Erbol AITBAI, S.Toraıǵyrov atyndaǵy Pavlodar memlekettik ýnıversıtetiniń professory, ánshi:
– Ulttyq mýzyka óneriniń ult bolashaǵy úshin orasan zor mańyzyn jete túsinip otyrǵan joq tárizdimiz. Birjan sal, Aqan seri, Qurmanǵazy, Táttimbetteı uly kompozıtorlarymyzdyń shyǵarmalaryn bilmek túgil, olardyń esimderin estimegen jastar qatary kóbeıip kele jatqany – ókinishti jaıt…
– Ulttyń áskerı, aqparattyq qaýipsizdiginen bólek, rýhanı qorǵanysyn bekemdeýi – úlken qajettilik. Oǵan qyzmet etetin tilimiz, mádenıetimiz, ádebıetimiz, ulttyq mýzykamyz ekeni barshaǵa aıan. Mýzyka sananyń, adam janynyń tárbıesinde mańyzdy oryn alady. Sondyqtan memleket halyq júregine ulttyq rýhtyń egilýine múddeli bolýy tıis. Ata-babalarymyzdan qalǵan baı mýzykalyq muramyz bar. Án ónerinde Birjan sal, Aqan seri, Muhıt, Jaıaý Musa, Úkili Ybyraı, Balýan Sholaq, kúı ónerinde Qurmanǵazy, Táttimbet, Yqylas sııaqty tulǵalarymyzdan jetken asyl muralarymyz barshylyq. Qazaqtyń talantty, rýhy bıik el ekenin, sol rýhymyzdy asqaqtatyp turǵan án-kúıimiz ekenin maqtan tutamyn. Abaı atamyz: «Týǵanda dúnıe esigin ashady óleń, Óleńmen jer qoınyna kirer deneń», – dep beker aıtpasa kerek. Jer betindegi mýzykaǵa eń jaqyn halyqtardyń biri – qazaqtar. Óıtkeni qazaq bala týylǵannan bastap ólgenge deıingi eki aralyqty án-kúımen órnekteıdi. Besik jyrymen bastalǵan qazaq ómiri joqtaýmen túıindeledi. Turmys-salttyq mýzyka kásibı deńgeıge ulasyp ketip otyrǵan. Keńes úkimeti tusynda baı muramyz, ónerpazdarymyz bir ortalyqqa shoǵyrlandy da, aımaqtardaǵy ónerdiń nasıhaty kemshin túsip qaldy. Ásirese Qazaqstannyń soltústik jaǵynda. Sóıtip, rýhanı qorǵanysymyz álsirep ketti. Qulaǵyna besik jyry sińgen bala eshqashan ultyn, tilin, dilin satpaıdy. Ultynyń jan dúnıesi, sezimi, rýhy onyń júregine sebiledi. Sol sebepti, ulttyq mýzykamyzdyń nasıhaty durys jolǵa qoıylyp, memleketten aýqymdy qoldaý tabý kerek. Ol bolashaq urpaq úshin qajet.
– Kóptegen respýblıkalyq baıqaýlardan bas júldeger atandyńyz. Astana men Almatydaı ortalyqtarda shákirt tárbıelep, eńbek etý oıyńyzda joq pa?
– Qurmanǵazy atyndaǵy Qazaq ulttyq konservatorııasynda Qazaqstannyń halyq ártisi Qaırat Baıbosynovtyń klasynda oqyǵan edim. Qoıý qońyr daýysymyzǵa qarap, keıbireýler Qalı Baıjanov mektebine balap jatady. Qaırat, Jolaman aǵalarymyzdyń daýysy da sondaı qońyr bolyp keledi ǵoı. Meniń daýsym, án aıtý mánerim Qalı Baıjanovqa jaqyn bolsa kerek. El ishinde qıyn-qystaý kez oryn alǵan 1999-2002 jyldary Astana memlekettik fılarmonııasynyń ánshisi retinde jumys istedim. Úı de, kúı de joq, jaǵdaı máz bolmady. Ózim Kerekýdiń týmasymyn. Onda da qazaq áni durys nasıhattalyp, shákirt tárbıeleıtin mektep ashylýy qajet. Biz bolmasaq, týǵan jerdegi án ónerin kim kóteredi? Ortalyqtar ánshi-kúıshiden kende emes. Taǵdyr solaı shyǵar, «adamnyń basy – Allanyń doby» deıdi ǵoı. Shamamyz kelgenshe Kerekýde qazaq ánin nasıhattap, sondaǵy rýhanııatqa jumys istep júrmiz.
– Kereký jerinde qazaq ónerine qanshalyqty nazar aýdarylýda? Bul óńirde orystildi ortanyń basymdyqqa ıe ekeni jasyryn emes qoı. Konertterge jıi shyǵyp turasyz ba?
– Qazaq jeriniń bári qasıetti emes pe? Kereký – sonyń ishinde erekshe óńir. Keshegi Jaıaý Musa, Estaı, Jarylǵapberdi, Maıra, Qalı, Isa, Baıǵabyl tárizdi uly tulǵalar týdyrǵan ólke. Osy kıeli topyraqta Qanysh Sátbaev, Sháken Aımanovtaı qazaqtyń dara perzentteri dúnıege kelgen. Otarlaý saıasaty TMD aýmaǵynda Qazaqsanda, sonyń ishinde soltústik óńirde qatty júrgizildi. Mádenıetti saqtap, jetildirý úshin myqty kásibı mamandar qajet. Keshegi Estaı, Maıralarǵa shákirt bolǵan Baıǵabyldan keıin Kerekýde án úzilgen. Baıǵabyl atamyz 1977 jyly dúnıeden ozdy. Bılik basynda otyrǵan basqa ult ókilderine qazaqtyń án óneri kereksiz edi. Bul kezde Semeı jaqta Mádenıet Eshekeev, Bolat Sybanovtar ulttyq ónerdi saqtap otyrdy. 1996 jyly Pavlodarda fılarmonııanyń jabylyp qalýyna da sondaı jaǵdaı yqpal etti. Semeıdegi fılarmonııa nege jabylmady? Mádenıet Eshekeev, Bolat Sybanov, Tursynǵazy Rahımovtaı azamattar otyrǵanda, fılarmonııa qaıtip jabylady? Mádenıetti oılamaq túgil, nan tabýdyń ózi qıynǵa soqqan zamanda bizdiń fılarmonııa jabylyp qaldy. Baıǵabyldan keıin úzilgen án dástúrin men jalǵaǵandaı boldym. 1997 jyly Chaıkovskıı atyndaǵy saz kolledjinde án klasyn ashyp, shákirtter tárbıeledim. El ishinde, aýyl arasynda án aıtýshylar bar ǵoı, biraq kásibı deńgeıdegi Arqanyń áni joıylǵan-tuǵyn. Týǵan ólkemde soǵan jan bitirdim dep esepteımin.
– Shákirtter tárbıelep jatyrmyn dep aıtyp qaldyńyz. Olardyń jaǵdaıy qalaı?
– Ókinishtisi sol, Kerekýde áli kúnge deıin oblystyq fılarmonııa joq. Mýzykalyq kolledjde bir-eki ánshi jumys isteýshi edik, byltyr ol jerden meni qysqartyp tastady. Sultanmahmut Toraıǵyrov atyndaǵy Pavlodar memlekettik ýnıversıtetiniń professorymyn. Astana fılarmonııasynda júrgenimde ýnıversıtettiń sol kezdegi rektory Erlan Aryn: «Elge kelseńshi, jaǵdaıyńdy jasap, úı alyp beremiz. Bizge sendeı mamandar qajet», – dep usynys tastady. Aıtqanyndaı-aq, úı alyp berip, bilim ordasynyń qasynan stýdenttik fılarmonııa ashyp, jumysqa turǵyzdy. Bul kisi kúni keshe Pavlodar oblysy ákimi boldy, Alla jazsa, oblystyq fılarmonııa ashady degen úmitimiz bar. Erlan Arynnyń qazaq halqyna, onyń mádenıetine, ónerine degen kózqarasy oń ekenin barsha jurt jaqsy biledi. Kásibı mýzykanttardy jumyspen qamtyp, úı-jaı máselelerin sheship, ataq-marapatqa usynyp, el ishine ónerdiń nasıhattyq sharýalaryn uıymdastyratyn – oblystyq fılarmonııa. Fılarmonııa árbir oblysqa aýadaı qajet.
– Bas daýysty Qalı Baıjanov mektebiniń ereksheligi nede?
– Qazaq ánderiniń basym kópshiligi shyrqap salatyn tenorlyq daýysqa arnalǵan. Qazaqtyń dalasy keń bolǵannan keıin Birjan sal, Aqan seri ánderi de sondaı. Sosyn olar jeke daýysty oryndaýshylar emes pe? Bas daýysty ánshiler búkil álemde sırek kezdesedi, onyń ishinde qazaqta da óte az ushyrasady. Qalı Baıjanovtan keıingi Murat Tolybaev, Jabaı Toǵandyqov degen barıton daýysty ánshiler bolǵan. Qaırat Baıbosynov ta jas kezinde bas daýyspen án shyrqady. Jolaman Qujımanov ta sondaı qońyr daýysqa ıe. Qalı Baıjanov – ataqty Jarylǵapberdiniń shákirti. Ol Abaıdyń qasynda bir juma jatyp ánin úırenip, áńgimesin tyńdaǵan shejire kisi. Qaırat aǵanyń shákirtteriniń bári ustazyna eliktep, sonyń sheńberinen shyǵa almaı qalyp jatady. Biz de Qaırat aǵanyń klasynda oqyp júrip Qalı Baıjanovtyń artyqshylyqtaryn kókirekke toqyp, boıymyzǵa sińirýge tyrystyq. Sonyń arqasynda Qalı Baıjanov pen Qaırat Baıbosynovtyń ortasynan eshkimge uqsamaıtyn óz arnamyzdy tapqandaı boldyq. Menińshe, qazirgi kezdegi eń basty másele – dástúrdi buzbaı qaz-qalpynda saqtap, keler urpaqqa jetkizý.
– Búginde dástúrli óner ókilderiniń ishindegi jalǵyz bas daýysty ánshisiz. Sońǵy kezderi qyz daýysty ánshiler men jylańqy ánder qaptap ketkendeı kórinedi. Munyń zardaptary qandaı bolýy múmkin?
– Qazaq elinde ejelden batyrlar kóp týyldy. Ulttyq rýhynyń bıik bolýyna ánderimiz ben jyrlarymyzdyń, kúılerimizdiń asqaq bolyp kelýi áser etti. Qazaq handyǵy qulaǵannan keıin de ult-azattyq kóterilister jıi boldy. Alash qaıratkerleriniń ulttyq ıdeıa negizinde memleket qurýǵa bastaryn báıgege tigip, jantalasa kiristi. Sonyń bárinde bizdiń án-jyrymyzdyń orny erekshe.
Qaısybireýler: «Abaı nege ana týraly óleń shyǵarmaǵan?» – dep suraq qoıady. Jaýynger halyq «áke-sheshe» dep jylap otyrmaǵan. Bizdiń jurttyń júregine jaýyngerlik rýh kóp sebilgen. Balalardy batyrlyqqa qaıtip baýlyǵan? Babalarymyz asqaq ánmen, batyrlar jyrymen, qııal-ǵajaıyp ertegilermen erjúrektikke, azamattyqqa tárbıelegen.
Júreginiń rýhy myqty adam álbette jaýynger bolyp keledi. Jaýyngerlik rýh azaıǵannan jylap-syqtaǵan, mııaýlap-shıqyldaǵan ánderdiń qatary arta bastady. Qazaq aıtady: «Áıel daýysty erkekte qaırat bolmaıdy», – dep.
– Aýzyn qur jybyrlatyp, fonogrammamen sahnaǵa shyǵatyndar ulttyq ónerdiń kóshin alǵa tartyp júrgen, zor daýysty sizderden áldeqaıda oljalyraq ári qadirlirek ekeni – ay shyndyq. Munyń syry nede dep esepteısiz?
– Myna tehnıkanyń damyǵan zamanynda telearnalardy qaltasy qalyń, aqshasy bar adamdar jaýlap aldy. Qazir stýdııalarda nashar aıtylǵan ándi kompıýtermen túzep-kúzep shyǵara salady. Sonymen halyqty aldap, sahnaǵa shyǵady. Keıbir saltanatty sharalarda dybystyń sapasy durys bolsyn dep jazylyp qoıǵan daıyn ánderdi surap jatady. Telearnalarda da mundaı jaıt kezdesedi. Munyń bári fonogrammaǵa ábden etimiz úırenip ketkenin kórsetedi. Negizi, ánshi kez kelgen jerde óz daýysymen jumys isteý kerek. Maqpal Júnisova, Roza Rymbaeva apalarymyz áli kúnge óz daýysymen aıtyp júr ǵoı. Olar oqyp-toqyp, soǵan jetken. Al qazirgilerdiń kóbiniń eshqandaı mýzykalyq bilimi joq. Fonogrammamen án aıtyp-aq abyroıǵa bólenip, úlken ataqtar alyp jatyr. Bizdiń elimizde mýzyka synshysy jetispeıdi. Tipti mýzyka syny joqqa tán. Sonyń kesirinen efırden paıdasynan zııany basym qoıyrtpaq dúnıeler beriledi. Mýzyka syny Eýropa elderinde XVIII-XIX ǵasyrlarda damyp ketken. Bizde áli qalyptaspaı keledi. Qaltalylar aqshasyn aıamaı beınebaıan túsirip, ony telearnadan berip, op-ońaı ánshi bolyp shyǵady. Efırge án jazdyrý úshin shyn ónerpazdan da sondaı aqsha suraıdy. Sheteldik rok, rep mýzykalaryn kerisinshe olardyń óziderine aqsha tólep, halyqqa kórsetedi. Jastarymyz sol dańǵaza áýenge eltip, teksizdikke boı aldyrýda. Sheteldiń mýzykasyna aıqara esik ashylyp, tól ónerimizge tosqaýyl qoıylyp tur. Bul – rýhanı qaýipsizdik sharalaryn oılastyrmaǵanymyzdyń saldary.
– Qandaı shyǵarmashylyq jańalyqtaryńyz bar?
– 2004 jyly jeke dıskimdi shyǵardym. Bizdiń mindet – buryn ata-babalarymyz aıtyp ketken ánderdi qaıtalap jańǵyrtyp, ony halyqqa usyný. Onyń ústine, ónerge keıde durys, keıde burys qaraıtyn basshylary basym, otarlaý saıasaty qatty júrgizilgen, mádenı ortalyqtan shetkeri aımaqta shyǵarmashylyq ta alǵa baspaıdy. Shyny kerek, mádenıet salasyn basqaryp otyrǵan adamdar qazaqtyń ulttyq ónerine janashyrlyq tanytpaıdy. Áıteýir ózderiniń sheneýnik bolyp, «patshataqtaryna» otyrǵandaryna máz bolǵan kisiler…
– Tilderdi damytý, mádenıet basqarmalarynyń basynda memlekettik tildi bilmeıtin, memleket qurýshy qazaq ultyn mensinbeıtin azamattar otyratyny túsiniksiz.
– Ras, mádenıet salasyn mádenıetten habarsyz adamdar basqarady. Soǵan qaramastan, byltyr jazda eki qaıyrymdylyq konert berdim. Aýyl-aýdandy aralap, tipti qalanyń ózinde jeke konertterimdi ótkizip turamyn. Aldaǵy naýryz aıynyń aıaǵyna taman Pavlodar qalasynda jeke án keshimdi uıymdastyrmaq oıym bar.
Sóıtip, ulttyq ónerimizdi el qulaǵyna sińire berý qajet. Túrikmenderdiń azannan qara keshke deıin tek qana óz salt-dástúrleri men án-kúılerin berip jatatyn arnasy bar. Óıtkeni onda ulttyq saıasat jolǵa qoıylǵan. «Mádenıet» telearnasy da sondaı dárejede bolsa ǵoı, shirkin! Birjan sal, Aqan serini bilmeıtin jastarymyz sheteldik ánshilerdi jipke tizgendeı aıtyp bere alady. Elbasynyń «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda «Qazaqtyń 1000 áni», «Qazaqtyń 1000 kúıi» jaryq kórdi ǵoı, sol shalǵaıdaǵy eldi mekenderge jete bermeıdi. Ulttyq ánderimiz ben kúılerimizdi kez kelgen dúken sórelerinen satyp alýǵa bolatyn kúndi ańsaımyn. Mysaly, jekelegen ánshiler men kúıshilerdiń dıskilerin shyǵarý jóninde joba qolǵa alynsa, olar barlyq aımaqtarǵa taratylsa, keremet bolar edi. Teksiz, jeńil mýzyka adamdy azdyryp, tozdyrady, durys mýzyka sanaly tyńdarman tárbıeleıdi. Búginde tobyrlyq mádenıet beleń alyp tur. Buǵan estradalyq ánshiler jaqsy jumys istep jatyr. Túriktiń, franýzdyń, latynamerıkalyqtardyń ánin urlap alyp, kompozıtor atanyp júrgenderi qanshama?
– Áıgili ánshi-kompozıtor Estaı Berkimbaıulynyń aýylynda týǵan ekensiz.
– Estaı týǵan Aqkól-Jaıylmada kindik qanym tamdy. Bul aýyl Kókshetaý men Ereımentaýǵa jaqyn oryn tepken. Estaı – Birjan sal, Aqan seriniń shákirti. Birjan sal Aqkólge kelip, Shyman qajynyń úıine túsipti. Ol birshama ándetken soń: «Bul elde án salatyndar bar ma?» – dep surapty. Shahmettiń Tóleýbaıy degen aýyl ánshisi Birjan saldyń aldynda án aıtýǵa dáti jetpegendikten, Shyman qajynyń úıine bettemeı qoıypty. Osy jıynda 16 jasar Estaı án shyrqaıdy. Birjan sal: «Myna balanyń daýysynda árýaq bar eken», – dep baǵalap, sońynan ertip ketipti. Estaı Birjan salǵa eki aı shákirt bolady. Aqkól óńirindegi Álhambek degen sheber-dombyrashyny Birjan sal solaqaı Estaıǵa arnap dombyra jasaýǵa, ony shertip úıretýge qolqa salyp, jol júrip ketipti. Kelesi jyly Estaı Aqan serini izdep baryp, án úırenedi. Estaı men Qorlan mahabbaty – rasynda ómirde bolǵan oqıǵa. Estaı Isanyń Qabyshymen kúıeý joldas bolyp Maraldyǵa barady. Isa – básentın rýyndaǵy aǵa sultan bolǵan ataqty da dáýletti Qazanǵaptyń nemeresi. Qalyń qaraǵaıly Sibir jaqty «Ish» dep ataǵan. Bul jaqtyń salty boıynsha par at jegip, shanamen qudalyqqa qysta keledi eken. Bular Qypshaq rýynyń Sultan, Suńqar degen aǵaıyndy bolys-bılerdiń úıine túsedi. Qorlan Sultan bolystyń qyzy bolsa kerek. Sol qudalyqta Estaı men Qorlan tuńǵysh ret júzdesedi. Estaı men Qabysh bir aıdaı sonda qonaqtap qaıtady. Biraq Qorlannyń aıttyrylyp qoıǵan jeri bar-tuǵyn. Estaı Qorlanǵa kóktemde barmaq bolǵanda seń júrip, ózennen óte almaı qalady. El ishinde sóz jatpaıdy. Estaı týraly bolysqa habar jetip, qyzyn aıttyrylyp qoıǵan jerine shuǵyl attandyryp jiberedi. Qorlan Estaıǵa júzigin syıǵa tartqany, ony uly ánshi ózimen birge jerleýge amanat etkeni de ańyz emes, aqıqat.
– Estaıdyń artynda urpaǵy qaldy ma?
– Estaıdyń eki uly bolǵan. Bir uly Ombyǵa oqýǵa sapar shegip, habarsyz ketse, ekinshi uly surapyl soǵysqa barǵannan sol kúıi oralmaǵan. Aýylymyzda 80-niń seńgirinen asyp qalǵan nemeresi bar. Zeken apamyz Estaıdyń kózin kórip, áńgimesin estigen. Atamyz 1946 jyly dúnıeden ozǵansha ulynan qalǵan eki qyzdy baǵyp-qaǵyp jetildiredi. Ózim de Estaıǵa jıen bolyp kelemin.
– Kerekýden shyqqan áıgili tulǵanyń biri – Jaıaý Musa. El arasynda ol kisi jóninde tyń derekterdiń sheti shyqpady ma?
– Jaıaý Musa týraly roman jazǵan jazýshy Zeıtin Aqyshevtan asyp túsken eshkim joq. Ol kisi shyǵarmasyn naqty derekter negizinde qaǵazǵa túsirgen. Mundaı babalarymyzdyń murasy meılinshe mol nasıhattalǵany jón. Jaıaý Musanyń 5-6 ǵana áni elge taraǵan, qalǵan shyǵarmalary jurtqa jetpeı jatyr.
Oqshaý oı…
– Astana, Almaty jáne barlyq oblys ortalyqtarynda dástúrli mýzykanyń konertteri aıyna bir ret ótkizilip turatyn bolsa deımin. Sol arqyly kórermen, tyńdarman tárbıeleýge bolar edi. Mysaly, oblystaǵy ulttyq án-kúı ókilderiniń konerti memlekettik qoldaý negizinde jıi-jıi uıymdastyrylsa, halyqtyń joǵaltqan ulttyq tanymy qaıta oralar edi. On jyl jasalǵan sondaı jumys óz jemisin bere bastaıdy. Sheteldik qonaqtarǵa da uıalmaı kórsetetin baı muramyz bar emes pe? Ulttyq ónerge baılanysty telebaǵdarlamalar kóbeıse, beınebaıandar túsirilse, quba-qup bolar edi.
Ánshiler ázili
– Marqum Keldembaı aǵa: «Men jasy úlken Shákirmen dos boldym, sen 20 jas úlken menimen dos boldyń», – dep otyratyn. Keıin bir otyrysta: «Shákir meni dos etti, men Shákirge eliktep, Erboldy dos qyldym. Biraq menen Shákir shyqpady, Erboldan Keldembaı shyqpady», – degeni bar edi.
Arman ÁÝBÁKIR
