2001 جىلى قازاق ۇلتتىق مۋزىكا اكادەمياسىنا وقۋعا قابىلداندىم. كۇيدى ابىكەنشە (ابىكەن حاسەنوۆ) تارتسام دەپ، ۇلى كۇيشىنىڭ تارتقان ءار كۇيىنە، سۇلۋ دا، سىرلى دىبىستارىنا ەسسىز قۇشتار بولىپ، اڭسارىم اۋىپ جۇرەتىن. شىنىندا كۇيدى ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىنداۋ – كۇيشىنىڭ ۇلى ماقساتى. ونداي ارمانى جوق ادام كۇيشى بولمايتىن دا شىعار. اكادەمياعا تۇسكەن سوڭ، كۇيشىلىك – ارمانداۋمەن عانا جەتەتىن ءىس ەمەستىگىن ەپتەپ تۇسىنە باستاعام. سول تۇستاردا: «ارقا – قاراتاۋ كۇيلەرىن اسەم ورنەگىنەن، وزىنە ءتان بوياۋىنان ايىرىپ، سۇرەڭسىز تارتاتىندار كوبەيىپ كەتتى»، – دەگەن ءسوز تاراعان. «ابىكەن بىلاي تارتادى» دەپ كۇي تاراتىن كۇيشىلەر كوپ بولسا دا، سول «بىلاي تارتادى» دەپ تارتىلعان كۇيلەردەن ابىكەننىڭ سارىنى ەستىلە بەرمەيتىن. ءوزىم دە ابىكەن تارتقان كۇيلەردى قايتالاپ ءجۇردىم. بىراق باسقا دىبىس، باسقا ءۇن شىعادى. ءسويتىپ، ماعان ابىكەن قۇپياسىن اشىپ بەرەتىن ۇستازدىڭ كەرەك ەكەنىن اڭعاردىم.
سول تۇستا ۇلتتىق مۋزىكا اكادەمياسىنا جەزقازعاننان كۇيشى ج.جۇزباەۆ شاقىرىلدى. تۇرالاپ قالعان شەرتپە كۇيدىڭ ەڭسە كوتەرۋى ءۇشىن جانعالي اعا ايانىپ قالعان جوق. وعان جۇكتەلگەن مىندەت تە وسى ەدى. سۇگىردىڭ ءوزىنىڭ دە، ءىزباسارلارىنىڭ دا تاڭدى تاڭعا اسىرىپ كۇي تارتاتىنىن ەستۋىمىز بار. ەسكى كۇيشىلەر ءبىرى تارتقان كۇيىن ەكىنشىسى ەكى قايتالاتپاي تارتا بەرەدى دەگەندى اڭىز دەپ قابىلدايتىنبىز. ءسويتىپ جۇرگەندە، كۇيدى ءبىر تىڭداعاننان قاعىپ الىپ، قايتا تارتاتىن قۇيماقۇلاق كۇيشىنىڭ ءوزىن كوردىم. تابيعاتىم توكپەدەن گورى شەرتپەگە جاقىن ەكەنىن ءبىلدىم دە، جانعالي جۇزباەۆ اعامىزدىڭ سىنىبىنا اۋىستىم. سول كەزدە جاس جىگىت ەسەبىندەگى جانعالي اعا كۇيشىلەر اراسىندا اسا بەدەلدى ەدى. كۇيشىلىك ونەرى الدىنداعى اعالارىمەن قاتار تۇراتىن. جاستايىنان ماعاۋيا حامزين، ءۋالي بەكەنوۆ، ورال يساتاەۆ، داۋلەتبەك سادۋاقاسوۆ، ەرالى توحانوۆ، مۇحامەدجان تىلەۋحانوۆ، ەرگەنتاي بورساباەۆ، تالاسبەك اسەمقۇلوۆتارمەن يىق تىرەستىرىپ كۇي تارتقان، تالاي كونتسەرتكە بىرگە قاتىسقان. قىزداربەكتىڭ «سىلقىم قىز»، سۇگىردىڭ «قاراتاۋ شەرتپەسى» ء(ىى-ءتۇرى) سياقتى ەسكى كۇيلەردى ءوز قولىمەن جەتكىزگەن. بۇل ەڭبەگى كۇيشى قاۋىمدا جوعارى باعالاناتىن-دى.
جانعالي اعامىزدىڭ گەنەرال اسقاروۆ، تولەگەن مومبەكوۆ، فايزوللا ءۇرمىزوۆ، اتابەك اسىلبەكوۆ سياقتى ۇستازدارى – سۇگىردىڭ كوزىن كورگەن اسىلدىڭ سىنىقتارى. اعامىزدىڭ كۇيشىلىگى وتباسىنان باستالادى ەكەن. اكەسىنىڭ اعاسى سەيىتحان سۇگىردىڭ ماقتاۋلى شاكىرتى بولىپتى. ءوز اكەسى ءالىمحان اقساقالدىڭ مايتالمان كۇيشى ەكەنىن بەرتىندە كوردىم. كورگەنى كوپ، تۇيگەنى مول كۇيشى ارقا مەن قاراتاۋدىڭ ەسكى كۇيلەرىن شەبەر تارتادى. وسى وڭىرلەردىڭ كۇيشىلىك ءداستۇرىن جاس بۋىنعا جەتكىزۋدە ەڭبەگى ەرەن: ەسكىشە كۇي شەرتۋدەن اۋىتقىپ كەتكەن وقىتۋ ۇردىسىنە ءداستۇرلى كۇيشىلىكتى سىنالاپ كىرگىزدى. ونەرتانۋ عىلىمىنىڭ كانديداتى راۋشان السايتوۆانىڭ «دومبىرا جانعاليدىڭ قولىندا كولوريتتىك باي ءۇنى بار اسپاپقا اينالادى» دەگەن پىكىرى وتە ورىندى ەدى. راسىندا سولاي. قاي كۇيدى تارتسا دا، بايىتىپ تارتادى. تىڭداۋشىنىڭ جان-دۇنيەسىنەن اسەرلى دىبىستاردى تابا بىلەدى.
جانعالي اعا دومبىرا شەرتكەندە وڭ قول شىنتاقتان بىلەك ۇشىنا دەيىن دومبىرانىڭ قاقپاعىنا تولىق ءتيىپ تۇرادى. بۇل ءادىس، دومبىرا دىبىسىنىڭ قوڭىرلىعىنا كەپىلدىك بەرەدى. بۇرىنعى قازاق كۇيشىلەرى كوپ قولدانعان ءادىس بولسا كەرەك.
ابىكەن حاسەنوۆ «كوكەيكەستىسىن» ءدال وسىلاي، دومبىراسىنىڭ قاقپاعىن الاقانىمەن باسىڭقىراي وتىرىپ، تەربەي شەرتەدى. سونىڭ اسەرى بولار، اشىق قاعىستاردا دا دومبىرا ىشەگى تەربەلىپ تۇرادى. وسى تەربەلىس دومبىرا دىبىسىن قۇبىلتىپ، اسەرلى ەتە تۇسكەن. كۇي ساعاسىندا دومبىرانىڭ ساڭقىلداپ كەتەتىنى الاقاننىڭ دومبىرا بەتىنەن ازداپ الشاقتاۋىنان تۋعان.
كۇيدىڭ كوركەم، دىبىستىڭ اسەرلى بولۋى جانعالي جۇزباەۆتىڭ ادىسكە بايلىعىنان. ول كىسى «كوسىپ شەرتۋ»، «جاي شەرتۋ»، «قوس ساۋساقپەن» (سۇق ساۋساقپەن ورتاڭعى ساۋساق), «باتىل شەرتۋ»، «قوس ساۋساقتى قابىستىرا شەرتۋ»، «دارالاي شەرتۋ»، «ءۇش ساۋساقتى بوس تاستاپ، ەركىن شەرتۋ»، «ساۋساقتاردى جابىستىرا سىلتەپ قاعۋ»، «توكپەلەتە تارتۋ»، «جالعىز ساۋساقپەن سيپاي شەرتۋ» ت.ب. ادىستەردى ءجيى قولدانىپ وتىرادى. حاس شەبەردىڭ ءبىر ادىستەن ەكىنشى ادىسكە قالاي اۋىسقانىن سەزە الماي دا قالاسىڭ.
دومبىرا تارتقاندا سول قولىنىڭ ساۋساقتارىن جاتىڭقى ۇستايدى. بۇل دىبىستىڭ ءنارلى بولۋىنا سەپتەسەدى. دومبىرا ىشەگىن سابىرمەن تەربەپ تارتۋ ارقىلى «اقىلدىنىڭ سوزىندەي ءھام ماعىنالى» دىبىستار شىعارا بىلەدى. كونە ءادىس-ءتاسىلدىڭ قۇپياسىن جەتىك مەڭگەرگەندىكتەن بولار، كۇيشىنىڭ سيقىرلى ساۋساقتارى ول تارتقان ءاربىر كۇيگە وزىنە لايىق رەڭك بەرىپ، قۇبىلتىپ جىبەرەدى. كۇيدىڭ نەگىزىنە، تابيعاتىنا قاراي ءار كۇيدى ءار ءتۇرلى ادىسپەن شەرتىپ، تىڭداۋشىنى كۇيدىڭ ىشكى يىرىمىنە تارتىپ اكەتۋ – ۇلى تالانتتىڭ ماڭدايىنا جازىلاتىن نەسىبە. كۇيشى رەتىندە جانعالي اعا ءدال سونداي شەبەرلىككە جەتكەن. بۇعان ەشكىم كۇمان كەلتىرمەس.
ءىلياس جانسۇگىروۆ 1927 جىلى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە «قازاق كۇيلەرى جينالسىن» دەگەن ماقالا جاريالايدى. وندا: «ءبىزدىڭ ەلدە ەرتەرەكتە تويتان دەگەن ءبىر شال 40 كۇي تارتادى ەكەن. ول كۇيلەردىڭ بۇل كۇندە بىرەۋىن دە ەشكىم بىلمەيدى. تەك كۇي اتتارىن ايتىپ اڭىز قىلىسادى. ءسويتىپ تويتان ءولىمى 40 كۇيدى الا كەتىپ وتىر. جالعىز تويتان ەمەس، تولىپ جاتقان دومبىراشىلار، كۇيشىلەر كۇيىمەن بىرگە زىم-زيا جوعالىپ جاتىر. ەلدە جاستان دومبىراشى شىعۋ، جاڭادان كۇي شىعۋ وتە سيرەك»، – دەپ جازعان. مۇنى ايتىپ وتىرعانىم، ەگەر جانعالي كۇيشى بولماعاندا گەنەرال مەن تولەگەننىڭ، فايزوللا مەن سەيىتحاننىڭ تارتىستارى، اسىرەسە، ولار تارتقان كۇيلەردىڭ نازىك يىرىمدەرى بىزگە بەيتانىس كۇيىندە قالار ەدى. كۇيشىنىڭ ورىنداۋىندا حالىق اراسىنا تەز تاراپ، ءماشھۇر بولعان «كەرتولعاۋ»، «ناز قوڭىر»، «شالقىما»، «سىلقىم قىز»، «قاراتاۋ شەرتپەسى» ء(ىى ءتۇرى) ت.ب. كۇيلەر ءدال وسى دەڭگەيدە تارتىلماس ەدى. سوندا كەلەسى ۇرپاق تويتان ولىمىنە وكىنگەن ءىلياس اقىننىڭ كۇيىن كەشەر مە ەدى، قايتەر ەدى؟
جانعالي ءجۇزباي كۇيشىلىك پەن كۇيتانۋدى قاتار الىپ جۇرگەن زەردەلى عالىم رەتىندە دە بەلگىلى. ونىڭ «قازاقتىڭ شەرتپە كۇيلەرى»، «شەرپە كۇيدىڭ ءتورت مەكتەبى»، «ۇستازدىڭ پەداگوگيكالىق رەپەرتۋارى» اتتى ەڭبەكتەرى دەرەكتىك قاينارىمەن دە، تەوريالىق قورىتىندىلارىمەن دە اسا قۇندى. بۇل ەڭبەكتەردە كۇي جانە كۇيشىلەر جايىندا قىزىقتى مالىمەت-دەرەكتەر بەرىلىپ، 120 كۇي نوتاعا ءتۇسىرىلىپ، 71 كۇيدىڭ اڭىزى (شىعۋ تاريحى) جازىلعان. جانعالي اعا سول كۇيلەردىڭ داۋلەسكەر ورىنداۋشىسى، ۇيرەتۋشىسى دە. ۇلت ءۇشىن، ونەر ءۇشىن بۇل – اسا ۇلكەن ولجا.
قايرات ايتباەۆ، كۇيشى،
تاتتىمبەت اتىنداعى رەپۋبليكالىق
بايقاۋدىڭ جۇلدەگەرى
