2001 jyly Qazaq ūlttyq muzyka akademiiasyna oquǧa qabyldandym. Küidı Äbıkenşe (Äbıken Hasenov) tartsam dep, ūly küişınıŋ tartqan är küiıne, sūlu da, syrly dybystaryna essız qūştar bolyp, aŋsarym auyp jüretın. Şynynda küidı naqyşyna keltırıp oryndau – küişınıŋ ūly maqsaty. Ondai armany joq adam küişı bolmaityn da şyǧar. Akademiiaǧa tüsken soŋ, küişılık – armandaumen ǧana jetetın ıs emestıgın eptep tüsıne bastaǧam. Sol tūstarda: «Arqa – Qaratau küilerın äsem örnegınen, özıne tän boiauynan aiyryp, süreŋsız tartatyndar köbeiıp kettı», – degen söz taraǧan. «Äbıken bylai tartady» dep küi taratyn küişıler köp bolsa da, sol «bylai tartady» dep tartylǧan küilerden Äbıkennıŋ saryny estıle bermeitın. Özım de Äbıken tartqan küilerdı qaitalap jürdım. Bıraq basqa dybys, basqa ün şyǧady. Söitıp, maǧan Äbıken qūpiiasyn aşyp beretın ūstazdyŋ kerek ekenın aŋǧardym.
Sol tūsta Ūlttyq muzyka akademiiasyna Jezqazǧannan küişı J.Jüzbaev şaqyryldy. Tūralap qalǧan şertpe küidıŋ eŋse köteruı üşın Janǧali aǧa aianyp qalǧan joq. Oǧan jüktelgen mındet te osy edı. Sügırdıŋ özınıŋ de, ızbasarlarynyŋ da taŋdy taŋǧa asyryp küi tartatynyn estuımız bar. Eskı küişıler bırı tartqan küiın ekınşısı ekı qaitalatpai tarta beredı degendı aŋyz dep qabyldaitynbyz. Söitıp jürgende, küidı bır tyŋdaǧannan qaǧyp alyp, qaita tartatyn qūimaqūlaq küişınıŋ özın kördım. Tabiǧatym tökpeden görı şertpege jaqyn ekenın bıldım de, Janǧali Jüzbaev aǧamyzdyŋ synybyna auystym. Sol kezde jas jıgıt esebındegı Janǧali aǧa küişıler arasynda asa bedeldı edı. Küişılık önerı aldyndaǧy aǧalarymen qatar tūratyn. Jastaiynan Maǧauiia Hamzin, Uäli Bekenov, Oral İsataev, Däuletbek Saduaqasov, Eraly Tohanov, Mūhamedjan Tıleuhanov, Ergentai Borsabaev, Talasbek Äsemqūlovtarmen iyq tırestırıp küi tartqan, talai konsertke bırge qatysqan. Qyzdarbektıŋ «Sylqym qyz», Sügırdıŋ «Qaratau şertpesı» (II-türı) siiaqty eskı küilerdı öz qolymen jetkızgen. Būl eŋbegı küişı qauymda joǧary baǧalanatyn-dy.
Janǧali aǧamyzdyŋ General Asqarov, Tölegen Mombekov, Faizolla Ürmızov, Atabek Asylbekov siiaqty ūstazdary – Sügırdıŋ közın körgen asyldyŋ synyqtary. Aǧamyzdyŋ küişılıgı otbasynan bastalady eken. Äkesınıŋ aǧasy Seiıthan Sügırdıŋ maqtauly şäkırtı bolypty. Öz äkesı Älımhan aqsaqaldyŋ maitalman küişı ekenın bertınde kördım. Körgenı köp, tüigenı mol küişı Arqa men Qarataudyŋ eskı küilerın şeber tartady. Osy öŋırlerdıŋ küişılık dästürın jas buynǧa jetkızude eŋbegı eren: eskışe küi şertuden auytqyp ketken oqytu ürdısıne dästürlı küişılıktı synalap kırgızdı. Önertanu ǧylymynyŋ kandidaty Rauşan Alsaitovanyŋ «Dombyra Janǧalidyŋ qolynda kolorittık bai ünı bar aspapqa ainalady» degen pıkırı öte oryndy edı. Rasynda solai. Qai küidı tartsa da, baiytyp tartady. Tyŋdauşynyŋ jan-düniesınen äserlı dybystardy taba bıledı.
Janǧali aǧa dombyra şertkende oŋ qol şyntaqtan bılek ūşyna deiın dombyranyŋ qaqpaǧyna tolyq tiıp tūrady. Būl ädıs, dombyra dybysynyŋ qoŋyrlyǧyna kepıldık beredı. Būrynǧy qazaq küişılerı köp qoldanǧan ädıs bolsa kerek.Äbıken Hasenov «Kökeikestısın» däl osylai, dombyrasynyŋ qaqpaǧyn alaqanymen basyŋqyrai otyryp, terbei şertedı. Sonyŋ äserı bolar, aşyq qaǧystarda da dombyra ışegı terbelıp tūrady. Osy terbelıs dombyra dybysyn qūbyltyp, äserlı ete tüsken. Küi saǧasynda dombyranyŋ saŋqyldap ketetını alaqannyŋ dombyra betınen azdap alşaqtauynan tuǧan.
Küidıŋ körkem, dybystyŋ äserlı boluy Janǧali Jüzbaevtyŋ ädıske bailyǧynan. Ol kısı «kösıp şertu», «jai şertu», «qos sausaqpen» (sūq sausaqpen ortaŋǧy sausaq), «batyl şertu», «qos sausaqty qabystyra şertu», «daralai şertu», «üş sausaqty bos tastap, erkın şertu», «sausaqtardy jabystyra sıltep qaǧu», «tökpelete tartu», «jalǧyz sausaqpen sipai şertu» t.b. ädısterdı jiı qoldanyp otyrady. Has şeberdıŋ bır ädısten ekınşı ädıske qalai auysqanyn seze almai da qalasyŋ.Dombyra tartqanda sol qolynyŋ sausaqtaryn jatyŋqy ūstaidy. Būl dybystyŋ närlı boluyna septesedı. Dombyra ışegın sabyrmen terbep tartu arqyly «aqyldynyŋ sözındei häm maǧynaly» dybystar şyǧara bıledı. Köne ädıs-täsıldıŋ qūpiiasyn jetık meŋgergendıkten bolar, küişınıŋ siqyrly sausaqtary ol tartqan ärbır küige özıne laiyq reŋk berıp, qūbyltyp jıberedı. Küidıŋ negızıne, tabiǧatyna qarai är küidı är türlı ädıspen şertıp, tyŋdauşyny küidıŋ ışkı iırımıne tartyp äketu – ūly talanttyŋ maŋdaiyna jazylatyn nesıbe. Küişı retınde Janǧali aǧa däl sondai şeberlıkke jetken. Būǧan eşkım kümän keltırmes. Iliias Jansügırov 1927 jyly «Eŋbekşı qazaq» gazetınde «Qazaq küilerı jinalsyn» degen maqala jariialaidy. Onda: «Bızdıŋ elde erterekte Toitan degen bır şal 40 küi tartady eken. Ol küilerdıŋ būl künde bıreuın de eşkım bılmeidı. Tek küi attaryn aityp aŋyz qylysady. Söitıp Toitan ölımı 40 küidı ala ketıp otyr. Jalǧyz Toitan emes, tolyp jatqan dombyraşylar, küişıler küiımen bırge zym-ziia joǧalyp jatyr. Elde jastan dombyraşy şyǧu, jaŋadan küi şyǧu öte sirek», – dep jazǧan. Mūny aityp otyrǧanym, eger Janǧali küişı bolmaǧanda General men Tölegennıŋ, Faizolla men Seiıthannyŋ tartystary, äsırese, olar tartqan küilerdıŋ näzık iırımderı bızge beitanys küiınde qalar edı. Küişınıŋ oryndauynda halyq arasyna tez tarap, mäşhür bolǧan «Kertolǧau», «Naz qoŋyr», «Şalqyma», «Sylqym qyz», «Qaratau şertpesı» (II türı) t.b. küiler däl osy deŋgeide tartylmas edı. Sonda kelesı ūrpaq Toitan ölımıne ökıngen Iliias aqynnyŋ küiın keşer me edı, qaiter edı? Janǧali Jüzbai küişılık pen küitanudy qatar alyp jürgen zerdelı ǧalym retınde de belgılı. Onyŋ «Qazaqtyŋ şertpe küilerı», «Şerpe küidıŋ tört mektebı», «Ūstazdyŋ pedagogikalyq repertuary» atty eŋbekterı derektık qainarymen de, teoriialyq qorytyndylarymen de asa qūndy. Būl eŋbekterde küi jäne küişıler jaiynda qyzyqty mälımet-derekter berılıp, 120 küi notaǧa tüsırılıp, 71 küidıŋ aŋyzy (şyǧu tarihy) jazylǧan. Janǧali aǧa sol küilerdıŋ däulesker oryndauşysy, üiretuşısı de. Ūlt üşın, öner üşın būl – asa ülken olja.
Qairat AITBAEV, küişı, Tättımbet atyndaǧy republikalyq
baiqaudyŋ jüldegerı
