل-اۋداندى ارالاپ، ءتىپتى قالانىڭ وزىندە جەكە كونتسەرتتەرىمدى ءوتكىزىپ تۇرامىن. الداعى ناۋرىز ايىنىڭ اياعىنا تامان پاۆلودار قالاسىندا جەكە ءان كەشىمدى ۇيىمداستىرماق ويىم بار.
ءسويتىپ، ۇلتتىق ونەرىمىزدى ەل قۇلاعىنا سىڭىرە بەرۋ قاجەت. تۇرىكمەندەردىڭ ازاننان قارا كەشكە دەيىن تەك قانا ءوز سالت-داستۇرلەرى مەن ءان-كۇيلەرىن بەرىپ جاتاتىن ارناسى بار. ويتكەنى وندا ۇلتتىق ساياسات جولعا قويىلعان. «ءمادەنيەت» تەلەارناسى دا سونداي دارەجەدە بولسا عوي، شىركىن! ءبىرجان سال، اقان سەرىنى ءبىلمەيتىن جاستارىمىز شەتەلدىك انشىلەردى ءجىپكە تىزگەندەي ايتىپ بەرە الادى. ەلباسىنىڭ «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا «قازاقتىڭ 1000 ءانى»، «قازاقتىڭ 1000 كۇيى» جارىق كوردى عوي، سول شالعايداعى ەلدى مەكەندەرگە جەتە بەرمەيدى. ۇلتتىق ءاندەرىمىز بەن كۇيلەرىمىزدى كەز كەلگەن ءدۇكەن ءسورەلەرىنەن ساتىپ الۋعا بولاتىن كۇندى اڭسايمىن. مىسالى، جەكەلەگەن ءانشىلەر مەن كۇيشىلەردىڭ ديسكىلەرىن شىعارۋ ءجونىندە جوبا قولعا الىنسا، ولار بارلىق ايماقتارعا تاراتىلسا، كەرەمەت بولار ەدى. تەكسىز، جەڭىل مۋزىكا ادامدى ازدىرىپ، توزدىرادى، دۇرىس مۋزىكا سانالى تىڭدارمان ءتاربيەلەيدى. بۇگىندە توبىرلىق مادەنيەت بەلەڭ الىپ تۇر. بۇعان ەسترادالىق انشىلەر جاقسى جۇمىس ىستەپ جاتىر. تۇرىكتىڭ، فرانتسۋزدىڭ، لاتىنامەريكالىقتاردىڭ ءانىن ۇرلاپ الىپ، كومپوزيتور اتانىپ جۇرگەندەرى قانشاما؟
– ايگىلى ءانشى-كومپوزيتور ەستاي بەركىمبايۇلىنىڭ اۋىلىندا تۋعان ەكەنسىز.
– ەستاي تۋعان اقكول-جايىلمادا كىندىك قانىم تامدى. بۇل اۋىل كوكشەتاۋ مەن ەرەيمەنتاۋعا جاقىن ورىن تەپكەن. ەستاي – ءبىرجان سال، اقان سەرىنىڭ شاكىرتى. ءبىرجان سال اقكولگە كەلىپ، شىمان قاجىنىڭ ۇيىنە ءتۇسىپتى. ول ءبىرشاما اندەتكەن سوڭ: «بۇل ەلدە ءان سالاتىندار بار ما؟» – دەپ سۇراپتى. شاحمەتتىڭ تولەۋبايى دەگەن اۋىل ءانشىسى ءبىرجان سالدىڭ الدىندا ءان ايتۋعا ءداتى جەتپەگەندىكتەن، شىمان قاجىنىڭ ۇيىنە بەتتەمەي قويىپتى. وسى جيىندا 16 جاسار ەستاي ءان شىرقايدى. ءبىرجان سال: «مىنا بالانىڭ داۋىسىندا ارۋاق بار ەكەن»، – دەپ باعالاپ، سوڭىنان ەرتىپ كەتىپتى. ەستاي ءبىرجان سالعا ەكى اي شاكىرت بولادى. اقكول وڭىرىندەگى ءالحامبەك دەگەن شەبەر-دومبىراشىنى ءبىرجان سال سولاقاي ەستايعا ارناپ دومبىرا جاساۋعا، ونى شەرتىپ ۇيرەتۋگە قولقا سالىپ، جول ءجۇرىپ كەتىپتى. كەلەسى جىلى ەستاي اقان سەرىنى ىزدەپ بارىپ، ءان ۇيرەنەدى. ەستاي مەن قورلان ماحابباتى – راسىندا ءومىردە بولعان وقيعا. ەستاي يسانىڭ قابىشىمەن كۇيەۋ جولداس بولىپ مارالدىعا بارادى. يسا – باسەنتين رۋىنداعى اعا سۇلتان بولعان اتاقتى دا داۋلەتتى قازانعاپتىڭ نەمەرەسى. قالىڭ قاراعايلى ءسىبىر جاقتى «ءىش» دەپ اتاعان. بۇل جاقتىڭ سالتى بويىنشا پار ات جەگىپ، شانامەن قۇدالىققا قىستا كەلەدى ەكەن. بۇلار قىپشاق رۋىنىڭ سۇلتان، سۇڭقار دەگەن اعايىندى بولىس-بيلەردىڭ ءۇيىنە تۇسەدى. قورلان سۇلتان بولىستىڭ قىزى بولسا كەرەك. سول قۇدالىقتا ەستاي مەن قورلان تۇڭعىش رەت جۇزدەسەدى. ەستاي مەن قابىش ءبىر ايداي سوندا قوناقتاپ قايتادى. بىراق قورلاننىڭ ايتتىرىلىپ قويعان جەرى بار-تۇعىن. ەستاي قورلانعا كوكتەمدە بارماق بولعاندا سەڭ ءجۇرىپ، وزەننەن وتە الماي قالادى. ەل ىشىندە ءسوز جاتپايدى. ەستاي تۋرالى بولىسقا حابار جەتىپ، قىزىن ايتتىرىلىپ قويعان جەرىنە شۇعىل اتتاندىرىپ ءجىبەرەدى. قورلان ەستايعا جۇزىگىن سىيعا تارتقانى، ونى ۇلى ءانشى وزىمەن بىرگە جەرلەۋگە امانات ەتكەنى دە اڭىز ەمەس، اقيقات.
– ەستايدىڭ ارتىندا ۇرپاعى قالدى ما؟
– ەستايدىڭ ەكى ۇلى بولعان. ءبىر ۇلى ومبىعا وقۋعا ساپار شەگىپ، حابارسىز كەتسە، ەكىنشى ۇلى سۇراپىل سوعىسقا بارعاننان سول كۇيى ورالماعان. اۋىلىمىزدا 80-ءنىڭ سەڭگىرىنەن اسىپ قالعان نەمەرەسى بار. زەكەن اپامىز ەستايدىڭ كوزىن كورىپ، اڭگىمەسىن ەستىگەن. اتامىز 1946 جىلى دۇنيەدەن وزعانشا ۇلىنان قالعان ەكى قىزدى باعىپ-قاعىپ جەتىلدىرەدى. ءوزىم دە ەستايعا جيەن بولىپ كەلەمىن.
– كەرەكۋدەن شىققان ايگىلى تۇلعانىڭ ءبىرى – جاياۋ مۇسا. ەل اراسىندا ول كىسى ءجونىندە تىڭ دەرەكتەردىڭ شەتى شىقپادى ما؟
– جاياۋ مۇسا تۋرالى رومان جازعان جازۋشى زەيتىن اقىشەۆتان اسىپ تۇسكەن ەشكىم جوق. ول كىسى شىعارماسىن ناقتى دەرەكتەر نەگىزىندە قاعازعا تۇسىرگەن. مۇنداي بابالارىمىزدىڭ مۇراسى مەيلىنشە مول ناسيحاتتالعانى ءجون. جاياۋ مۇسانىڭ 5-6 عانا ءانى ەلگە تاراعان، قالعان شىعارمالارى جۇرتقا جەتپەي جاتىر.
وقشاۋ وي…
– استانا، الماتى جانە بارلىق وبلىس ورتالىقتارىندا ءداستۇرلى مۋزىكانىڭ كونتسەرتتەرى ايىنا ءبىر رەت وتكىزىلىپ تۇراتىن بولسا دەيمىن. سول ارقىلى كورەرمەن، تىڭدارمان تاربيەلەۋگە بولار ەدى. مىسالى، وبلىستاعى ۇلتتىق ءان-كۇي وكىلدەرىنىڭ كونتسەرتى مەملەكەتتىك قولداۋ نەگىزىندە ءجيى-ءجيى ۇيىمداستىرىلسا، حالىقتىڭ جوعالتقان ۇلتتىق تانىمى قايتا ورالار ەدى. ون جىل جاسالعان سونداي جۇمىس ءوز جەمىسىن بەرە باستايدى. شەتەلدىك قوناقتارعا دا ۇيالماي كورسەتەتىن باي مۇرامىز بار ەمەس پە؟ ۇلتتىق ونەرگە بايلانىستى تەلەباعدارلامالار كوبەيسە، بەينەباياندار تۇسىرىلسە، قۇبا-قۇپ بولار ەدى.
انشىلەر ءازىلى
– مارقۇم كەلدەمباي اعا: «مەن جاسى ۇلكەن شاكىرمەن دوس بولدىم، سەن 20 جاس ۇلكەن مەنىمەن دوس بولدىڭ»، – دەپ وتىراتىن. كەيىن ءبىر وتىرىستا: «شاكىر مەنى دوس ەتتى، مەن شاكىرگە ەلىكتەپ، ەربولدى دوس قىلدىم. بىراق مەنەن شاكىر شىقپادى، ەربولدان كەلدەمباي شىقپادى»، – دەگەنى بار ەدى.
ارمان اۋباكىر
