ەلدى اۋزىنا قاراتقان ءبىرجان-سارا ايتىسىنا مەكتەپتە ءبىرسىدىرتىپ قانا توقتالعاننان بولار، ءسوز سايىسىنىڭ، شىندىعىندا، ومىردە بولعاندىعىنا سەنەتىنبىز. جاقىندا «اباي» جۋرنالىنىڭ 1992 جىلعى №3 ءنومىرىن وقىپ وتىرىپ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ بۇل ايتىس ۇلگىسىن ابايدىڭ اقىن شاكىرتى ءارىپتىڭ شىعارعاندىعى تۋرالى ماقالاسىن وقىپ، تاڭعالدىم. نە دە بولسا، تاريحي شىندىققا كوز جەتكىزبەك ماقساتتا ايتىستى وقىپ شىعىپ، ول تۋرالى جازىلعان زەرتتەۋلەردى اقتارۋدى ءجون كوردىم.
ادەبيەت تاريحىن زەرتتەگەن عالىمداردىڭ باسىم بولىگى بۇل تاقىرىپتى اينالىپ وتپەگەن. «اناۋ ايتىپتى، مىناۋ بىلاي جازىپتى» دەگەننەن گورى، ايتىستى باسىنان اياعىنا دەيىن وقىپ شىققان ادام ماسەلەنىڭ اق-قاراسىنا ءوزى-اق كوز جەتكىزەدى. مۇحتار ومارحانۇلى «ابايدىڭ تۋىسى مەن ءومىرى» اتتى ماقالاسىندا اباي ولەڭگە قاتاڭ تالاپ قويعاندىقتان، شاكىرتتەرىن قاتتى سىناپ، مىندەرىن ولەڭگە قوسىپ تا جىبەرگەندىگىن ايتادى:
«ماسەلەن، كوكباي، ءارىپ، شاكەرىم ۇشەۋىنىڭ ءۇش ءتۇرلى ولەڭدەرىن ەسكە الىپ:
حات جازدىم ازىرەت ءالى ايداھارسىز،
بىزدە جوق التىن يەك، سارى الا قىز.
كارىلىكتى جامانداپ، ءولىم تىلەپ،
بولسىن دەگەن جەرىم جوق جىگىت ارسىز، – دەيدى. …العاشقى جولداعى – «ازىرەت ءالى ايداھاردى» كوكبايدىڭ قىسا جازعىش بولعاندىعىن ايتتى. «التىن يەك، سارى الا قىز» دەپ سىبان ءارىپ دەگەن اقىن «زيادا» دەگەن قىساسىندا سۇلۋ قىزدى سيپاتتايمىن دەپ، يەگى التىن، كوزى گاۋھار دەپ ماقتاۋىن اسىرىپ، ءتۇسىنە قاراماي، اسىل تاستاردى سىناي بەرسە كەرەك. سوعان ايتىلعان. سوڭعى ەكى اۋىز كارىلىكتى جامانداپ ايتقان شاكەرىم ولەڭىنە ارنالعان.
وسى سوزدەر اقىنداردىڭ بارلىعىنا دا اۋىر تيگەن شىعار. بىراق ىشتەرىندە، اسىرەسە ءارىپ قاتتى نامىس قىلىپ كەكتەنىپ، ابايدان ەسەسىن قايىرماق بولىپ، «ءبىرجان-سارانىڭ ايتىسىن» شىعارعان. سوندا سارا ايتتى قىلىپ ابايداعى كەگىن، شىنىمەن-اق، العانداي بولادى. ءبىرجان-سارا ارىپكە، اشەيىن ويدان شىعارعان «گەرويلار» ەسەپتى عانا كەرەك. سوندىقتان ءبىرجاننىڭ ارعىن ەمەس، كەرەي ەكەنىن دە ەسكەرمەگەن. مۇمكىن، ول كەزدە ءبىرجاننىڭ رۋىن بىلمەگەن دە شىعار».
ايتىستان ارعىن مەن نايماننىڭ رۋلىق ءسوز قاعىسى كورىنىپ تۇر. اسىرەسە ايتىستاعى سارانىڭ سوزدەرىنەن توبىقتىنىڭ ءىرى تۇلعالارى قۇنانباي مەن ابايعا قاتتى نارازى ەكەندىگىن بايقايمىز. سارا، ايتىستا اتالعانداي، قاپتاعاي رۋىنان ەمەس، ماتايدىڭ كەنجە دەگەن تارماعىنان. ال ايتىستا سارا بىرىڭعاي سىباننان شىققان 17 اقىن مەن بەدەلدى بي-بولىستارىن، جارما وڭىرىنە ءماشھۇر ادامدارىنىڭ ەسىمدەرىن جىپكە تىزگەندەي ايتىپ بەرەدى. ابايتانۋشى قايىم مۇحامەدحانۇلى «ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى» اتتى كىتابىندا جەتىسۋدىڭ 18 جاستاعى قىزى قانشا جەردەن «شەجىرەشى» دەسەك تە، سىباننىڭ ادامدارىن ءبىلۋى قيىن دەيدى.
قايىم اتانىڭ: «لەپسى، زايسان، سەمەي ۋەزدەرىنە قارايتىن قاراكەرەيدىڭ بەلگىلى ادامدارىنىڭ اتى اتالماي قالعاندارى جوق. وسىلاردىڭ ءبارى ماتاي قىزى سارانىڭ اۋزىنان ماقتالادى. ال ماتايدىڭ بۇلار قاتارلى اتاقتى ادامدارى، مىسالى، بۇعىباي باتىر، جاپالاق بي، سادىر سيقىمباي، قىزاي بالاپان بي تاعى باسقالار سارانىڭ اۋزىنا دا الىنباي قالادى. سول سياقتى «قاراكەرەي اقىنى تۇبەكپەن مامان الدىندا ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ايتىسقان» دەيتىن ماتايدىڭ اتاقتى اقىنى تولعانباي دا سارانىڭ اۋزىنا الىنباي قالعان»، – دەگەن سوزىندە كورە بىلگەنگە استارلى اقيقات جاتىر.
ب.ەردەمبەكوۆ تە اتى اتالعان ادامداردىڭ ساراعا ەمەس، ارىپكە تۋىس، جەرلەس ەكەندىگىن جانە ولاردىڭ بەدەلىن ءارىپتىڭ جاقسى بىلگەندىگىن ايتادى (باۋىرجان ەردەمبەكوۆ «…بۇل ولەڭ شىققان ەكەن ءبىرتالايدان» /«ءبىرجان-سارا ايتىسىن» زەرتتەۋدەگى كوكەيكەستى ءماسەلەلەر/. ماقالانىڭ تولىق نۇسقاسىن گازەتىمىزدىڭ سايتىنان وقي الاسىزدار).
باۋىرجان ەردەمبەكوۆ، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، ابايدىڭ اقىندىق ورتاسىن زەرتتەۋشى:
– ايتىستىڭ تولىق نۇسقاسى دەپ تانىلىپ جۇرگەن 1899 جىلعى زايسان نۇسقاسىن نەگىزگە الساق، ءارىپ ءبىرجان مەن سارانىڭ كەزدەسۋىن، ونداعى ولەڭ-ءسوزدەرىن ارقاۋ ەتە وتىرىپ، ايتىستى بەلگىلى ءبىر سيۋجەتتىك جەلىسكە قۇرىلعان كوركەم شىعارما ەتىپ جازعان. ءبىرجاننىڭ ەشكىولمەسكە كەلۋى، سارانىڭ شەشەسىمەن، سىڭلىسىمەن ايتىسۋى، نايمان مەن ارعىن، دالىرەك ايتقاندا، ارىپكە جاقىن تاقىرىپ – سىبان-توبىقتى اراسىنداعى تارتىستى سارانىڭ باس بوستاندىعى سياقتى تاقىرىپقا ۇشتاستىرىپ اكەپ، ادەمى سيۋجەتتىك جەلىس قۇراۋى ءارىپتىڭ تولىق اۆتورلىق قۇقىعىن ايقىندايدى.
«ءبىرجان – سارا ايتىسىنىڭ» ءارىپ تاڭىربەرگەنۇلى قولىنان تۋعان كوركەم تۋىندى ەكەندىگىن قۋاتتايتىن نەگىزگى دەگەن ماسەلەلەر:
– «ءبىرجان – سارا ايتىسىن» ءارىپ جازعان دەگەن پىكىرلەر توڭكەرىسكە دەيىن جانە ودان كەيىنگى 30-جىلداردىڭ اياعىنا دەيىن تالاسسىز تۇردە ايتىلىپ كەلدى; – ايتىستىڭ كوركەم شىعارماعا ءتان بەلگىلەرىن اتاساق، بىرىنشىدەن، ايتىس باس-اياعى جيناقى، وقيعاسى بار، بەلگىلى سيۋجەتكە قۇرىلعان، ەكىنشىدەن، جەرى شالعاي ەكى ءوڭىر اقىندارىنىڭ ءسوز ساپتاۋى، ولەڭ قۇرۋلارى، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا، ءستيلى ءبىر. وسىنداي كوركەمدىگى ءمىنسىز ايتىس قۇرۋ ءۇشىن ۇلكەن ايتىس اقىنى بولۋ شارت. ال ءبىرجان، ەڭ الدىمەن، ايتىس اقىنى ەمەس، سارانىڭ دا بىزگە جەتكەن ايتىستارى مۇنداي كوركەمدىك بيىكتەن كورىنبەيدى;
– ايتىستا ءوزىن ارعىنمىن دەگەن ءبىرجان – ارعىن ەمەس، كەرەي رۋىنان. سارا دا، ايتىستا اتالعانداي، قاپتاعاي رۋىنان ەمەس. سارا ماتايداعى كەنجە دەگەن ەلدىڭ تاستەمىر دەگەن از عانا رۋىنان شىققان. ءوز رۋىنىڭ اتىنان سويلەمەۋ – ايتىسقا، جالپى، اقىندار تابيعاتىنا جات نارسە. قالاي دەسەك تە، ءبىرجاندى – ارعىن، سارانى قاپتاعاي ەتىپ وتىرعان – ءارىپ;
– ايتىس ارعىن مەن نايمان، ونىڭ ىشىندە ماتاي اقىندارىنىڭ اراسىندا بولدى دەگەن كۇندە دە، ەكى اقىننىڭ رۋ جاعىن ءسوز ەتكەندە توبىقتى مەن سىبانعا اۋىپ كەتۋى – تاعى دا ءارىپتىڭ كوركەم تۋىندىنىڭ تارتىسىنا ىڭعايلاعان ءادىسى;
– ايتىستاعى اباي مەن قۇنانبايعا قاتىستى سوزدەر تاعى دا ارىپكە قاتىستى. ءارىپتىڭ «زيادا-شاھمۇرات» قيسساسىنىڭ اباي تاراپىنان سىنالۋى، ءارىپ سونى كەك كورىپ (بۇل ارادا ونەر ادامدارىنىڭ اراسىنداعى شاكىرتتىڭ ۇستازعا دەگەن ارتى جوق اشۋى دەپ ۇققان ءجون), ايتىسقا ابايدى جامانداعان سوزدەر قوسادى. بۇل تۋرالى تۇراعۇل ابايۇلىنىڭ ەستەلىگىندە دە ايتىلعان. قۋانىشباي اقىنمەن ايتىسىندا دا ءارىپ بۇل قۇبىلىستى موينىنا الا جاۋاپ قايىرعان.
اقيقاتتى اقتارامىن دەگەن ادامعا قايىم اتانىڭ كىتابىندا دالەل جەتەرلىك. كوزكورگەن ادامداردىڭ ناقتى پىكىرى كوڭىلىمىزدى كونشىتەدى. ءارىپتى كورگەن اتاقتى حالىق اقىنى نۇرلىبەك بايمۇراتوۆ ەستەلىگىندە سەمەيدە ابايدىڭ ۇلى تۇراعۇل ۇيگە كوكباي، ارىپتەر كەلدى دەگەن سوڭ، سولارمەن تانىسۋعا بارىپ، قوناقتاردىڭ ىشىندەگى قانىشتىڭ اعاسى ابىكەي ساتپاەۆ ارىپتەن «ءبىرجان-سارا ايتىسىن» ءسىز شىعاردىڭىز با؟» دەپ سۇراعاندىعىن ايتىپتى. سوندا ءارىپ: «ءيا، بۇل ايتىستى بىرەر سەبەپپەن مەن جازىپ ەدىم. بۇل سوزدە قانشا كىنانىڭ بار ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن، ايتەۋىر، «ءبىرجان – سارا ايتىسى» دەپ جازدىم»، – دەگەن ەكەن.
بۇل ايتىستى بارىنشا زەرتتەگەن ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ جاسى ەلۋلەردەگى سارامەن كەزدەسىپ، ارنايى سۇراعانىندا: «ونى شىعارىپ جۇرگەن ءارىپ قۋ عوي»، – دەگەنى دە بار.
1936 جىلى جامبىلدىڭ مەرەكەسىن تويلاۋعا الماتىعا كەلگەن حالىق اقىندارىنىڭ ءبىر وتىرىستا ايتىستى ءسوز قىلعانىن ءسادۋ ماشاقوۆتىڭ ەستەلىگىنەن بايقادىق. سوندا ءىلياس: «ايتىس اقىندارى قولما-قول سۋىرىپ سالىپ ايتادى. ال بىردەن مۇنداي مازمۇندى، كوركەم ولەڭ شىقپايدى. بۇل كوپ ويلانىپ، تولعانىپ جازعان ءبىر اقىننىڭ عانا ولەڭى بولۋى كەرەك»، – دەگەن ەكەن.
ءتۇيىن
تاريح بەتىندە كوركەم سيۋجەتتى شىعارما بولىپ قالعان «ءبىرجان-سارا ايتىسىن» جازىپ، ابايدىڭ سىناۋىمەن قۇندى مۇرا قالدىرعان ءارىپ تاڭىربەرگەنۇلىنا ۇرپاقتىڭ العىستان باسقا ايتارى جوق. ءارىپ تەك ءبىرجان مەن سارانى عانا ءسوز قاعىستىرتىپ قويماي، «تاۋكە مەن ۇرقيا ايتىسى» سىندى قازىنانى شىعارىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ توزبايتىن جاۋھارىنا اينالدىردى. ارينە، اۋادان الىنعان اقپار ەمەس، راسىندا، تاريحتا بولعان ءبىرجان سال مەن اقىن سارانىڭ كەزدەسۋىنەن تۋعان تۇيتكىلدى وي ەدى. جيەنقۇلداي جامانعا ايتتىرىلعان سارانىڭ تاعدىرىنا الاڭداعان ءبىرجاننىڭ ادەيىلەپ جەتىسۋعا ىزدەپ بارىپ، تۇرىسبەك قاجىعا ارىز ايتقانىن سارا تاستانبەكقىزىنىڭ ءومىرىن تەرەڭ زەرتتەگەن ت.قاليلاحانوۆ تاپتىشتەپ جازعان. دەمەك، ءبىرجان مەن سارا اراسىنداعى اڭگىمە تاريحتا بولعان، ءبىرجان مەن سارا ءبىر-بىرىنە قانشاما ولەڭ ارناعانىنا قاراپ، بۇل ايتىسقا نەگىزگى تۇلعالاردىڭ دا ۇلەسى بار ەكەندىگىن ۇمىتپاعان ءجون. ارنايى ءسوز قاعىستىرىپ ايتىسپاسا دا، ومىردە بولعان كەزدەسۋدى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرۋدى، قوعامنىڭ ايەل زاتىمەن ساناسپايتىن ماسەلەسىن ورنەكتەۋدى قولعا العان ءارىپ اقىننىڭ ەڭبەگى ەرلىككە تاتيدى. ول – شىندىق.
جادىرا جۇماكۇلباەۆا
…بۇل ولەڭ شىققان ەكەن ءبىرتالايدان
(«ءبىرجان-سارا ايتىسىن» زەرتتەۋدەگى كوكەيكەستى ماسەلەلەر)
«بiرجان-سارا ايتىسىنىڭ» اقيقاتىن انىقتاۋ عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتى ۇتتىرعان-دى. ولاي دەيتiنiمiز — قازاق ادەبيەتiندە بۇل تۋىندىعا پiكiر بiلدiرمەگەن ادەبيەتتانۋشى كەمدە-كەم دەسەك، ۇزاق-سونارعا سوزىلعان پiكiرلەر، ويلار، دالەلدەۋلەر، شەشiمدەر تiزبەكتەلگەنمەن، اتالمىش ايتىس ءالi كۇنگە اقىرعى نۇكتەسiنە جەتپەدi. الدىمەن داۋ ەكiگە جارىلدى: بiرi — ايتىس بولعان، ەكiنشiسi — ايتىستى شىعارۋشى ءا.تاڭiربەرگەنۇلى. كەلە-كەلە وسى ەكi پiكiردەن ءۇشiنشi بiر تۇجىرىم تۋىندادى: سارا مەن بiرجان كەزدەسiپ ايتىسقان، بiراق ايتىس سول قالپىندا ساقتالماي، كەيiننەن ءارiپ اقىن وسى ايتىستى وزiنشە جىرلاعان.
وتكەن عاسىردىڭ باسىنان باستاپ وسى ونەر تۋىندىسى جايىندا پiكiر بiلدiرمەگەن زەرتتەۋشi, ادەبيەتشiلەر كەمدە-كەم. باسى جامبىل اقىننان باستاپ ق.جانسۇگiروۆ، م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، س.ماشاقوۆ، ق.مۇحامەدحانوۆ، ن.بايمۇراتوۆ، ت.قاليلاحانوۆ، س.قاينارباەۆ، ءو.ەسنازاروۆ، ش.احمەتوۆ، ە.ىسمايلوۆ، م.يماشەۆ، ن.ايتوۆ تاعى باسقا ادەبيەت قايراتكەرلەرi ايتىسقا قاتىستى ءار ۇداي پiكiرلەر بiلدiرگەنi بەلگiلi. بiز بۇل ارادا ول پiكiرلەردi تالداپ ولارعا باعا بەرۋدi ماقسات ەتپەدiك. بۇل جايىندا «ءارىپ اقىن» اتتى مونوگرافيامدا (الماتى: «ينفورم-ارنا»، 2001) جان-جاقتى توقتالعانمىن.
«بiرجان-سارا ايتىسىنىڭ» جىلدار بويى (اسiرەسە، تاريحي دەرەكتەردiڭ شيەلەنiسكەن سوڭعى جىلداردا) زەرتتەلۋ سۇرلەۋiن سۇزگەن ادامعا كوزگە بادىرايىپ بايقالاتىن بiر نارسەنi ايتا كەتۋiمiز كەرەك. ايتىسقا بايلانىستى ەكiگە جارىلعان، بiر-بiرiن جوققا شىعارار كەرەعار دالەل-دەرەكتەر كەلتiرiپ جۇرگەن زەرتتەۋشiلەردiڭ عىلىمي پiكiرلەرi ۇدايى بiرجاقتىلىقتان قۇتىلا الماي كەلەدi. ماسەلەن، ايتىستى «بولدى» دەپ دالەلدەۋشi عالىمدار «ءارiپ شىعاردى» دەگەن ءدالدi دەرەكتەرگە توقتالماي، اينالسوقتاپ كەتەدi. ال، ءارiپتiڭ اۆتورلىعىن قۋاتتايتىندار بiرجان مەن سارانىڭ كەزدەسiپ، ايتىسقانىن بەرەتiن فاكتiلەرگە كوزجۇمبايلىق تانىتادى. قىسقاسى، اركiم ءوزi ايتقان پiكiرلەرiن كۇيتتەۋدەن ءارi اسپايدى. اتالمىش ايتىستىڭ ءالi كۇنگە ناقتى بiر توقتامعا كەلمەي، بiرiن-بiرi جوققا شىعارعان داۋ-دامايدىڭ ءورشي ءتۇسۋiنiڭ نەگiزگi سەبەبi دە وسىندا. سوندىقتان دا، عاسىرعا سوزىلعان ادەبي داۋدىڭ ادiلدiگiنە جەتۋ ءۇشiن، اركiم ءوز پiكiرiن قورعاپ، قولداعاننان گورi, ايتىس تۋراسىنداعى ءدالدi فاكتiلەر مەن تاريحي دەرەكتەردi جان-جاقتى سالعاستىرا قاراپ، ورتاق بiر تۇجىرىمعا كەلگەن ءجون. اتالمىش ايتىستىڭ تىنىس-تىلسىمىنا ۇڭiلسەك، ءالi كوپتەگەن جايلاردىڭ كولەڭكەلi جاقتارى كورiنiس بەرiپ جاتىر. سوندىقتان دا، «بiرجان — سارا ايتىسىنىڭ» تابيعاتىن تانۋدا وسىنداي كوكەيكەستi ماسەلەلەردiڭ تامىرىن باسىپ، وعان ءارiپ اقىننىڭ تiكەلەي قاتىستىلىعىن دالەلدەۋ ماقساتىندا ءوز ويىمىزدى ورتاعا سالۋدى قاجەت iس دەپ سانادىق.
«بiرجان-سارا» تۋرالى داۋدىڭ ۋشىعىپ، تاريحي دەرەكتەردiڭ ءوزi بiرiن-بiرi جوققا شىعارىپ، قايشىلىققا ۇرىنىپ جاتقانىن ەستە ۇستاي وتىرىپ، بiز بۇل ارادا، اناۋ اتتى، مىناۋ ايتتى دەگەن كونەكوز قاريالاردان، سارانى، بiرجاندى، ءارiپتi كوزi كوردi دەگەندەردەن جينالعان ناقتى تاريحي دالەلدەرسiز ەستەلiك، اڭگiمەلەردi كەلتiرۋدەن بويىمىزدى الشاق ۇستادىق. سونداي-اق، ايتىس جايىندا بۇگiنگi كۇنگە دەيiن ايتىلىپ، ۇدايى قاراما-قارسىلىقتان قۇتىلا الماي كەلە جاتقان عالىمدارىمىزدىڭ، زەرتتەۋشiلەرiمiزدiڭ، جانە جالپى ادەبيەت ماڭىندا جۇرگەندەردiڭ وي-پiكiرلەرiنە جىعىلا جۇگiنبەي، ايتىس اقيقاتىن ايتىستىڭ وزiنەن، سونداي-اق، «بiرجان-سارا ايتىسىنا» قاتىستى ايتىلعان اقىنداردىڭ مۇرالارىنان، دالiرەك ايتقاندا ولەڭ-جىرلارىنان تابۋعا تىرىستىق.
«ايتىس» بولدى دەۋشiلەر الدىمەن سارانى 1878 جىلى تۋعىزىپ، ارتىنان 1854 جىلعا iلگەرiلەتتi, «ايتىس» ۋاقىتىن دا 1895-تەن 1871-جىلعا اۋىستىردى. سونىمەن، «تورەباي مەن سارا ايتىسى» سىندى تاريحي دەرەك اقىن سارانىڭ بiر ەمەس ەكi ولەڭدەر جيناعىنداعى «سارا 1878 جىلى تۋدى، 1895 جىلى بiرجانمەن ايتىستى»،- دەگەن دەرەكتەردi جوققا شىعاردى (قاراڭىز: تاستانبەكقىزى س.تورداعى توتى. — الماتى: جازۋشى، 1980. -120 بەت.، اقىن سارا. -الماتى: جازۋشى، 1985.-144 بەت). كوپ جىلدار بويى تiرi كۋالاردىڭ ەستەلiكتەرiن جيىپ، سارا ءومiرiن سارىلا iزدەگەن ت.قاليلاحانوۆ پەن س.قاينارباەۆتىڭ ەڭبەكتەرiندەگi سارا ءومiرi جايىنداعى، بiرجانمەن 1895 جىلدارى ايتىسى جونiندەگi دەرەكتەر جالعان بولىپ شىقتى. 1977 جىلى جارىق كورگەن قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنداعى «سارا 1878 جىلى تۋىپ، 1916 جىلى ولگەن»،- دەگەن دەرەك، كەيiنگi -1989 جىلعى قازاق سسر قىسقاشا ەنتسيكلوپەدياسىندا «1853-1907 جىلدارى ءومiر سۇرگەن»،- دەگەن دەرەكتەرمەن اۋىستىرىلدى. دەمەك، تاريحي دەرەككە سانالاتىن «تورەباي مەن سارا ايتىسى» سارا ءومiرiنiڭ اقيقاتىن تانىتقانداي بولدى دەگەنiمiزبەن، تاريحي تارماقتار شەشiلۋدiڭ ورنىنا شيىرلانا ءتۇستi. تورەبايمەن ايتىسىندا سارانىڭ:
قىرىقتىڭ سەگiزiنە جاسىم كەلدi,
ەكپiنiم وزگە اقىننان باسىم كەلدi,-
دەگەن سوزدەرi ونىڭ ءوز ولەڭدەرiندەگi:
مۇشەلگە وتىز جەتi اجال جەتiپ،
تاۋسىلىپ ىرىزدىعىم، بiتتi دەمiم.
نەمەسە:
دۇنيەگە كەلiپ-كەتەر اركiم قوناق،
سولاردىڭ بiرەۋi مەن ءومiرi شولاق،-
دەگەن تاريحي تارماقتارمەن بiر-بiرiنە قايشى كەلiپ جاتىر.
ەندi مىنا بiر ولەڭ جولدارىنا ۇڭiلەيiك. بiرجان مەن سارانىڭ كەزدەسۋiنە كۋاگەر بولعان اقىنداردىڭ بiرi:
تاڭىرقاپ جۇرت تىڭداعان سول بiرجان سال،
ول كۇندە الپىستارعا تاقاعان شال.
قاراسۇر ادام ەدi ونشا ءوڭدi ەمەس
قىر مۇرىن، تۇلكi مۇرتتى شوقشا ساقال،-
دەگەن ولەڭ جولدارى، سونداي-اق، بiرجاننىڭ سارامەن كەزدەسكەندەگi ولەڭiنەن ەل اۋزىندا قالعان:
مiنەكەي جاسىم استى ەلۋ بەستەن،
وتكiزدiك ساۋىق-سايران مەن بiر دەستە.
نايمانعا كەلiپ سالەم بەرەيiن دەپ
ەلiڭدi iزدەپ كەلدiم ەشكiولمەسكە.
سوزiمە قالىڭ ماتاي قۇلاعىڭ سال،
بۇل كۇندە جاسىم وزعان جاي بiر مەن شال.
بۇرىلدىم تانىسقالى ۇزىن جولدان
كەلگەم جوق ولجا سۇراي، الۋعا مال،-
دەگەن (قاراڭىز: قاليلاحانوۆ ت. اقىن سارا تۋرالى سونى دەرەكتەر //جۇلدىز، 1958. №4) ولەڭ جولدار سارا مەن بiرجاننىڭ كەزدەسكەن ۋاقىتىن كۇرمەلەي تۇسەدi.
وسى ولەڭ جولدارىنداعى قايشىلىقتاردان قاشىپ، بiر تۋىندىنىڭ سالماعىن ارتتىرىپ، ەكiنشiسiنە كەلگەندە ۇستiرتتiككە باسىپ، كوزجۇمبايلىق تانىتقانىمىز – ولەڭ مۇراسىنا قيانات. دەمەك، كەلتىرگەن تارماقتارداعى قايشىلىقتار سارا ءومiرiنiڭ جانە ايتىستىڭ بولعان ۋاقىتىنىڭ ءالi اقىرىنا جەتiپ انىقتالا قويماعاندىعىن اڭعارتادى. ايتەۋiر، ادەبي داۋدى توقتاتۋ ءۇشiن بiر جاعىنا قيسايا كەتۋ عىلىم ءۇشiن قاجەتسiز قۇبىلىس.
بiرجاننىڭ جەتiسۋدا بولعانىنا ونىڭ «تالاي زامان»، «جەتiسۋ» ولەڭدەرi كۋا. سونداي-اق، بiرجاننىڭ «مۇرا» اتتى ولەڭiندەگi:
بايگە الدىم جiگiتتiكە ولەڭ-جىردان
اسىردىم اسقاق ءاندi التى قىردان
كەشەگi قىرىق جەتi كامiل جاستا،
ونەرمەن ءاربiر iسكە قۇلاش ۇرعام.
سالدىم مەن ويۋ-ورنەك اسىل جىردان،
تايدىرماي اياعىمدى جالعىز قىلدان
كەزدەسiپ نايمانداعى سارا قىزبەن
ءوزiمدi ايتىستىرىپ، قيسسا قىلعام،-
دەگەن (سۇلەيمەنوۆ ت. بiرجان مەن سارا قاشان كەزدەسكەن؟ //ەڭبەك تاڭى. 1989 №7)جولدارداعى سالدىڭ «ايتىستىم» دەمەي، «ءوزiمدi ايتىستىرىپ، قيسسا قىلعام» دەۋi تەك ۇيقاس ءۇشiن ايتىلعان سوزدەر مە؟ وسى ارادا ايتىستىڭ قيسسا بولىپ جازىلۋىن بiرجان ءوزi مەڭزەپ تۇر.
«ايتىس ارiپتiكi, بiرجان مەن سارا ايتىسپاعان» دەگەن تاريحي دەرەكتiڭ بiرi – «ءارiپ پەن قۋانىشبايدىڭ ايتىسى». وسى ايتىستىڭ مىنا بiر تۇستارىنا نازار سالايىق. قۋانىشباي:
ارiپكە سالەم ايتتىم ءۇش قايتارا،
ايتىستى دەپ وتتاپسىڭ بiرجان — سارا،-
دەپ شۇيiلەدi, بiرجان-سارا ايتىسىندا سارا اۋزىمەن جاماندالعان قۇنانباي مەن ابايدى اقتاپ سويلەيدi. عىلىم اكادەمياسى كiتاپحاناسىنىڭ قولجازبالار قورىنداعى ف.عابيتوۆا تاپسىرعان نۇسقادا جوق (قاراڭىز: قۋانىشباي اقىننىڭ ارiپكە شىعارعان ولەڭi. قرۇعا وعكق. 463- بۋما) تەك سەمەي قالاسىنداعى ابايدىڭ مەملەكەتتiك مۇراجايىنىڭ قولجازبالار قورىنا عابباس شوكiمۇلىنىڭ تاپسىرعان نۇسقاسىندا بiراز نارسەنiڭ باسىن اشا تۇسەتiن ءارiپتiڭ جاۋابىندا مىنانداي شۋماق كەزدەسەدi:
ادامنان ارتىق تۋعان سارا ساڭلاق،
ساراداي وڭاي ەمەس اقىن بولماق.
ونەرi قاشان كەم ەدi بiرجان سالدان
ەكەۋiن ايتىستىردىم ادەيi ارباپ،-
دەيدi (قاراڭىز: 69-قور.181- پاپكا) ارiپ قۋانىشبايعا. بۇل جولدار ق.مۇحامەدحانۇلىنىڭ «ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى» كىتابىندا دا ءتۇسىپ قالعان. قاراپ وتىرساڭىز، تاريحي تارماقتاردىڭ وزiندە بiرiزدiلiك جوق.
كەيiنگi زەرتتەۋشiلەردiڭ سارانى 1853 جىلى تۋعان دەگەن پiكiرلەرi ءارiپ پەن سارا اراسىندا تانىستىق، عاشىقتىق بولدى دەگەندi جوققا شىعارىپ ءجۇر. وسى ارادا بiز بۇگiندە داۋلى بولىپ جۇرگەن ءارiپتiڭ «ساراعا» دەگەن عاشىقتىق تولعاۋىنا تۇسiنiك بەرۋدi قاجەت دەپ سانادىق. ءباسپاسوز بەتتەرiندە: «بۇل تولعاۋ اقان سەرiنiڭ «تاعىرىپىڭ» ولەڭiنiڭ كوشiرمەسi»،- دەگەن پiكiر ايتىلىپ ءجۇر. الدىمەن، ءارiپتiڭ وسى ولەڭiنە بەرiلگەن تۇسiنiككە ۇڭiلەيiك: «ساراعا» (جار تۇتتىم اۋەلدەن-اق وزiمە ارناپ) – ورتالىق كiتاپحانانىڭ قولجازبا قورىنداعى نۇسقا بويىنشا بەرiلدi. جازىلعان جىلى بەلگiسiز، كەيبiر دەرەكتەرگە قاراعاندا، تەگi 1895-1900 جىلدارى شىعارىلسا كەرەك. بۇل ولەڭ اقان سەرiنiڭ «تاعىرىپىڭ» دەپ اتالاتىن ولەڭiمەن ۇقساس، بiرقاتار جەرلەرi سوزبە-ءسوز كەلiپ وتىرادى. «تاعىرىپىڭ» اقاننىڭ 1935 جىلى باسىلعان ولەڭدەر جيناعىنا ەنگەن. ال، ولگiندەي ۇقساس جەرلەردiڭ كiمنەن-كiمگە قانشالىقتى اۋىسقاندىعىن ءدال ايتۋ دا قيىن. كوپتەگەن ماعلۇماتتارعا قاراعاندا ءارiپتiڭ وسى ولەڭi اتاقتى سارا قىزعا ارناپ، عاشىقتىق حات رەتiندە جازعاندىعى انىق… سونداي-اق، ءارiپتiڭ وسى حاتىنا سارانىڭ ۇزاق جاۋاپ حاتى بولعان، بiراق ول ازiرگە قولدا جوق»،- دەلiنگەن (حح عاسىر باسىنداعى قازاق اقىندارىنىڭ شىعامالارى. حرەستوماتيا. – الماتى: قاز.سسرعا باس، 1963. 343-بەت). وسى جايعا بايلانىستى ءو.اقىپبەكۇلىنىڭ «ءارiپ اقىن ساراعا عاشىق بولعان با؟» دەگەن ماقالاسى جارىق كوردi. ماقالادا: «ءارiپ تاڭiربەرگەنۇلى پەن اقىن سارا اراسىندا سۇيiسپەنشiلiك، عاشىقتىق حيكايالارى بولدى دەۋگە نەگiز جوق دەگەن بولجامدى باتىل ايتىپ، وسى وي-پiكiرiمiزدi دالەلدەۋگە كوشەيiك»،- دەپ، جوعارىدا ايتىلعان ەكi اقىننىڭ ەگiز ولەڭiن، سونداي-اق اقان سەرiنiڭ «شامسيقامار» ولەڭدەرiن جولما-جول سالىستىرادى. «ساراعانىڭ» «تاعىرىپىڭ» مەن «شامسيقاماردان» الىنعانىن ايتا كەلiپ اۆتور: «مۇنى ۇقساستىق دەيمiز بە، ەلدە بiر اقىننىڭ ولەڭiن ءۇزiپ-جۇلىپ، جاماپ-جاسقاپ ەكiنشi اقىنعا تەلۋ دەيمiز بە»، — دەپ (قازاق ادەبيەتi. 1996. 19 قاراشا) ءارiپ پەن سارا اراسىنداعى عاشىقتىقتى جوققا شىعارادى. وسى ارادا ەسكەرەتiن بiر جاي، اقاننىڭ دا، ءارiپتiڭ دە وسى ولەڭنەن ءتول قولجازبالارى قالماعاننان كەيiن، «بۇل – اقاننىڭ ولەڭi» دەپ ناقتى ايتۋ اسىعىستىق بولار. شىندىقتى ولەڭنiڭ وزiنەن iزدەسەك، بiرiنشiدەن، ولەڭ تiلi اراب-پارسى سوزدەرiمەن كومكەرiلگەن. مىسالى: ۋاجىپ، مەحكات، مەھمان، ماحبۋب، ءبالا، عايري، بازارعان… تiزە بەرسەك كوپ. بۇل ارiپكە جاقىنداۋ قۇبىلىس. ويتكەنi, جاسىنان اراب، پارسى، قىتاي تiلدەرiن جەتiك بiلگەن ءارiپ ءوز شىعارمالارىندا بۇل تiلدەگi سوزدەردi ەركiن قولدانعان دا. اقىننىڭ قيسسا-داستاندارىنداعى اراب-پارسى ءسوز قولدانىستارىن ايتپاعاننىڭ وزiندە، ابايعا ەلiكتەپ جازعان ء“الىپ-بي” تاعى باسقا ولەڭدەرiندە كوپتەگەن اراب-پارسى سوزدەرi كەزدەسەدi. ال، مۇنداي ءسوز قولدانىستارى اقان سەرi شىعارمالارىندا اسا سيرەك. بۇر بiر، ەكiنشiدەن، ەگiز ولەڭدەگi:
Iزدەنiپ باھرام دا كۇلاندامدى
مەحناتپەن اقىرىندا ءسويتiپ العان،-
دەگەن جولدارداعى باھرام مەن ونىڭ سۇيگەنi كۇلاندام ءارiپتiڭ «قيسسا-ي باھرام» (قازان،1908,1912) اتتى شىعىستىق سيۋجەتكە قۇرىلعان داستانىنىڭ باستى كەيiپكەرلەرi. سونداي-اق، ەكi ولەڭدەگi:
زيادا، قورلى، عايىن، فارحات — شىرىن
بۇل كۇندە حابارىم بار سونداي جولدان،-
دەگەن ارiپتەگi جولدار، اقاننىڭ «تاعىرىپىڭ» ولەڭiندە:
زيادا-قورلىعايىن، فارحات — شىرىن،
بۇل كۇندە حابارلارمىن وسىلاردان،-
دەگەن وزگەرiسكە تۇسكەن. وسى جولداردىڭ iشكi سىرىنا ۇڭiلسەك، بiرiنشiدەن، قورلى جانە عايىن ەكi ادامنىڭ اتى. زيادا، قورلى، عايىن — ءارiپتiڭ «زيادا-شاھمۇرات» داستانىنىڭ (قازان، 1890, 1892, 1896, 1912) باستى كەيiپكەرلەرi. قيسساداعى باعدات پاتشاسى مۇحتاردىڭ ۇلى — زيادا، مىسىر پاتشاسى زادانىڭ قوس سۇلۋ قىزى – قورلى مەن عايىن، زيادا مەن قورلى بiر-بiرiن ءسۇيiپ قوسىلعان عاشىقتار. جوعارىداعى تارماقتار ورتاق ولەڭنiڭ نەگiزگi سالماعىن تاعى دا ارiپكە اۋدارىپ وتىر. ماقالادا سونداي-اق، ءارiپتiڭ وسى حاتىنا جازىلعان سارانىڭ جاۋابى بولىپ تابىلاتىن «قارلىعاش» ولەڭiندەگi:
تولعانىپ تەرەڭ ويعا باتتىم اعاي،
بiر تاڭدا كوز iلە الماي جاتتىم اعاي،
جايدارى جۇرەگiمە وت بوپ ءتۇستi
ءار ءسوزi سiزدiڭ جازعان حاتتىڭ اعاي،-
دەگەن ولەڭ جولدارى «گۇلحاسيما سەكەربايقىزىنىڭ جاياۋ مۇساعا ارناعان ولەڭiنiڭ كوشiرمەسi» — دەگەن تۇجىرىم جاسايدى ءو.اقىپبەكۇلى. وسى ارادا تاعى دا ايتارىمىز، اتالمىش ولەڭدەردi جازىپ قالدىرعان اقاننىڭ دا، ءارiپتiڭ دە، سارا مەن گۇلحاسيمانىڭ دا بiزگە دەيiن جەتكەن قولجازبالارى جوق. سوندىقتان دا، ولەڭنiڭ شىعۋ تاريحىنا، iشكi تابيعاتىنا جەتە ءمان بەرiپ تەكسەرمەي، «انا اقىننىڭ ولەڭi مىنا اقىنعا تاڭىلىپ كەتكەن» دەگەن پiكiرلەر مەن بiرجاقتى بولجامدار عىلىمي تۇرعىدان العاندا نەگiزسiز. اتالمىش ماقالاداعى اۆتوردىڭ «سارا 1853 جىلى تۋعان، ون بەس بالانىڭ اناسى بولعان، ءارiپ ساراعا عاشىق بولعان ۋاقىتىن ەسكەرسەك، سارا 8-9 بالانىڭ اناسى»، — دەگەن پiكiرلەرi (اقىن ساراعا سوقتىعا بارەمiز بە؟ //جاس الاش. 1996. 8, 10, 12 قازان) جوعارىدا كەلتiرگەن تاريحي جولداردان-اق بايقاعانىڭىزداي قايشىلىققا ۇرىنىپ جاتىر. ءالi تولىق اقيقاتى اشىلا قويماعان سارانىڭ ءومiر سۇرگەن ۋاقىتىنا ارقا سۇيەپ، ءارiپتiڭ «ساراعا»، سونداي-اق، سارانىڭ «قارلىعاش» ولەڭدەرiن باسقا اقىنداردىڭ تۋىندىلارىنا تەلۋ اسىعىستىق بولادى. ءارiپ پەن سارا اراسىنداعى عاشىقتىقتى ايعاقتايتىن مىنا بiر ءسوز قاعىسىنىڭ شىعۋ تاريحىنا ءۇڭiلiپ كورەيiك: «اباي، شاكارiم، كوكباي ۇشەۋi كەلiسكەندەي، بiر كۇنi ساۋiربەكتi جۇمساپ: اۋەلi ناعاشى جۇرتقا اسىپ كەت، قايتاردا ءارiپتiڭ ءۇيiنiڭ سىرتىنا كەلiپ داۋىستا. شىعا كەلگەن ارiپكە مىنا ءسوزدi ايتا عوي، — دەيدi. ايتقانىنداي ۇيدەن شىعا كەلگەن ارiپكە،
اسسالاۋماعالەيكۋم، ءارiبiمiز!
تاراعان قازاعىما ءدارiبiمiز.
اسپانداعى جۇلدىزدى الامىن دەپ،
بiر كۇنi بولما عارiبiمiز؟ –
دەپ ولەڭدەتiپ جiبەرەدi. اسپانداعى جۇلدىزى – اقىن سارا … الىستان كەلگەن بiرەۋ مە دەپ ۇيدەن ءارiپ شىعا كەلسە، ولەڭدەتiپ تۇرعان ساۋiربەكتi كورەدi. بۇل iستiڭ اباي مەن كوكبايدان كەلگەنiن سەزگەن ءارiپ:
ۋاعالەيكۋماسسالام، ساۋiربەگiم،
اتاۋعا ارعى اتاڭدى اۋىر كوردiم.
قىلشا مويىن كوكتەردiڭ ءبارi قالىپ
بايگەدەن سەن كەلدiڭ بە، جاۋىربەگiم،-
دەپ، بارiنە بiر جاۋاپ قايىرعان ەكەن» (اباي ازiلدەرi. – الماتى: عىلىم، 1995. 69-70-بەت). بۇل ءسوز قاعىستارى ءارiپ پەن سارا اراسىنداعى سۇيiسپەنشiلiك سەزiمنiڭ بولعاندىعىن قۋاتتايدى جانە مۇنداي دەرەكتەر جەتەرلىك تە.
ەندiگi جەردە ءو.اقىپبەكۇلىنىڭ «اقىن ساراعا سوقتىعا بەرەمiز بە؟» ماقالاسىنداعى مىنا بiر جايلارعا نازار سالۋدى ءجون كوردiك. اۆتور: «داۋلى ماسەلەلەردiڭ بiرi – ايتىستى حاتقا تۇسiرگەن كiم دەگەن سۇراق توڭiرەگiندە ءوربiپ، كوبiنە-كوپ ءارiپ تاڭiربەرگەنوۆتiڭ ەسiمi اتالىپ كەلدi… وسى ولەڭ جولدارىنان… ايتىستى قازانعا جiبەرۋشi ءامiرحان ەكەندiگi ايقىن كورiنiس بەرەدi»،-دەي كەلiپ، «ايتىس» كiتابىنا ەنبەي قالعان قازiردە ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبالار قورىندا ساقتاۋلى تومەندەگi جولداردى كەلتiرەدi:
ايتىسىپ بiرجان ەكەۋiڭ بولعان شاقتا،
ەر ءامiرحان تۇسiرگەن ونى حاتقا.
سەرiلiكپەن كۇن وتكiزگەن ونەرپازدار،
قولجازبامەن تاراتقان ءاربiر جاققا.
ءدام تارتىپ ەر ءامiرحان زايسان بارعان،
بولىسقا قىزمەت قىپ سايران سالعان.
ءتورتۋىل نايمانداردا بەس جىل تۇرىپ،
التاي مەن شاۋەشەككە داڭقى بارعان.
جالاسى ولگەن سولدات جابىلعان سوڭ،
ەلiنە ۇلىقتان قاشىپ قايتا الماعان.
قازانعا ايتىس-قيسسا جiبەرسە دە،
ءوز اتىن ساقتىق قىلىپ ايتا الماعان.
شاكiرتi ءامiرحاننىڭ جورعا جاقىپ،
جاسىنان حاتقا جۇيرiك مولدا جاقىپ.
…كەرەيدەن اشامايلى ارعى جاتى،
بيجiگiتتiڭ بالاسى جاقىپ اتى،-
دەلiنگەن (قرۇعا ءاوي قولجازبالار قورى. 766-بۋما) «تورەباي مەن سارا ايتىسىندا». اۆتوردىڭ ايتۋىنشا: «بiرجان سالدىڭ باس شاكiرتi ءامiرحان ءسۇيiنۇلى (1836-1901) ءوزi پالۋان، ءوزi اقىن، ءارi ءانشi ەكەن… سولتۇستiك قازاقستان وبلىسىنىڭ جامبىل اۋدانىنداعى بلاگوۆەششنيچنىي كەڭشارىنا قاراستى گۇلتوبە دەگەن جەردi مەكەن ەتكەن… ءان-كۇي شىعارعان، ايتىس اقىنى بولعان، داستاندار مەن قيسسالار جازعان. ءامiرحان قازانعا ايتىس، قيسسالارىن «جاقىپ بيجiگiتۇلى» دەپ ءوزiنiڭ وكiل بالاسىنىڭ اتىنان جiبەرiپ تۇرعان». جوعارىداعى ايتىس جولدارىنان ءامiرحان ءسۇيiنۇلىنىڭ ايتىستى بiرiنشi بوپ تاراتقانىن بايقايمىز. دەگەنمەن، وسى شۋماقتار بiزدi شىتىرمانى كوپ جايلارعا جەتەلەيدi. ولاي دەيتiنiمiز، وسىنداعى ءسوز بولىپ وتىرعان اقيىق ءامiرحان اقىننىڭ اتىن، نە قالدىرعان مۇراسىنىڭ جۇرناعىن قازاق ادەبيەتi, دالiرەك ايتساق، حIح، حح عاسىر باسىنداعى ادەبي-زەرتتەۋلەردەن، نە بiر قيسسا-داستاندار، ايتىس جيناقتارىنان، ءان-كۇيگە بايلانىستى زەرتتەۋ ەڭبەكتەردەن، ەل اۋزىنان جينالعان جيناقتاردان كەزدەستiرە المادىق. ەگەر ءامiرحان، ءو.اقىپبەكۇلى ايتقانداي، سەگiز قىرلى، بiر سىرلى، ءانشi, ايتىسكەر، قيسساشىل اتاقتى اقىن بولسا، ءوز اۋىلىنىڭ اقىنى تۋرالى عالىم س.مۇقانوۆ نەگە ەشتەڭە ايتپايدى. س.مۇقانوۆ «قازاقتىڭ حVIII-حIح عاسىرداعى ادەبيەتiنiڭ تاريحىنان وچەركتەر» دەگەن ەڭبەگiندە (الماتى: 1942) سول كەزەڭنiڭ بەلگiلi-بەلگiسiز اقىندارىنا توقتالعاندا دا ءا.ءسۇيiنۇلىنىڭ اتىن، نە بiر ەڭبەگiن اتامايدى. ءامiرحاننىڭ «بiرجان-سارا ايتىسىن» حاتقا تۇسiرگەنi جايىن، ايتىستى ۇزاق ۋاقىت زەرتتەپ، عىلىمي تۇجىرىمدار جاساپ جۇرگەن عالىمنىڭ بiلمەۋi مۇمكiن ەمەس. ارينە، ءامiرحان دەگەن اتاعى اۋىل اراسىنان اسپاعان اقىننىڭ بولۋى دا مۇمكiن. ال، جوعارىداعى ءامiرحان ومiرiنەن كەلتiرگەن ولەڭ جولدارى بiراز نارسەنiڭ سىرىن دا اڭعارتادى. ءامiرحاننىڭ بولىسقا قىزمەت قىلۋى، شاۋەشەكتە بولىپ، ءار-ءتۇرلi جالا جابىلۋى سياقتى قۇبىلىستار ءارiپتiڭ ءومiر جولىنا ءدوپ كەلەدi. بۇنى جاي عانا كەزدەيسوقتىق دەيiك. ەكiنشiدەن، ءارiپ ءوز قيسسا-داستاندارىن ۇنەمi ءوز اتىنان ەمەس، بۇركەنiش اتپەن قازان قالاسىنا جiبەرiپ وتىرعان. «زيادا-شاھمۇرات» قيسساسىن ءارiپ جاقىپ بيجiگiتۇلى دەگەن بۇركەنشiك اتپەن جiبەرگەنى ادەبي قاۋىمعا ايان بولار. سونىمەن، «تورەباي مەن سارا ايتىسىنداعى» ءامiرحان مەن جاقىپ جايىن اڭعارتار تاريحي تارماقتاردىڭ ءوزi اينالىپ كەپ ءارiپ اقىننىڭ «بiرجان-سارا ايتىسىنا» تiكەلەي قاتىستىلىعىنا اكەلەدى.
وسى ارادا «ايتىس» كiتابىنا ەنبەي قالعان قولجازبالار قورىنداعى تورەباي مەن سارا ايتىسىنىڭ مىنا بiر شۋماقتارىنا تۇسiنiك iزدەۋدi ءجون كوردiك. ءسوز كەزەگi كەلگەندە تورەباي ساراعا:
…كەلسە دە جاۋاپ ءسوزiم ساعان قىرىن،
نەگە ايتپاي وتەمiن بiرجان جىرىن.
سەنiمەن بiرجان ءوزiن ايتىستىرعانى
كوپ ەلگە ءمالiم بولعان بۇدان بۇرىن.
ايتىستى بiرجان ءوزi شىعارعانى،
ول جىردىڭ ەلگە سونشا ۇناعىنى.
ادام تۇگىل اللاعا ايان شىعار
Iنجۋدەن بiرجان قيسسا قۇراعانى.
قۇداشا بۇعان جاۋاپ قايتارماسسىڭ
بiرجانمەن ايتىستىم دەپ ايتا الماسسىڭ
اۋزىڭا ءجۇن تىعىلار كەزەك كەلدi
اۋلىڭا ماساتتانىپ قايتا الماسسىڭ،-
دەپ شۇيلiگەدi. تورەبايدىڭ ايتقانىڭ موينىنا العان سارا:
شىعارعان راس بiرجان اتىمدى ەلگە
بiرجانعا تەڭ اقىن جوق بiزدiن ەلدە
سەن ەكەۋمiز سال بiرجان بولا المايمىز
بiرجاندى سوزگە قوسىپ كەرەگi نە؟ –
دەپ توقىرايدى (قرۇعا ءاوي قولجازبالار قورى. 766-بۋما).
بۇل ارادا ءارiپتi قىستىرۋدان اۋلاقپىز. تورەبايدىڭ سوزiنە سەنسەك، سارا بiرجانمەن تiپتi دە ايتىسپاعان، جىردى، ياعني ايتىستى بiرجان شىعارعان بولىپ شىعادى. قالاي بولعانمەن دە ايتىستىڭ ءالi دە داۋلى بولا تۇسۋiنە وسى جولدار دا تiكەلەي قاتىستى بولعاندىقتان شىعار ءسiرا، قولجازباداعى وسى شۋماقتار (وسى ماعىناداعى تورەباي اۋزىنان ايتىلعان تاعى ەكi شۋماق جانە قۇنانباي ۇرپاقتارى – شاكە، اقىلباي، ىبىراي، شاكارiم، حاليوللا، ىسقاق، وسپان، سماعۇل، ءابدiراحمان، ماعاۋيا، تۇراعۇلدار ماقتالاتىن جولدار) قارا قارىنداشپەن «كەرەگi جوق» دەلiنiپ، بەلىنەن تارتىلىپ، سىزىلىپ تاستالعان دا «ايتىس» جيناعىنا ەنبەي قالعان. قۇنانباي ۇرپاقتارىنىڭ ايتىس ولەڭدەرiنiڭ الىنىپ تاستالۋى سول كەزدە ءالi دە جiبiمەي تۇرعان يديولوگيا كەسiرiنەن دەسەك، بiرجان مەن سارا ايتىسىنا قاتىستى شۋماقتاردىڭ باسپاعا جiبەرiلمەۋiن ونسىز دا شىتىرمانى كوپ ايتىستىڭ داۋىن ودان ءارi ۋشىقتىرماۋعا جاسالعان ارەكەت دەپ تۇيدiك. الايدا، تاريحي جولداردى بۇركەمەلەنگەنمەن اقيقات انىقتالمايدى. سوندىقتان، اتالمىش تارماقتار قانشالىقتى كەرەعارلىق تۋعىزعانىمەن ايتىستىڭ كەلەر باسىلىمدارىندا ءوز ورنىن الۋى تيiس.
وسى ارادا «تورەباي مەن سارا» ايتىسىنداعى مىنا ءبىر جولدارعا نازار سالىپ كورەيىكشى:
ون ءتورت جاس اسەت اقىن سەنەن كىشى،
سوندا دا سارى التىن عوي ونىڭ ءىشى،-
نەمەسە،
اسەتپەن سەن ايتىستىڭ سيىر جىلى،
جۇسىپبەك كەلىپ كەتتى بارىس جىلى،-
نەمەسە،
قىرىقتىڭ سەگىزىنە سەن دە كەلسەڭ،
ەلۋدىڭ جەتەۋىنە مەن دە كەلگەم.
وسىلايشا تاپتىشتەپ جىل ساناۋ، جاس ساناۋ، ياعني ۋاقىتتى ناقتىلاۋ سول كەزدەگى ايتىستاردىڭ قايسىسىنا ءتان بولىپ ەدى. بولعان كۇننىڭ وزىندە اسەتپەن قاي جىلى ايتىسقانى، جۇسىپبەكتىڭ قاشان كەلگەنى، ەكەۋىنىڭ ەجىكتەپ جاس سالىستىرۋى سياقتى ايتىسقا ەش قاتىسى جوق جولدار سارانىڭ جاسىن ءوسىرۋ ءۇشىن جولدان قوسىلعان جاساندى تارماقتارعا ۇقسايدى. ايتا كەتۋىمىز كەرەك، «تورەباي مەن سارا» ايتىسىن ىزدەپ تاۋىپ، «قاجەتتىسىن» جاريالاپ، كەرەكسىزىن الىپ تاستاپ جۇرگەن ادام – سەگىز سەرى داۋىنىڭ كوش باسىندا تۇرعان قاراتاي بيعوجين…
«ايتىس بiرجان مەن سارانىڭ عانا شىعارماسى، وعان ءارiپتiڭ ەش قاتىسى جوق»،- دەگەن پiكiردiڭ بiرجاقتىلىعىن تاعى مىنا قۇبىلىستار تولىعىمەن قۋاتتاي الادى.
بiرجاننىڭ كەرەي ەكەندiگiن، ەسكەرمەگەننiڭ وزiندە، سارا مەن بiرجاننىڭ نايمان مەن ارعىن ەمەس، ونىڭ iشiندەگi كiشi اتالارى قاراكەرەي-سىبان مەن توبىقتى رۋلارىنىڭ اتىنان سويلەگەنi ايتىستى وقىعان ادامعا بادىرايىپ-اق تۇر. سارا دا ايتىستا اتالعانداي قاپتاعاي رۋىنان ەمەس، ماتايدىڭ كەنجە دەگەن تارماعىنان تارايدى. ايتىسقا سىبان-ءارiپتiڭ تiكەلەي قاتىستىلىعىن ەسكەرسەك، ايتىستا اتتارى اتالاتىن بايعارا، اقتايلاق، سابىرباي، تۇبەك – ءارiپتiڭ ارعى اتالارى، ايگiلi سىباننىڭ ون جەتi اقىنىنا كiرەتiن ارقارلىلار. سونداي-اق، سىبان اتادان تارايتىن اقتامبەردi جىراۋ، باباتاي، دۋلات اقىن، اققوجا بي، التىباي باتىر، ەر ەسپەنبەت، كەنجەعۇل بي، بايتوقا بي، كەڭەسباي بي، دانيار، تويعۇلى، قاپان، سالپى جاناق ەسiمدەرi قازiرگi اياكوز، جارما ءوڭiرiنiڭ بەلگiلەرi. ال، بۇل ادامداردى اناۋ جەتiسۋدىڭ 18 جاسار قىزى قانشا «شەجiرەشi» بولسا دا بiلەدi دەۋ قيىن. بiلگەن كۇننiڭ وزiندە سىباننىڭ مىقتىلارىن اتايتىنداي سارانىڭ ءجونi جوق، ءوز رۋى ماتاي تۇرعاندا. ماتاي قىزى تاعى كiمدەردi اتايدى دەسەك، سىبانعا جاقىن قاراكەرەيدەن جولىمبەت، قوجاعۇل، ونىڭ ۇلى قابانباي، ودان ءالi, الiدەن جاقاس باي، ونىڭ بالاسى ادiلبەك باتىر، ودان سۇلەيمەن بولىس، سونداي-اق، تانا مىرزا، ەر تاۋكەباي، تiلەۋبەرلi, ءاليحان، قيسىق حان، شايانباي باتىر، ساسان بي، كەنجە، قازىبەك باتىر، سادىرباي، جامانبالا تاعى باسقالار. وسىنشاما قاراكەرەي مەن سىباندى اداقتاعان اقىن سارانىڭ ءوز ەلi ماتايدىڭ ماناپتارىنان مامان، تۇرىسبەك، ەسiمبەك سياقتى ءوز تۋىستارىن اتاپ، قالعانىنا كەلگەندە «تiلi تاڭدايىنا جابىسىپ قالادى». وسى ارادا ق.مۇحامەدحانۇلىنىڭ مىنا بiر پiكiرi ورىندى ايتىلعان: «لەپسi, زايسان، سەمەي ۋەزدەرiنە قارايتىن قاراكەرەيدiڭ بەلگiلi ادامدارىنىڭ اتى اتالماي قالعاندارى جوق. وسىلاردىڭ ءبارi, ماتاي قىزى سارانىڭ اۋزىنان ماقتالادى. ال، ماتايدىڭ بۇلار قاتارلى اتاقتى ادامدارى، مىسالى، بۇعىباي باتىر، جاپالاق بي، سادىر سيقىمباي، قىزاي بالاپان بي تاعى باسقالار سارانىڭ اۋزىنا دا الىنباي قالادى. سول سياقتى قاراكەرەي اقىنى تۇبەكپەن، مامان الدىندا ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن ايتىسقان دەيتiن ماتايدىڭ اتاقتى اقىنى تولعانباي دا سارانىڭ اۋزىنا الىنباي قالعان»،-دەگەن سوزiندە (ابايدىڭ اقىن شاكiرتتەرi. 3-ك.، -الماتى: ءداۋiر، 1995. 33-بەت) شىندىقتىڭ بiر ۇشىعى جاتىر. اتى اتالعاندار ساراعا ەمەس، ارiپكە تۋىس، اتالاس ءارi جەرلەس ادامدار. بۇلاردىڭ اتاق-داڭقى مەن بەدەلiن ءارiپ وتە جاقسى بiلگەن. ماتايدىڭ ساراسى:
كەنشiمباي، دۋلات، سابىر، سۇرتاي، جىلتىر،
جانۇزاق، قولدا،- دەدiم اقىن تۇبەك،-
دەپ، ارۋاق شاقىرا ءسوز باستايدى. وسىنداعى سارا سيىنعان دۋلات، سابىرباي، تۇبەك ءارiپتiڭ اتالارى، قالعانىنا كەلسەك، كەنشiمباي ماتاي رۋىنان بولعانىمەن، جارما ماتايلارىنا جاتاتىن ەلقوندى تارماعىنان تارايدى. سۇرتاي اقىننىڭ رۋى قىرجى، زيراتى اقسۋات اۋدانىنىڭ سۇلۋتال كەڭشارىندا، جىلتىر – بۋرانىڭ قاراتاز تارماعىنان، اتاقتى قوياندى جارمەڭكەسى وتەتىن شار وڭiرiنەن شىققان. جانۇزاق – تارباعاتاي ءوڭiرiنiڭ اقىنى. بۇل اقىندار ارiپكە قاراعاندا ساراعا الىستاۋ وڭiردەن. وسى ارادا سارا اۋزىنان ايتىلاتىن مىنا بiر جولدارعا ۇڭiلسەك:
… ارعىن جوق ماقتاعانمەن تويعۇلىنداي،
قور قۇيعان قىدىر كەلiپ ساباسىنا.
… تويعۇلىنىڭ اسىندا بايگە تiكتi
توعىز قىز ارعىن بەرگەن جەتiمiنەن،-
دەگەن جولداردىڭ تاريحي سىرىنا توقتالا كەلiپ، ق.التىنباەۆ: «تويعۇلى سىباننىڭ جانكوبەك تارماعىنان شىعادى. ول دۇنيە سالعاندا بۇكiل ورتا جۇزگە ساۋىن ايتىپتى. ارعىننان كەلگەن كiسiلەر اتتىڭ بايگەسiنە تiگۋگە توعىز جەتiم قىز اكەلiپتi»،- دەگەن دەرەگi (قاراڭىز: اڭىزعا اينالعان ون جەتi //اباي.1998. №4) سارانىڭ ەمەس، ءوز اتاسىنىڭ اسىن اسىرا ماقتاعان ءارiپتiڭ سوزدەرiنە ابدەن جاقىن. سونداي-اق، سارانىڭ اۋزىمەن اتالاتىن كەنجەعۇل، بايتوقا، شايانباي، سەرiكباي سياقتى قاراكەرەي – سىبان ەلiنiڭ جاقسىلارىنا ءارiپتiڭ ارناۋلارى دا بار. ال، ءوزi كەرەي، بiراق ارعىن اتىنان سويلەگەن بiرجان كiمدەردi اتايدى؟ بiرجاننىڭ اتاعان 25 شاقتى ادامىنىڭ جەتi-سەگiزi ات توبەلiندەي توبىقتى رۋىنان. قالعانى ارعىن عوي دەپ كوڭiل سەمiرتكەنمەن، قاراكەرەي، سىبان-مۇرىنمەن اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس بەرگi ءوڭiردiڭ ارعىندارى عانا اتتارى اتالىپ، ال سوناۋ بiرجانعا جاقىن كوكشە، كەرەكۋ ماڭىنىڭ، ەسiل مەن نۇرا بويىنىڭ ارعىن تارماقتارىنان تانىمالداردىڭ ەسiمدەرi كەزدەسپەيدi. ايتىستىڭ الپەتiنە كوز توقتاتساق، جانايدار باتىر، ەر جانiبەك، شىنىباي قاجى، قۇسبەك سۇلتان، تاتتiمبەت كۇيشi سياقتى ارعىن اقيىقتارىنىڭ قاسيەتتەرiن بiر-اق اۋىز سوزبەن سومداپ كەلە جاتقان بiرجان قۇنانباي مەن جاس ىبىرايدىڭ مارتەبەسiن كوتەرۋدە بiراز ءسوزiن جۇمساعان. بiرجانعا بەرگەن جاۋابىندا سارا دا ارعىننىڭ اتاقتىلارىن اتتاپ ءوتiپ، تەك قۇنانباي مەن ابايدان بار كەمشiلiكتi تابادى. قۇنانبايدىڭ قازىبەكتiڭ نايزاسىنا iلiنگەنiن، iستi بولىپ ومبىدا جاتقانىن تiلگە تيەك ەتكەن سارا، ەندi ابايعا شۇيiلەدi:
ەل اسپاس سەرiكبايدىڭ جارلىعىنان،
قۇت بولدى باس قادiرi بارلىعىنان
ماقتاعان ىبىرايىڭ دانەمە ەمەس،
ءبۇلiندi بار توبىقتى پاڭدىعىنان.
وسى ارادا سارادان ءارiپتiڭ تاسى تاعى سالماقتىلاۋ. وسىنداعى سەرiكباي، نايمان سەرiكباي قاجى – ءارiپ ەلiنiڭ بيi. ءارiپتiڭ «سەرiكباي قاجىعا» دەگەن ارناۋ ولەڭi دە بار. ولاي بولسا، ابايدىڭ سىنىنا كەكتەنگەن ءارiپ ونى ءوز اۋىلىنىڭ اۋقاتتىسى – سەرiكبايمەن يىقتاستىرۋى ابدەن ىقتيمال. سارا تاعى دا:
نايمانداي ارعىن قايدا قوڭىر مايدا،
ەل توقتار بiر مiنەز جوق ىبىرايدا
قازاقتان ونەرi اسقان ەر بولعاندا،
باعلانى جiگiتەكتiڭ كەتتi قايدا،-
دەپ قۇنانبايلار سiبiرگە ايداتقان بازارالىعا جوقشى بولادى.
بىت-شىت قىپ توبىقتىنى تەنتiرەتتi
تۇبiنە اياعىندا تۇگەل جەتتi.
ەلگە قۇت-بەرەكەلi كiسi بولسا،
ماڭعازى جiگiتەكتiڭ قايدا كەتتi?،-
دەپ بiرجاندى تاقىمداي تۇسەدi. ارينە، بازارالىنى باس قىلىپ جiگiتەكتiڭ ون جەتi ادامىن سiبiرگە قۇنانباي بالالارىنىڭ ايداتقانىن ساراعا قاراعاندا توبىقتى iشiندە جيەن بولىپ جۇرگەن ءارiپ الدەقايدا جاقسى بiلگەن. بازارالى ايداۋدان قايتقان كەزدە قارسى الىپ، قاسىندا بولعان دا ءارiپ. بۇل كەزدەسۋ م.اۋەزوۆتىڭ ەپوپەياسىندا تارتىمدى سۋرەتتەلگەن. ءارiپتiڭ «بازارالىعا» دەپ اتالاتىن ارناۋ ولەڭi دە وسى كەزدەسۋ وقيعاسىنا ورايلاس تۋعان.
بايقاساڭىز، ايتىس توبىقتىنى اينالىپ شىقپاي وتىر. ايتىستىڭ نەگiزگi ءسوز شەڭبەرi دە قۇنانباي مەن اباي ماڭىندا تۇيiسۋدە. سارا كۇللi ارعىننىڭ كەمشiلiگiن از عانا توبىقتىدان، ونىڭ iشiندە قۇنانباي مەن اباي باسىنان تابادى. بۇل قۇبىلىس سارانىڭ ەمەس، تاعى دا، ءارiپتiڭ جاعدايىنا ءدوپ كەلەدi. زايساننان جiبەرiلگەن ايتىس نۇسقاسىنىڭ اياعىندا:
بiرi ايەل، بiرەۋi ءانشi ولەڭ ايتقان،
بiلەدi جات ەلدەردiڭ جايىن قالاي،-
دەپ جوعارىداعى قۇبىلىستاردى بارماقپەن باسقانداي ەتiپ كورسەتiپ بەرەدi ەمەس پە؟ مiنە، بۇل جايلار «بiرجان-سارا ايتىسىنا» ءارiپ اقىننىڭ تiكەلەي قاتىسىن ايعاقتاي الادى.
ەندى، ايتىستىڭ جالپى ىشكى قۇرىلىمدىق، سيۋجەتتىك جەلىسىنە كەلەر بولساق، «ءبىرجان-سارا» – وقيعالى سيۋجەتكە قۇرىلعان كوركەم تۋىندىعا كەلەدى. بۇگىنگى كۇندە ايتىستىڭ 1898,1899 جىلدارداعى ەكى نۇسقاسى جانە وسى نۇسقالاردان كوپ وزگەشەلىگى جوق ەل اۋزىندا ايتىلىپ جۇرگەن نۇسقالارى بار. بىراق، ءبارىنىڭ وقيعا جەلىسى بار. وقيعا بىلاي: ءبىرجان التى جولداسىمەن (كەي نۇسقالاردا ون ءبىر) اقىن سارانى ىزدەپ جەتىسۋعا كەلگەنى باياندالادى. ياعني، ادەبي تەرمينمەن ايتساق، ايتۋشىنىڭ ءسوزى ارقىلى وقيعانىڭ باستالۋى – تۋرا ەكسپوزيتسيا. ءبىرجان توبى اۋىلعا كىرگەندە، اۋىل جىگىتتەرى ولاردى ولەڭمەن قارسى الادى، ارادا ازداعان قاعىسۋلار بولادى. ءبىرجان سارانىڭ شەشەسىمەن، ودان سارانىڭ سىڭىلىسىمەن ايتىسىپ قاپ، ولاردىڭ ءوزىن زورعا توقتاتادى. بۇل ارادا، اتاعى جەر جارعان سال بىرجانعا قىز بەن شەشەسىن اۆتور ادەيى قارسى قويىپ، ايتىستىرىپ وتىر. بۇلار سارانىڭ وبرازىن سومداپ، شىڭداۋ ءۇشىن ويدان جاسالعان كەيىپكەرلەر. اۆتوردىڭ ايتارى «سەنىڭ اسقاقتاعان ءبىرجان اتىڭ بولسا، سارا دا وسالىڭ ەمەس». اۆتور بايانداۋىنداعى:
سال ءبىرجان قۇپ بولار دەپ اتتان ءتۇستى
جاۋاپقا كورىنەدى قاتىن كۇشتى.
ءوزى مۇنداي، قىزى ءبىر قۋ شىعار دەپ،
جولداسىنىڭ التى بىردەي زارەسى ۇشتى،-
دەگەن جولدار شىعارماداعى سيۋجەتتىك بايلانىستىڭ تۋعانىنان حاباردار ەتەدى. ەكى اقىندى كەزدەستىرمەس بۇرىن اۆتور تۇرىسبەك قاجىعا مۇنىڭ ايتقىزۋ ارقىلى سارانى، ونىڭ ءجايىن وقىرمانعا تانىستىرىپ الادى. بۇل دا ءبىر سيۋجەتتىك تارتىس تۋدىرۋدىڭ نازىك ءتاسالى. «التاي-قارپىق» دەپ اتتانداعان بىرجانعا سارا بىردەن سۋىرىلىپ، اتويلامايدى. اۆتور وقيعانى شيرىقتىرا تۇسەدى. بۇكىل ەل دەمىن ىشىنە تارتىپ، تۇرىسبەك، ەسىمبەكتەر قىپىلىقتاپ قالادى. سوسىن سارانى قۋاتتاندىرۋ ءۇشىن قاجى باتا بەرەدى. وسىنىڭ ءبارى كوركەم شىعارماعا ءتان وقيعالار، سيتۋاتسيالار ەمەس پە؟! «كەل، سارا امانداسايىق» دەگەن بىرجانعا، سارا «قيساسۇل انبيەنى» العا تارتىپ وڭتايلى جاۋاپپەن قارسىلاسىن وماقاستىرعانىنان وقيعانىڭ دامىپ، ناعىز سيتۋاتسيالىق شيەلەنىستەرگە ۇلاسقانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. وسىنداي كومپوزيتسيالىق ساتىلاردا اۆتور ءوز بايانداۋىمەن وقيعانى ارى قاراي وربىتە جالعاپ وتىرادى:
كوتەردى دومبىراسىن كوككە سەرمەپ،
سالادى تۇرلەندىرىپ انمەن ورنەك.
بۇل سوزگە ىزالانىپ العاننان سوڭ
داۋىسقا سالدى ءبىرجان اسپانعا ورلەپ.
وقيعا قيمىلى كۇشەيىپ، تارتىس تاقىمى تارىلا تۇسكەندەي. ءبىرى – سال، ەكىنشىسى – ءانشى. ەكۋى دە ءوز باستارىنىڭ اتاق-داڭقىن اسىرۋدا بىرىنەن-ءبىرى ءوتىپ، تۇرلەنگەن تەڭەۋ مەن استارى مول اسىل سوزگە كومىلدى، ۇتىمدى ۇقساتۋلار مەن باعالى بالامالار ءتىپتى قالمادى. ەندى ەكى اقىن دا ءوز ەلدەرىنىڭ بەتكە ۇستارلارىن اسىرا ماقتاۋعا كوشتى. بايقاساڭىز، وقيعا جۇيەلى ءبىر تارتىپپەن دامىپ وتىرادى. ءبىرجان ارعىندى اداقتاسا، سارا نايماندى اسىردى. ارينە، وقيعا بوگەتسىز دامي بەرمەيدى. بۇل سيۋجەتتىك دامۋدىڭ سيتۋاتسيادان شيەلەنىسكە كوشكەن ءتۇرى. ەندى قاھارماندار اراسىندا قاقتىعىستار باستالدى. ءبىرجان قۇنانباي مەن ابايدى اسىرا ماقتاسا، سارا قۇنانبايدى قازىبەككە نايزالاتىپ، ابايدى جەردەن الىپ، جەرگە سالدى. دەمەك، تارتىس – ومىردەگى قايشىلىقتاردىڭ ونەردەگى كورىنىسى، ادام تىرشىلىگىندەگى تۇرلىشە قاراما-قارسىلىقتاردىڭ ونەر تۋىندىسىنداعى جيناقتالۋى، سۋرەتتەلۋى، ياعني، وقيعانىڭ بارىنشا شيەلەنىسە تۇسكەندىگى اڭعارىلادى. ءبىرجان قۇنانبايدىڭ نايمانعا قىلعان ەرلىگىمەن تامسانادى. اقىر سوڭىندا سارا قىزدىڭ جيەنقۇلداي ناشارعا قوسىلعانىن ايتىپ، سول جاماندى كورگىسى كەپ، قۇمارتا، قۇتىرىنعان ءبىرجان سارانى ءسۇرىندىرىپ تىنادى. مىنە، دارادان كۇردەلىگە قاراي دامىعان قىم-قۋات شيرىققان شيەلىنىستەر شوعىرى وقيعانىڭ شارىقتانۋىنا دا جەتكىزدى. اۆتوردىڭ سوزىنە باقساق:
تۇرىسبەك ءبىرجان سالعا اتان بەردى،
مامان قۇتىپ تاي-تۇياق شاپان بەردى،
ەستۋشى ەك دابىلىندى سىرتىڭىزدان
جارايسىز ونەرىڭدى كوزىم كوردى.
ساراعا ەر ەسىمبەك بەردى جورعا،
ۇيالىپ بەرگەننەن سوڭ الدى زورعا.
تۇرىسبەك اق جىبەكتەن كويلەك بەرىپ،
جىلاتپاسپىڭ،- دەدى، ەندى سەنى قورعا.
بۇل – شىعارمانىڭ ماقساتىن ايقىندار اۆتوردىڭ ۇكىمى، تارتىستان تۋعان سوڭعى ناتيجە، كوركەم تۋىندىنىڭ شەشىمى. ال، شىعارمانىڭ پرولوگى – سوڭعى سوزىنە سارا مەن ءبىرجاننىڭ قوشتاسۋى مەن اۆتوردىڭ سوڭعى ءسوزى كىرەدى. شىم-شىتىرىق وقيعالار، تارتىس تارازىسىمەن شيەلىنىسە بارىپ شەشىلگەن كورىنىس اياقتالدى. ءبىزدىڭ تۇيگەن ويىمىز – سارا اقىندىق ونەرى مەن ءسوز قۋاتىنىڭ ارقاسىندا باس بوستاتاندىعىنا قول جەتكىزدى، ال ءبىرجان سارانىڭ ءسوز قۋاتىن شىنىقتىرا شىنداعان، ءسويتىپ، اقىندىق دارەجەسىن ۇلكەن بيىككە كوتەرۋشى، سارا قىزدىڭ باس بوستاندىعىنا كەپىلدىك اپەرۋشى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، جوعارىداعى تالداۋلار ايتىستىڭ باستان-اياق بەلگىلى ءبىر سيۋجەتكە قۇرىلعان كوركەم شىعارما ەكەنىن تانىتىپ تۇر. وسى تۇستا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ مىنا ءبىر پىكىرىن كەلتىرە كەتۋدى ءجون كوردىك: «ايتىس باستاپقى كەزدە شىن ەكى اقىنىڭ ايتىسقانى بولسا دا سوڭعى كەزدە اقىندار ايتىستى ءوز جانىنان شىعاراتىن بولعان. ياعني، ەكى اقىنىڭ ايتىسقانى قىلىپ،ەكى جاعىنىڭ دا ءسوزىن ءوزى شىعاراتىن بولعان. ءسويتىپ، «ايتىس» شىن ايتىس ەمەس، تەك شىعارمانىڭ ءتۇرى بولۋعا اينالعان. ادامنىڭ، ەلدىڭ ياكي بۇكىل جۇرتتىڭ كەلىسسىز ىستەرىڭ، مىنەزدەرىڭ،پيعىلدارىن ايتقىسى كەلسە، اقىندار ءوز اتىنان ايتپاي، ايتىسقان اقىنداردىڭ ءسوزى قىلىپ شىعاراتىن بولعان»،- دەگەن پىكىرى (شىعارمالارى. –الماتى: جازۋشى، 1989. 227-بەت) «ءبىرجان-سارا ايتىسىنىڭ» تاريحىن تاپ باسىپ تۇرعانداي.
دەمەك، كەلتىرىلگەن دالەلدەۋلەر ءارىپتىڭ ءبىرجان مەن سارا اراسىنداعى بولعان ايتىستى ەلەۋلى وندەۋدەن وتكىزىپ تولىقتىرىپ كوركەم تۋىندىعا ءتان وقيعالى دۇنيە جاساعاندىعىن كورسەتە الادى.
دالەلدەرىمىزدى بەكىتە ءتۇسۋ ءۇشىن ءارىپتىڭ «تاۋكە مەن ۇرقيا ايتىسى» شىعارماسىن «ءبىرجان-سارا ايتىسىمەن» سالىستىرىپ، ەكى ايتىستىڭ يدەيالىق مازمۇنىنا، وقيعا ورايلاستىعىنا، ءسوز سالىمدارىنا ءۇڭىلىپ بايقايىق. ەكى ايتىستى سالىستىرماس بۇرىن، الدىمەن، اقىننىڭ «تاۋكە-ۇرقيا ايتىسىنا» تۇسىنىك بەرىپ كەتەيىك. شىعارمانىڭ باستى كەيىپكەرلەرى تاۋكە مەن ۇرقيا. ۇرقيا – ارىپكە تۋىس. جانكوبەك، اقتايلاقتان تارايدى. ال، تاۋكە – توبىقتى، مامبەتەي ەلىنىڭ باتىرى. تاۋكە جايىندا ءۋايىس شوندىبايۇلى «تاۋكە-جىكىباي» داستانىن جازعان. بۇل تۋرالى؟. مۇحامەدحانۇلى ءوز ەڭبەگىندە كەڭىنەن تۇسىنىك بەرگەن (قاراڭىز: ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى. ك. 2. –الماتى: ءداۋىر، 1995).تاۋكە 1912 جىلدارى تۇتقىندالىپ، سەرگيوپول تۇرمەسىندە وتىرعاندا ۇرقيامەن كەزدەسىپ ايتىسقان. ق.مۇحامەدحانۇلى وسى جايىندا: «تاۋكە-ۇرقيا ايتىسى» — ومىردە بولعان شىن وقيعانى ايتىس تۇرىندە جازعان ءارىپ اقىننىڭ كوركەم شىعارماسى»،- دەيدى. (ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى. ك. 3. –الماتى: ءداۋىر، 1995, 162-بەت). بولعان ايتىستى كوركەم شىعارما ەتىپ، وڭدەپ جازۋ ءارىپتىڭ اقىندىق ونەرىنە ماشىق قۇبىلىس ەكەندىگىن «تاۋكە-ۇرقيا» شىعارماسى دالەلدەي تۇسەدى.
ەندى ەكى ايتىستىڭ تابيعاتىن تارازىلار بولساق، اكەسىنىڭ ءتورت تۇلىگى ساي، دۇنيەگە مۇقتاجسىز سارا ايتىستا قاجى اعاسىنا مۇنىڭ شاعىپ، باس بوستاندىعىن اڭساعان جان بولسا، ۇرقيا دا جۇماقانداي مىرزانىڭ قارىنداسى، ەرىكسىز از اۋىل اقىمبەتكە ۇزاتىلىپ، اياكوزدە تەزەك ارقالاپ، سۋ تاسىعان كۇيگە تۇسەدى.
سارا:
سىزدەردەن ۇيالعاننان ۇندەمەۋشى ەم
ەسەككە قوساقتالۋى ءوتتى-اۋ كۇنىم،-
دەپ اشىنسا، ۇرقيا «اق نوقتا باسقا كيىپ قاتىن بولدىق»،- دەپ مويىنسۇنادى. ەكى ايتىستىڭ دا نەگىزى جەلىسى سىبان مەن توبىقتى ەلى توڭىرەگىندە ءوربيدى. سارا دا، ۇرقيا دا توبىقتىنىڭ بۇلىگىن قارسىلاستارىنىڭ بەتىنە باسادى.
ماسەلەن، ۇرقيا:
ۇرىسىن توبىقتىنىڭ قويداي ءتىزىپ،
ەلىنە نامىس قىلار بار ما كىسى.
…باتىرىم مەيلىن ماقتا، مەيلىڭ بوقتا
توبىقتى كيگىزىپتى شىنجىر نوقتا،-
دەسە، سارادا:
ماقتانعان ىبىرايىڭ دانەمە ەمەس،
ءبۇلىندى بار توبىقتى پاندىعىنان
…ەلگە قۇت بەرەكەلى كىسى بولسا،
ماڭعازى جىگىتەكتىڭ قايدا كەتتى؟
ال، قارسىلاستارى – تاۋكە مەن ءبىرجان توبىقتىنىڭ تۇلىمىن كوتەرەدى.
تاۋكە:
ادام جوق باقىتى اسقان قۇنانبايدان
ۇلگىلى ورتا جۇزگە ونەر جايعان.
ءبىرجان:
قۇتىما ءتىل تيگىزبە ەر قۇنانباي،
الاشقا داڭقى شىققان كەر بۇلانداي،-
دەپ اسقاقتاتادى. ەكى ايتىستىڭ ءسوز سالىمىنا كوز سالساق،
ءبىرجان:
ءۇش جۇزگە داڭقىم شىقتى ولەڭ جاتتاپ،
قىسقارتام ادىمىڭدى ءبىر-اق اتتاپ،-
دەسە، ۇرقيا تاۋكەگە:
بولساڭ دا قانشا جۇيرىك توقتاتارمىڭ،
قىسقارتىپ ادىمىڭدى ءبىر-اق اتتاپ،-
دەگەنى سياقتى ساباقتاستىقتار ەكى ايتىستا دا مولىنان كەزدەسەدى. ايتىستاعى سارا دا، تاۋكە دە ءوز قارسىلاستارىنان اقىندىق قۋاتىنىڭ كەمدىگىنەن نەمەسە ۇرىمتالدا ءسوز تاپپاعاننان جەڭىلگەن جوق. ەلىنىڭ ايناسى بولعان اقىننىڭ ەڭ وسال تۇسى دا – سول ەلدىڭ، ءوز ەلىنىڭ ءمىنى. سارانى جيەنقۇلعا قوساقتاعان دا، تاۋكەگە شىنجىر نوقتا كيگىزىپ، اباقتىعا جاپقان دا ەل-جۇرتى، دالىرەك ايتقاندا ءوز ەلىنىڭ يگى-جاقسىلارى.
جەڭىلدىم راقىمسىز ەلىم ءۇشىن،
كەتىپ تۇر بۇگىن مەنىڭ قايرات كۇشىم.
سيىق جوق قازىر مەندە تاۋكە دەرلىك
ازعىنداپ، قان ازايىپ، تۇرعان ءپىشىن،-
دەپ ەر تاۋكە اقىندىق قۋاتىن ەلىنىڭ جاماندىعىنا قۇرباندىق ەتسە، سارا:
ادامعا جول بەرمەگەن ەسىل ءتىلىم
كۇن وتپەي قۋراپ ۇشقان قىزىل گۇلىم.
ء…وزى بىلەر دەۋشى ەدىم جاقسىلاردىڭ
كەلگەندە جيەنقۇلعا شىقپايدى ءۇنىم،-
دەپ، ەل جۋاندارىنىڭ راقىمسىزدىعىنان ءبىرجان الدىندا شىرمالادى. ەكى ايتىستا دا الەۋمەتتىك وي-تۇيىندەر وسىلايشا ءبىر اراعا تۇيسۋدە. ەكۋىندەگى وسىنشالىق ۇقساستىقتاردى ەلەمەۋ مۇمكىن ەمەس.
«ءبىرجان-سارا ايتىسىنا» ءارىپ قاتىستىرعىسى كەلمەيتىن زەرتتەۋشىلەر توبىنىڭ ۇستانار دالەلەدەرىنىڭ ەڭ سالماقتىسى – ءارىپ شىعارمالارى مەن ايتىس تابيعاتىڭداعى ءسوز قولدانۋ، ستيل الشاقتىقتارى. ماسەلەن، ە.ىسمايلوۆتىڭ: «ءبىز اۋەلى ءبىرجان مەن سارا ايتىسىنىڭ ءارىپ ولەڭدەرىمەن ۇندەستىگى، اقىندىق ونەر جاعىنان قايتالانىپ كەلەتىن تامىرلاستىعى بار ما دەپ قاراستىردىق، بىراق ونداي ۇندەستىك بايقالمايدى»،- دەپ:
اق قاعاز ءتاشتيت ەتپە حات جازارعا
تۇسكەن سوڭ ماعلۇم بولدى ءسوز بازارعا…
جاھيل كوپ ءتىلىن تىسكە قۇر جانىعان
نە پىسىق ساەل قىلساڭ يمانىڭنان،-
دەگەن سياقتى ءارىپتىڭ بىرنەشە وسى سيپاتتاس ولەڭدەرىنەن ۇزىندىلەر تەرە كەلىپ: «ءارىپتىڭ مۇنداي ولەڭ، ءسوز ورنەكتەرىنەن ءبىرجان مەن سارا ايتىسىنداعى اقىندىق ونەر ۇلگىسى بايقالمايدى. ءارىپ وقىعان
ءسوزدى قىسقا قايىرعاندا ءبىرجان مەن سارا كەزدەسكەن. جيەنقۇل داۋىنا بايلانىستى كەزدەسكەن ەكى اقىندى كورۋگە كوپ جۇرت جينالىپ، ءبىرجان مەن سارا سولاردىڭ الدىندا ءوز ونەرلەرىن كورسەتىپ ولەڭ ايتىپ، ەشكىولمەس باۋىرىن انگە بولەيدى. بىراق ەكى اقىن ايتىسپاعان. جيەنقۇل تاقىرىبىنداعى ەكى اقىننىڭ ءسوزىن ءارىپ ايتىسقا ارقاۋ ەتكەن. دالىرەك ايتقاندا كوپ وزگەرىسسىز ەنگىزە وتىرىپ، ءارى توبىقتى مەن سىبان اراسىنداعى رۋ تارتىسىن نەگىزگى تاقىرىپ ەتىپ، باس-اياعى بەلگىلى ءبىر سيۋجەتكە قۇرىلعان ايتىس جازادى.
توڭكەرىسكە دەيىن ايتىس قازان قالاسىندا ەكى نۇسقادا بىرنەشە رەت جارىق كوردى. ە.مىرزاحمەتۇلىنىڭ ءۇشىنشى نۇسقا دەپ وتىرعان زايسان نۇسقاسى ەكىنشى نۇسقا. مەنىڭ بىلۋىمشە ايتىستىڭ ەكى-اق نۇسقاسى بار.
ەڭ العاش رەت 1898 جىلى ايتىستىڭ ءبىرىنشى نۇسقاسى باسىلىم كوردى. ونى باستىرعان ج.شايحىسلامۇلى. «قيسسا-ي ءبىرجان سال مەنەن سارا قىزدىڭ ايتىسقانى. باستىرعان شامسۋددين حۇساين ۇعلىنىڭ بالالارى. قازان، ۋنيۆەرسيتەت باسپاحاناسى، 19 ب.» بۇل نۇسقا دۇركىن-دۇركىن 1900, 1901, 1907, 1913, 1914 جىلدارى باسىلىپ شىقتى. ەكىنشى نۇسقا العاشقى نۇسقادان كەيىن ىلە-شالا 1899 جىلى تومەندەگىدەي اتپەن شىقتى. «قيسسا-ي ءبىرجان سال مەنەن اقىن سارانىڭ ايتىسقانى. باستىرعان اعايىندى كاريموۆتار. قازان، م.ا.چيركوۆا بالالارىنىڭ باسپاحاناسى، 1899. 24 ب. رەداكتسياسىن باسقارعان ابۋ-عابدۋلۋاحيد شاكيرجان ءال-حاميدي-ت-تاكاۆي». بۇل نۇسقا زايسان قالاسىنان جىبەرىلگەن نۇسقا دەلىنەدى.
اتالعان ەكى نۇسقانىڭ نەگىزگى وقيعا جەلىسىندە ۇلكەن وزگەرىستەر جوق. ەكى اقىننىڭ ايتىسى كەيبىر شۋماقتاردىڭ بىرىندە بولىپ ەكىنشىسىندە بولماي قالۋى، سونداي-اق سينونيمدىك وزگەرىسكە تۇسكەن سوزدەردىڭ ايىرماشىلىقتارىن ەسكەرمەگەندە ەكى نۇسقانىڭ جالپى سۇلباسى، سيۋجەتتىك جەلىسى ءبىر.
نەگىزگى وزگەشەلىك ايتىستىڭ باستالۋى مەن اياقتالۋى جانە ايتۋشىنىڭ سوزدەرىنىڭ قوسىلۋى. كولەمى جاعىنان تولىعىراق ەكىنشى، ياعني زايسان نۇسقاسى بولىپ تابىلادى. ەكى نۇسقاداعى ەلەۋلى دەگەن وزگەشەلىكتەرگە توقتالساق:
ءبىرىنشى نۇسقاداعى: «قىزى ەكەن تاستانبەكتىك اقىن سارا» دەپ باستالىپ، «قۇدايىم قۋات بەرسە ەندى سىزگە» دەگەن ارالىقتاعى شىعارمانىڭ العى ءسوزى (ەلۋ جول ولەڭ) ەكىنشى نۇسقادا باسقاشا ورىلگەن. ەكىنشى نۇسقاداعى «جاراندار، قۇلاعىڭ سال، كەلدى كەڭەس» دەپ باستالىپ، «قاجىعا مۇڭىن ايتقان سوندا وتىرىپ» دەگەن ارالىقتاعى 172 جول ولەڭ جولى ايتىستىڭ كوركەم شىعارمالىق قۇرىلىمىن انىقتاپ وقيعالىق جەلىسپەن بەرىلگەن. وقيعا جەلىسى بىلاي: ءبىرجان التى جولداسىمەن اقىن سارانى ىزدەپ جەتىسۋعا كەلەدى. الدىمەن سارانىڭ شەشەسىمەن، ودان سارانىڭ سىڭىلىسىمەن ايتىسادى. اراسىندا ايتۋشىنىڭ، ياكي اۆتوردىڭ جانە جۇنىسبەكتىڭ ءسوزى بار.
شىعارمانىڭ سوڭىندا ءبىرىنشى نۇسقادا «جيىلعان جۇرتتىڭ بۇلارعا بەرگەن سىيى» (20 جول), «سارانىڭ سوندا جۇرتقا ايتقانى» (16 جول), «ايتۋشىنىڭ ءسوزى» (26 جول) سياقتى ەكىنشى نۇسقادا كەزدەسەتىن ولەڭ جولدارى جوق. ەسەسىنە، ەكىنشى نۇسقادا سوڭعى ءبىرجاننىڭ ايتقان سوزدەرىنىڭ كەي تۇستارى (30 جول) سونداي-اق، سارانىڭ بىرجانمەن قوشتاسۋ ءسوزى (20 جول) ءسال وزگەشەلەۋ كەلەدى. الايدا ەكى نۇسقانىڭ اياقتالۋىنداعى ءبىرجان مەن سارا سوزدەرىنىڭ ماعىناسى ءبىر.
ءبىرىنشى نۇسقادا جوق ءبىرجاننىڭ «ىبىرايعا تامام ەلىڭ نايمان جەتپەس» دەپ باستالىپ، «بارىڭدى ءوز قولىمنان تاراتايىن» دەگەن 60 جول ولەڭ ەكىنشى نۇسقادا بار. وندا ىبىرايعا (ابايعا), قۇنانبايعا قاتىستى ماداق سوزدەر ايتىلعان. وسىنداي وزگەشەلىكتەردىڭ ءوزى ەكى نۇسقانى ءبىر-بىرىنەن الشاقتاتا المايدى. دەمەك، ءتۇبى ءبىر شىعارما باستىرۋشىلار تاراپىنان نەمەسە باستىرۋعا ۇسىنۋشى تاراپىنان وزگەرىسكە تۇسكەن.
ەندىگى جەردە «ءبىرجان مەن سارا ايتىسقان با، الدە ونى ءارىپ اقىن شىعارعان با؟» — دەگەن ەكىۇشتى پىكىر جونىندە قىسقاشا توقتالىپ وتەيىك. بۇل جونىندە تولىعىراق «ءارىپ اقىن» مونوگرافياسىندا (اۆت. ب.ا.ەردەمبەكوۆ. -الماتى، 2001) ايتىلعان.
ءبىرجان سال جەتىسۋعا بىرنەشە رەت كەلگەن. سوڭعى ءبىر ساپارىندا ادەيىلەپ سارامەن كەزدەسەدى.بۇل كەزدەسۋ شامامەن 1895-96 جىلدار. سارانىڭ جيەنقۇلعا ايتتىرىلعان ايانىشتى تاعدىرى ءبىرجاندى بەي-جاي قالدىرماعان. ادەيى ىزدەپ كەلگەن ءبىرجان الدىندا سارانىڭ تۇرىسبەك قاجىعا ايتقان ارىزى، ءبىرجاننىڭ سارانى قورعاپ سويلەگەن ءسوزى ءارىپتىڭ ايتىس جازۋىنا نەگىزگى ارقاۋ بولعان. ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتقان ولەڭدەرى كوپ وزگەرىسسىز ايتىسقا ەنگەن. ەل اۋزىندا ساقتالعان ولەڭدەردى كەزىندە سارا تاستانبەكقىزى ءومىرىن تەرەڭ زەرتتەگەن. ت.قاليلاحانوۆتىڭ ارنايى ماقالاسىندا (قاراڭىز: «اقىن سارا تۋرالى سونى دەرەكتەر. //جۇلدىز. 1958.№4,5»), ءى.وماروۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە (قاراڭىز: اقىن سارانىڭ ادەبيەتىمىزدەگى ۇلەسى. //قازاق ادەبيەتى. 17 شىلدە، 1959.، ادەبي تولعامدار. الماتى، 1988) كەلتىرىلگەن. ايتىسقا ءبىرجان مەن سارانىڭ ناقتى قاي سوزدەر قانداي وزگەرىستەرمەن ەندى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ رەتىندە ت.قاليلاحانوۆ ماقالاسىنداعى ەل اۋزىنان ساقتالىپ جەتكەن ولەڭ جولدارىن ايتىس ماتىنىمەن سالىستىرۋ ماقساتىندا تولىعىراق كەلتىرەيىك:
«تۇرىسبەك اۋىلى ءبىرجاندى سىي-قۇرمەت كورسەتىپ قارسى العان. «ەشكىولمەستىڭ» بوكتەرىندە كوك مايساعا شاتىر تىكتىرىپ ءبىرجان سالدىڭ ولەڭدەرى مەن اندەرىن تىڭداعان. ءبىرجان ءوزىنىڭ كەلگەن ءجايىتىن، نايماننىڭ اقىن قىزى سارانى كورگىسى كەلەتىنىن ءبىلدىرىپ، ونى شاقىرىڭدار دەپ كوپ ولەڭ ايتقان. ءبىرجاننىڭ سونداعى ولەڭدەرىن ۇعىپ، بۇل وقيعانى وزدەرى دە ولەڭمەن بەينەلەمەكشى بولعان جەرگىلىكتى اقىندار ءبىرجاندى بىلاي سۋرەتتەيدى.
ادەيى بىرجانعا ارناپ تىككەن شاتىر،
الدىندا قىزىل-جاسىل كىلەم جاتىر.
اينالا القا-قوتان وتىرعان ەل
تىڭداۋدا سالدىڭ الۋان ءسوزىن ناقىل.
تاڭىرقاپ جۇرت تىڭداعان سول ءبىرجان-سال،
ول كۇندە الپىستارعا تاقاعان شال.
قارا-سۇر ادام ەدى ونشا ءوڭدى ەمەس
قىر مۇرىن، تۇلكى مۇرتتى، شوقشا ساقال.
سول كۇنى تۇرىسبەكتىڭ اۋىلىندا،
ۇلگى ايتتى قاپتاعايدىڭ قاۋىمىنا.
ءبىرجاننىڭ توڭكەرىلگەن ءانىن ەستىپ
ەشكىولمەس ەل جينالدى باۋىرىنا.
ءبىرجاننىڭ ءوز ايتقان ولەڭدەرىنەن مىنا سياقتى ولەڭدەر ەل اۋزىندا قالعان.
مىنەكەي جاسىم استى ەلۋ بەستەن،
وتكىزدىم ساۋىق-سايران مەن ءبىر دەستە.
نايمانعا كەلىپ سالەم بەرەيىن دەپ –
ەلىڭدى ىزدەپ كەلدىم ەشكىولمەسكە.
سوزىمە قالىڭ ماتاي قۇلاعىڭ سال،
بۇل كۇندە جاسىم وزعان ءجاي مەن ءبىر شال.
بۇرىلدىم تانىسقالى ۇزىن جولدان
كەلگەم جوق ولجا سۇراي، الۋعا مال.
ويدا جوق قۋانىشپەن عۇمىرىمدا،
كەز بولدىم مامان شالدىڭ ۇعىلىنا.
نايماننىڭ بۇلبۇل قۇسىن كورمەك ەدىم
قوندىرعان قاپتاعايدىڭ تۇعىرىنا.
تۇرىسبەك، سارا كەلسىن شاقىر بەرى،
ءوزى ەستىپ، كوزبەن كورسىن ءبىرجان سەرى.
پاراساتتى ءسوزى تەرەڭ ادام بولسا
كوڭلىمنىڭ تارقاۋشى ەدى سوندا شەرى.
سايراعان ورتا ءجۇزدىڭ بۇلبۇلىمىن
كەرەيدىڭ – التاي قارپىق اقتاڭگەرى.
قىرانداي اسپاندايتىن جەلدى كۇنى،
داۋىسىم كوتەرىلەر شىقسا تەرى.
التىن مەنەن كۇمىستىڭ ناقىسىنداي
ءمىنى جوق بىزدەن شىعار ءسوز بەدەرى.
اق يىق مۇز بالىقپىن جەرگە تۇسپەس،
كەڭ قولتىق ارعىماقپىن القىمى ىسپەس.
ون رەت ورتا ءجۇزدى وراي شاۋىپ
جۇيرىكپەن تالاي-تالاي بولدىم ىستەس.
قىران ەم قىزىل تۇلكى وسكەن باعىپ،
قارسى ۇشقان داۋىلدارعا قانات قاعىپ.
جەلعابىز، جەز تاعالى ەڭىرەۋ ەم
قارا تەر شىققان سايىن كەتەر اعىپ.
باق داۋلەت قونباعانمەن قوجاعۇلعا،
اقىمدى جىبەرگەم جوق قازاق ۇلىنا.
سايراتقان ورتا جۇزدە بۇلبۇل بولدىم
قىزىعىپ قىدىرماعان الار پۇلعا.
اتادان ءبىرجان سال بوپ تۋدىم ارتىق،
سامعايتىن بايگە اتىنداي ارتىپ، تارتىپ.
اققۋمەن اسپانداعى ءان قوسۋشى ەم
قوزعاسام اششى كۇيدى تۇپتەن تارتىپ.
كوكشەتاۋ دۋانىنا داڭقىم بارعان،
مەن ءبىرجان الاتاۋداي ايقىندالعان.
ەلىمدە ەشكىم قاقپاس بولدىم ەركە
ايتاتىن ارىزىم جوق، حالقىما ارمان.
جورعامىن جولسىزبەنەن سامعايتۇعىن
بايگە اتى شىلبىرىمنان شالمايتۇعىن.
ەجەلدەن قۇلاش مويىن كوك ايىلمىن
لاۋعا التى جۇما تالمايتۇعىن.
وي جەلكە، قامىس قۇلاق، تەڭبىل كوكپىن
تۇنىقتان ءجۇزىپ ىشپەي قانبايتۇعىن.
قىرىمعا قارايتۇعىن قىران قۇسپىن
اڭ الماي جەرگە بەكەر قونبايتۇعىن.
اينىماس قاندى بالاق اق يىقپىن
تۇياعىم تيگەن قاسقىر وڭبايتۇعىن.
اسىلمىن قۇس بولعاندا اسپانداعى
قاڭتاردا قالشىلداعان توڭبايتۇعىن.
وسىنداي باستان كەشكەن سىرلارىم بار
قازاق جوق ءبىرجان دەسە نانبايتۇعىن.
ءجايىمدى ەشكىولمەسكە ەستىرەيىن
ەسىنەن ءومىر بويى قالدىرمايتىن…
بۇل ولەڭدەرىن ءبىرجان ءوزىنىڭ اقىندىق دارىندىلىعىمەن تانىستىرۋ ءۇشىن ايتقان. نەگىزگى ماقساتى سارانىڭ اقىندىعىن بايقاپ، ونىڭ ارىز ارمانىن جۇرت الدىندا ايتقىزباقشى بولىپ، ءبىرجان ساراعا بىلاي دەگەن:
جاقىنداپ جانىما كەل، جانىم بالام،
نايماندا ۇلدان وزىپ تۋعان دانام.
تىڭدايىن ارمانىڭدى ايت حالقىڭا
الدىندا تۇرىسبەك پەن ءبىرجان اعاڭ.
بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، سارا ءبىرجاننىڭ الدىنا كەلگەندە، ونى تۇرىسبەكتىڭ ءتورت قىزى بىردەي قوشامەتتەپ، قاسىنا ەرە كەلگەن. سارانىڭ ءبىرجان مەن تۇرىسبەك قاجى الدارىندا وتىرعانداعى ايتقان ولەڭدەرى مىناداي:
قىزى ەدىم تاستانبەكتىڭ اتىم سارا،
ەلىندە ەر قاپتاعاي شىقتىم دارا.
قولىما ون ۇشىمدە دومبىرا الىپ
كەلەمىن ءبىر سۇرىنبەي جەكە دارا.
الدىندا ءسوز سويلەيتىن ءبىرجان اعا،
ايتارسىز ارىزىما ءوزىڭ باعا.
قامىستى تەرەڭ كولدىڭ سۇقسىرى ەدىم
كەز بولدىم قاڭعىرعان ءبىر قارشىعاعا.
ولەڭگە مەن جاسىمنان جەلدى كورىك،
قۋاندىم اقىن اتا ءسىزدى كورىپ.
اعالىق پارىزىڭنان قۇتىلايىن
الدىڭدا از دا بولسا سويلەپ بەرىپ.
ولەڭمەن ارمانىمدى اعىتايىن
سامارقان جىبەگىندەي وننان ءورىپ.
اتاتاي، ومىرىمشە ريزامىن،
مەن ءۇشىن كەلگەنىڭە كوڭىل ءبولىپ.
ارماننان ارىلعانداي ءبىر سەرگىدىم
ريزامىن كەتسەم حالقىم بۇگىن ءولىپ.
كوپكە ايان كوڭىلىمنىڭ جاراسى بار،
جاسىمنان جانىشتاعان جەرگە كومىپ.
بۇگىن كۇن تىرىلتەر دەپ ءۇمىت ەتەم
جاقسىلار ەل بيلەيتىن جونگە كونىپ.
جالىن ەم جانىپ تۇرعان نوسەرگە وشپەس،
بولات ەم ەكى ءجۇزدى الماس كەسپەس.
قور بولىپ ساز بالشىقتاي قۋراي ءتۇستىم
قۇربىما قوسىلا الماي ءوزىم تەڭدەس.
ەركەك از ءوز باسىما تەڭگەرىلگەن،
سوزىمە ون جاسىمنان ءوڭ بەرىلگەن.
ءناپ-نازىك كوزگە ولقا كورىنسەم دە
سان مىقتى قويدان وڭاي وڭگەرىلگەن.
ۇشىرعان تاربيەلەپ اق تۇيعىنمىن
التىنمەن جىبەك باۋىم كومكەرىلگەن.
انىمە اسپانداعى قۇس اينالار
قۇبىلىپ توتى قۇستاي توڭكەرىلگەن.
سايراعان ماتاي، سادىر بۇلبۇلىمىن
قاپاستا جەل تيگىزبەي جەم بەرىلگەن.
وسىنداي ات باسىنداي التىن باسىم
اۋلىمدا كوك ەسەكتەن كەم كورىنگەن.
قولداي كور ەر قاپتاعاي اتا-بابام،
ءسوزىمدى تىڭداتايىن كەلسە شامام.
قاجىەكە-اۋ، كوپتەن باتپاي ءجۇرۋشى ەدىم
ايتايىن ءوز مۇڭىمدى سىزگە تامان.
قاجىەكە-اۋ كۇنى قۇرسىن ۇرعاشىنىڭ،
بيلىگى بولماعان سوڭ ءبىر باسىنىڭ.
بەرگەن سوڭ تەرى-تەرسەك يت تە الادى
بۇلىنداي بەرەكەسىز ارباشىنىڭ.
ءسىز مەنى عايىپ ەتپە زارلانعانعا،
تۇڭعيىق سىرىم تەرەڭ بارلاعانعا.
مىنەكي، ون جەتىگە بيىل شىقتىم
سان جۇيرىك ەرگەن ەمەس سامعاعاندا.
حان، قارا — كالىڭ توپتا سان سايرادىم
كوز كورمەي ءبارى بەكەر نانباعانعا.
بەرمەگەن توپتان توراي ەكى ساڭلاق
سولارعا جۇرت تاڭ قالعان بولماعانعا.
قاجىەكە-اۋ سىزگە ايتارلىق ارىزىم سول –
قاپامىن باس بوستاندىق الماعانعا.
سارانىڭ بۇل سوزدەرىن تىڭداعاننان كەيىن، ءبىرجان اقىن ىلە-شالا مىنا ولەڭدەردى ايتقان:
جارايدى، جانىم سارا، وسى ءسوزىڭ،
تاس تۇلىك تۇرىمتايداي ەكى كوزىڭ.
ارىقتاپ ارمانىڭنان جۇرگەنىڭدە
اۋىلىڭا قۇداي ايداپ كەلدى كەزىم.
شىركىن-اي، مۇنداي جۇيرىك تۋارمىسىڭ
سويلەيسىڭ التىنداي قىپ ءسوزدىڭ جەزىن.
الدىڭا اعايىنىڭ اكەپ قويعان
قيسىعىن كورىپ تۇرمىن قۇرعان تەزدىڭ.
قاناتىن كۇن شالماعان اق تۇيعىننىڭ
قور قىلعان جاپالاققا باسقان ءىزىن.
قوسقان با قورلاعالى ءبىر قورتىققا،
قارايتىپ قاراعىمنىڭ جارقىن ءجۇزىن.
دەنى ساۋ ەل ەمەس قوي تاستەمىر دە
ءجۇر ەكەن تاستاي الماي وتقا قىزىن.
ارمانىڭ انىق بولدى ەندى ماعان،
اشيدى راس جانىم سارا ساعان.
التىننىڭ قولدا باردا قادىرى جوق
قور بوپتى باعالاۋسىز اسىل باعاڭ.
ءبىلىپ ەم سارا سەنىڭ سىڭارىڭدى،
باسا الماي ارماندامىن قۇمارىڭدى.
ادەپپەن اق دومبىراڭدى العانىڭدا-اق
كورگەنمىن سوزگە قايرات قىلارىڭدى.
ەسىتىپ ەل شەتىنەن كەلگەننەن-اق
بىلگەنمىن ارمان ايتىپ جىلارىڭدى.
ءبىر سىرلى، سەگىز قىرلى جۇيرىك سارا
كورسەتتىڭ كوزگە تارتا مۇنارىڭدى.
شاقىرتىپ كۇيەۋىندى وسىندا الدىر
كورەيىن تاڭداپ قوسقان سىڭارىڭدى.
تۇرىسبەك ريزا بولسىن سارا ساڭلاق،
كۇيەۋىن كەلتىرىڭدەر قوسقان تاڭداپ.
تەڭ قۇربى وزىمەنەن ادام بولسا
كورىنەر كوپ كوزىنە كەلسە سوندا-اق.
شىبىقتاي جىگىت شىعار ءوڭى نۇرلى،
ونەرى سارا تەڭدەس سەگىز قىرلى.
شەبەردەن ءمىن تاباتىن مىنىسكەردەي
ەر شىعار توتى قۇستاي نەشە ءتۇرلى.
جاقسىنى كورمەك ءۇشىن دەگەن سارا،
ەل قامىن ءوزىن قويىپ جەگەن سارا.
قوسقانى جامان بولسا قاجى ۇيالسىن
سەن وعان ۇيالاسىڭ نەدەن سارا.
ءبىرجاننىڭ جاقتاپ ايتقان بۇل ولەڭدەرىنەن قاتتى قۋانعان سارا مىنا ولەڭدەردى ايتقان:
اشىلشى اۋىزىم ءبىر، سايراپ ءتىلىم،
قۇلپىرار ما ەكەن قايتا قىزىل گۇلىم.
حالقىما ۇيالعاننان ايتا الماۋشى ەم
ەسەككە قوساقتاۋلى ءوتتى كۇنىم.
ءوزى بىلەر دەۋشى ەدىم جاقسىلاردىڭ،
ويلاسام قاتە قىلىق ەكەن مۇنىم.
ءبىر جاردەم بەرمەگەندە ءبىرجان اتام،
جوق ەكەن جۇيرىك يتتەي ولسەم قۇنىم.
سايرايتىن ساندۋعاشتاي سورلى باسىم
كەلگەندە جيەنقۇلعا شىقپايدى ءۇنىم.
ءبارىڭ دە جەنقۇلدى كورىپ ەدىڭ،
قۇدايدان قورىقپاي سوعان بەرىپ ەدىڭ.
قورعاۋعا جات الدىندا ەل نامىسىن
بارىڭە قىز بولسام دا سەرىك ەدىم.
ءبىرجان-سال كورسىن الدىر جيەنقۇلدى،
ىلايىقتاپ ەلىم مەنى بەرگەن ۇلدى.
ۇياتتان كىسى ولمەيدى ساعى سىنار
قايتەيىن قۇدرەتىمەن يەم قىلدى.
جۇرمەسە جيەنقۇلدى كەلتىر بايلاپ،
ولمەيىن زىعىردانىم كۇندە قايناپ.
اعالار بۇل ءسوزىمدى تىڭداماساڭ
شاقىرام ارۋاقتى قاپتاعايلاپ.
قاجىەكە-اۋ كورىپ كەلدىڭ حاقتىڭ ءۇيىن،
مەن تۇگىل وزگەگە دە زورلىق قيىن.
اللانىڭ الدىندا دا جىلارمىن مەن
كۇنىندە تاڭدى ماحشار بولسا جيىن.
كوزىمدى اش، كوڭىلىمدى الا قىلماي،
كۇن سايىن دۇشپانىما تابا قىلماي.
بارۋعا جيەنقۇلعا ريزا ەمەسپىن
كەتسەڭ دە ءبىرجولاتا بالا قىلماي.
قاجىەكە-اۋ كىسى جىبەر بالاڭىزعا،
ايتىلىپ اتى ءتۇستى ارامىزعا.
ەلىنە ءبىرجان اتام ايتا بارسىن
كورسەتپەي جىگىتتى ۇرلاپ قالامىز با.
بار ەدى ۇلى-قىزىڭ ەي قاجى اعا،
قورلىقتان بولدىم زارجاق بەيمازادا.
ايتىلدى قارسىلىعىم حالىق الدىندا
ريزامىن بۇيىرساڭىز قاي جازاعا…
ءبىرجاننان ۇيالعاننان تۇرىسبەك قاجى جيەنقۇلدى كەلتىرۋگە ءوزىنىڭ قۇلا جورعا اتىن جىبەرەدى. ەكپىندى جانە باسى قاتتى قۇلاجورعا ات توپقا جاقىنداي بەرگەندە ەلدىڭ ۋ-شۋ داۋسىنان ۇركىپ جيەنقۇلعا بوي بەرمەي الىپ قاشىپ كەتەدى. ءبىر كوزى سوقىر، بەلى بۇكىر، ات باسىنا يە بولا الماعان دارمەنسىز جيەنقۇلدى بارلىق جۇرت كورىپ، ونداي ادامعا سارانى قور قىلماۋ كەرەك دەپ شۋىلداسادى. جيەنقۇلدى كورە تۇرىپ جانە حالىقتىڭ سارانى جاقتاعان تالابىن ەسكەرىپ ءبىرجان مىناداي ولەڭدەر ايتادى:
كولبەسىن كوكتى شارلاي كونە ءانىم،
تىڭداڭدار ءتىرى ماتاي تەگىس ءبارىڭ.
الەك – دەپ اتام قازاق بوسقا ايتپاعان
كىمدە-كىم بىلمەيتۇعىن ءوزى ءالىن.
كوبىڭە كۇماندانار ەندى نە بار
كوزىمىز كورىپ وتىر ءىستىڭ ءمانىن.
قاق جولىن قابىل تۇتقان قاجى-اق ايتسىن
سارانىڭ ارىزىنا بيلىك ءدالىن.
شىراعىم سارا سەندەي تۋماس بالا،
شەجىرە تۋارمىسىڭ مۇنداي دانا.
وبالىڭ ەل اعاسى تۇرىسبەككە
قوسقانى ناشار ەكەن، ەي، بيشارا.
ەل-جۇرتىڭ قورىقسا كەرەك كوز جاسىڭنان،
قيىپ كەتكىم كەلمەيدى مەن جاسىڭنان.
مەن قايران ەلىڭ قالاي كەمىتتى دەپ
ادامزات وزار ەمەس ءوز باسىڭنان.
دۇشپانىڭ جاماندايدى نە دەپ سەنى،
ايباتىڭ الەمگە ايقىن اي بەدەرلى.
ساداعا تىرعانىڭنان كەتسىن سارا
سان جۇيرىك كورىپ ەدىم مەن نەلەردى.
تۇرىسبەك، توي بوپ قايتسىن وسى جيىن،
بەرەيىن كوكپارىڭا مەن-اق تيىن.
ازات ەت حالىق الدىندا سارا قىزدى
ءبىر باتا كوپ ۇيعارسا قانشا قيىن…
ءبىرجاننان ۇيالعاننان جانە حالىق دابىرىنان قايمىققاننان تۇرىسبەك قاجى وسى جيىندا امالسىزدان – «سارا جيەنقۇلدان ازات» — دەپ جاريالاعان. بىراق، بىرنەشە شاريعات زاڭدارىن ەسكە تۇسىرە وتىرىپ، سارانىڭ ەندىگى جەردە قاپتاعايداعى امەڭگەر جىگىتتەرىنىڭ ىشىنەن بىرەۋگە ءوزى قالاپ تيۋگە ءتيىستى ەكەنىن ايتقان. بۇل جيىننىڭ ارتى شىنىندا دا توي بولىپ تارقاعان. بۇل ۋاقيعانى جەرگىلىكتى اقىنداردىڭ ءبىرى بىلاي كورسەتكەن:
…ماقۇلداپ جۇرت قوزعالىپ جانە شۋلاپ،
باۋىرى «ەشكىولمەستىڭ» كەتتى دۋلاپ.
قۋانىپ حالىقتى ريزا ەتكەنىنە
ءبىرجان دا بوز بالاداي قالدى قۋناپ.
كوپ توسقام جولىڭىزدى كوزىم ءسۇزىپ،
ومىردەن كەتىپ-اق ەم ءۇمىت ءۇزىپ.
اتاتاي، ەسكەرتكىش قىپ ەلگە اپار دەپ
بىرجانعا سارا بەردى التىن جۇزىك.
ريزامىن ساراجان دەپ ءبىرجان كۇلىپ،
كوك تورعىن شاپانىنىڭ جەڭىن ءتۇرىپ.
كۇلداري بەلبەۋىم – دەپ: «توي جىرتىسى»
جىبەردى سۋىرتپاقتاپ ۇلەستىرىپ.
ءبىرى شال، ءبىرى جاس قىز ەكى ساڭلاق،
باۋرىندا “ەشكىولمەستىڭ” انمەن سامعاپ.
تۇڭعىش رەت ازاتتىق دەپ تۋ كوتەردى،
دابىلىن بۇكىل قازاق ەستىپ جان-جاق…
جارتى عاسىردان استام ۋاقىتتان بەرگى بۇكىل قازاق حالقىنا ايگىلى ءبىرجان-سال مەن اقىن-سارانىڭ كەزدەسۋى وسىلاي بولعان. بۇل تاماشا كەزدەسۋدى تاريحتا قالدىرۋ ءۇشىن ءارىپ اقىن ءبىرجان مەن سارانى ادەيىلەپ ايتىسقان اقىندار دەپ كورسەتكەن” (اقىن سارا تۋرالى سونى دەرەكتەر. جۇلدىز. 1958 №4) . مىنە، ايتىستاعى ءبىرجان مەن سارانىڭ سوزدەرى شامامەن وسىلار.
ايتىسپەن سالىستىرىپ قاراعان ادامعا جوعارىداعى ولەڭ جولدارى ءارىپ شىعارعان ايتىستىڭ نەگىزگى سۇلباسى، ءبىرجان مەن سارانىڭ ايتقان كەي ولەڭ شۋماقتارى ەش وزگەرىسسىز ايتىسقا ەنگەن، اۆتور وزگەرتۋدى ءجون دەپ تاپپاعان. سوندىقتان دا، كوركەم شىعارما رەتىندە جازىلعان بۇل ايتىستا ءبىرجان مەن سارانىڭ دا ۇلكەن ۇلەسى بار ەكەنىن ەرەكشە ايتا كەتۋىمىز كەرەك.
ايتىستىڭ تولىق نۇسقاسى دەپ تانىلىپ جۇرگەن 1899 جىلعى زايسان نۇسقاسىن نەگىزگە الساق، ءارىپ ءبىرجان مەن سارانىڭ كەزدەسۋىن، ونداعى ولەڭ-سوزدەرىن ارقاۋ ەتە وتىرىپ ايتىستى بەلگىلى ءبىر سيۋجەتتىك جەلىسكە قۇرىلعان كوركەم شىعارما ەتىپ جازعان. ءبىرجاننىڭ ەشكىولمەسكە كەلۋى، سارانىڭ شەشەسىمەن، سىڭىلىسىمەن ايتىسۋى، نايمان مەن ارعىن دالىرەك ايتقاندا ارىپكە جاقىن تاقىرىپ سىبان-توبىقتى اراسىنداعى تارتىستى سارانىڭ باس بوستاندىعى سياقتى تاقىرىپقا ۇشتاستىرىپ اكەپ، ادەمى سيۋجەتتىك جەلىس قۇراۋى ءارىپتىڭ تولىق اۆتورلىق قۇقىعىن ايقىندايدى. «ءبىرجان – سارا ايتىسىنىڭ» ءارىپ تاڭىربەرگەنۇلى قولىنان تۋعان كوركەم تۋىندى ەكەندىگىن قۋاتتايتىن نەگىزگى دەگەن ماسەلەلەر اتاپ كورسەتسەك تومەندەگىدەي:
- «ءبىرجان – سارا ايتىسىن» ءارىپ جازعان دەگەن پىكىرلەر توڭكەرىسكە دەيىن جانە ودان كەيىنگى 30-جىلداردىڭ اياعىنا دەيىن تالاسسىز تۇردە ايتىلىپ كەلدى. ج.جاباەۆ (قرعا وعكق، 402-پاپكا، 1-داپتەر), ءى.جانسۇگىروۆ (قۇنانبايۇلى ا. تولىق جيناق. قىزىلوردا، 1933), ءارحام ىسقاقوۆ (ەكپىندى، 1940. 12 جەلتوقسان), م.اۋەزوۆ (اباي ءومىربايانىنىڭ العاشقى نۇسقاسىندا), س.ماشاقوۆ، ق.مۇحامەتحانۇلى (ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى. الماتى، 1995), ت.قاسەنۇلى (سوتسياليستىك قازاقستان. 1936. 11 قىركۇيەك), تۇراعۇل قۇنانباەۆ (اكەم اباي تۋرالى. الماتى، 1993), ج.بەلوسليۋدوۆ (و كيرگيزسكوي پوەزي//سيبيرسكي ستۋدەنت. 1915. №3,4) ت.ب. ال، «ءبىرجان – سارا ايتىسى بولعان، ول اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىسى» — دەگەن پىكىر 30-جىلداردىڭ اياعىنان باستاۋ الدى. كوشباسشىسى س.مۇقانوۆتىڭ ايتىس جانە اقىن (ادەبيەت مايدانى. 1939. №1) ماقالاسى.
- ايتىستىڭ كوركەم شىعارماعا ءتان بەلگىلەرىن اتاساق، بىرىنشىدەن ايتىس باس-اياعى جيناقى وقيعاسى بار بەلگىلى سيۋجەتكە قۇرىلعان، ەكىنشىدەن، جەرى شالعاي ەكى ءوڭىر اقىندارىنىڭ ءسوز ساپتاۋى، ولەڭ قۇرۋلارى، بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا ءستيلى ءبىر. وسىنداي كوركەمدىگى ءمىنسىز ايتىس قۇرۋ ءۇشىن ۇلكەن ايتىس اقىنى بولۋى شارت. ال ءبىرجان، ەڭ الدىمەن، ايتىس اقىنى ەمەس، سارانىڭ دا بىزگە جەتكەن ايتىستارى مۇنداي كوركەمدىك بيىكتەن كورىنبەيدى.
- ايتىستا ءوزىن ارعىنمىن دەگەن ءبىرجان ارعىن ەمەس، كەرەي رۋىنان. سارا دا ايتىستا اتالعانداي قاپتاعاي رۋىنان ەمەس. سارا ماتايداعى كەنجە دەگەن ەلدىڭ تاستەمىر دەگەن از عانا رۋىنان شىققان. ءوز رۋىنىڭ اتىنان سويلەمەۋ ايتىسقا، جالپى اقىندار تابيعاتىنا جات نارسە. قالاي دەسەك تە، ءبىرجاندى – ارعىن، سارانى – قاپتاعاي ەتىپ وتىرعان ءارىپ.
- ايتىس ارعىن مەن نايمان، ونىڭ ىشىندە ماتاي اقىندارىنىڭ اراسىندا بولدى دەگەن كۇندە دە، ەكى اقىننىڭ رۋ جاعىن ءسوز ەتكەندە توبىقتى مەن سىبانعا اۋىپ كەتۋى تاعى دا ءارىپتىڭ كوركەم تۋىندىنىڭ تارتىسىنا ىڭعايلاعان ءادىسى.
- ايتىستاعى اباي مەن قۇنانبايعا قاتىستى سوزدەر تاعى دا ارىپكە قاتىستى. ءارىپتىڭ «زيادا-شاھمۇرات» قيسساسىنىڭ اباي تاراپىنان سىنالۋى، ءارىپ سونى كەك كورىپ (بۇل ارادا ونەر ادامدارىنىڭ اراسىنداعى شاكىرتتىڭ ۇستازعا دەگەن ارتى جوق اشۋى دەپ ۇققان ءجون) ايتىسقا ابايدى جامانداعان سوزدەر قوسادى. بۇل تۋرالى تۇراعۇل ابايۇلىنىڭ ەستەلىگىندە دە ايتىلعان. قۋانىشباي اقىنمەن ايتىسىندا دا ءارىپ بۇل قۇبىلىستى موينىنا الا جاۋاپ قايىرعان.
«ءبىرجان – سارا ايتىسىنداعى» ادامدارعا جانە كەيبىر وقيعالارعا تۇسىنىك بەرە كەتسەك، سارا ماتاي رۋىنان بولعانمەن، ماتايدان مامان، تۇرىسبەك، ەسىمبەكتەر عانا اتالادى. وندا دا اۆتور بايانداۋىندا. ماتاي ەلىنىڭ اتاقتى باي، ەل باسقارعان ادامدارى مامانوۆ تۇرىسبەك قاپتاعاي ونىڭ ىشىندە قىدىرالىدان تارايدى. تۇرىسبەك كوپ جىلدار قاپال ۋەزى اراسان بولىسىن باسقارعان. قاجىعا بارعان، 1904 جىلى دۇنيەدەن وتكەن. تانەكەنىڭ ەسىمبەگى كولدەي-جۇماي اتالاتىن بولىستىڭ بولىسى. سارانىڭ:
تالاسپاس تانەكەمنىڭ جان باعىنا،
تەڭەرمىن ەگەر تارتسا ءىس اعىنا، — دەگەندەگى
تانەكە وسى ەسىمبەك بايدىڭ اكەسى.
سارانىڭ قالعان اۋزىنا الىپ سيىنارى قاراكەرەي-سىباننىڭ قاراكوكتەرى. ماسەلەن:
كەنشىمباي، دۋلات، سابىر، سۇرتاي، جىلتىر،
جانۇزاق قولدا، دەدىم اقىن تۇبەك، - دەيدى.
وسىندا سارا سيىنعان اقىندارعا توقتالساق، كەنشىمباي كۇشىكۇلى ماتاي رۋىنان، ونىڭ ىشىندە جارما ماتايلارىنا جاتاتىن ەلقوندى تارماعىنان. كەنشىمباي 1846 جىلى تانا مىرزاعا ەرىپ بارىپ جەتىسۋدا ارعىننىڭ اقىنى ورىنباي كەرتاعىۇلىمەن ايتىسىپ، بۇكىل نايماننىڭ باعىن اسىردى. ايتىستا سارانىڭ:
ورىنباي ىزدەپ كەلىپ، كەتكەن قاڭعىپ
جەڭگەن جوق كەنشىمبايدى و دا اڭدىپ، - دەۋى سودان.
ون توعىز جاسار كەنشىمبايعا كوز ءتيىپ، جانارىنان ايىرىلادى. ءۇش جىلدان سوڭ قايتىس بولعان. ق.التىنبايۇلىنىڭ ايتۋىنشا كەنشىمباي شامامەن 1827-1849 جىلدارى ءومىر سۇرگەن. زيراتى جارما اۋدانىنا قاراستى ايۋلى تاۋىنىڭ ەتەگىندە.
دۋلات، سابىرباي، تۇبەك – سىباننىڭ ايگىلى اقىندارى. سابىرباي مەن تۇبەك بايعارادان تارايتىن ايگىلى ون جەتى اقىنعا كىرەدى. سابىرباي جاسىندا ايگىلى جاناقتى سۇرىندىرگەن.
جاناق قاشان جول الدى سابىربايدان
جامانىن كوتەردى ارعىن ءسان عىپ، - دەيدى سارا.
جىلتىر اقىن باقايۇلى – جارما ءوڭىرىنىڭ اقىنى. نايماننىڭ بۋراسىنان تارايدى، ونىڭ ىشىندە قاراتاز. جىلتىر اقىن كوكپەكتى وكرۋگىنىڭ اعا سۇلتانى ءالىمحان تلەۋبەرديننىڭ ساراي اقىنى بولعان. زيراتى شار وڭىرىندە بەس قاراۋىل توبەسىندە. شامامەن 1880 جىلدارى دۇنيەدەن وتكەن.
جانۇزاق شىنانۇلى بايجىگىتتىڭ جۇمىق تارماعىنان، تارباعاتاي ءوڭىرىنىڭ اقىنى.
سۇرتاي نۇراشۇلى قىرجى رۋىنىڭ اقىنى. زيراتى اقسۋاتتىڭ سۇلۋتال ەلدى مەكەنىندە.
سارانىڭ اۋزىمەن ايتىلاتىن:
شەرۋباي، تانا مەنەن ەر تاۋكەباي
قاي قازاق ءسوز باستاعان ونان بۇرىن، — دەگەن
ولەڭ جولدارىنداعى ادامدار كىمدەر؟ ەڭ الدىمەن، بۇل ادامدار ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى نارازىلىق بىلدىرگەن حالىق قامقورشىلارى بولعان. تانا مىرزا تىلەمىسۇلى نايماننىڭ قاراكەرەي — مۇرىن تارماعىنان. شامامەن 1803-1868 جىلدارى ءومىر سۇرگەن. مۇراعات قۇجاتتارىنا سۇيەنسەك، نازار-مۇرىن بولىسىنىڭ بيلەۋشىسى، بي بولعان. مۇرىن جەرىندە ءۇش بىردەي مەشىت، العاش رەت مەكتەپ سالدىرعان ادام. تانا تۋرالى دەرەكتەر ورىس زەرتتەۋشىلەرى ا.يانۋشكەەۆيچ، گ.پوتانين، ۆ.ماەۆسكي ەڭبەكتەرىندە كەزدەسەدى. قۇنانبايدىڭ اكەسى وسكەنبايدىڭ اسىن باسقارعان ءۇش ادامنىڭ ءبىرى وسى تانا مىرزا.
شەرۋباي – مۇرىننىڭ توقاباي تارماعىنان شىققان قۇل بالاسى. ۇلى اتاسى كەگەنباي بي بولعان. كەلگەنبايدان كەيىن مۇرىن ەلىندە ءسوز ۇستاعان اۋزى دۋالى بي وسى شەرۋباي. ورىستىڭ وكتەمدىگىنە قارسى شىققان مۇرىن باتىرى قوجاگەلدىنىڭ قۇنىن جوقتان پەتەربورعا بارعان ەل جاقسىلارىنىڭ ىشىندە شەرۋباي دا بولعان.
ەر تاۋكەباي جاكەنۇلى اجىعۇل ىشىندە جاۋاردان تارايدى. جوعارىدا اتى اتالعان قوجاگەلدى باتىرمەن ەل تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى شىققان ەرلەردىڭ ءبىرى. ن.يا.كونشيننىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرى بويىنشا 1844 جىلدارى كەنجەمۇرىن ەلىنىڭ بولىسى بولعان. قاراشەكپەندىلەردىڭ قونىستانۋىنا بارىنشا كەدەرگى جاساپ باققان تاۋكەبايدى قاستاستارى ۇزەڭگىسىنە ۋ جاعىپ ولتىرەدى. زيراتى جارما اۋدانى، اۋليە شوقى تاۋىنىڭ ەتەگىندە.
تەگىنەن قوزىبايدىڭ تىلەۋبەردى
ءاليحان ونىڭ ۇلىن اركىم كوردى.
قۇدايدان قورىققان پەندە وسال دەمەس
قارادان حان بوپ شىققان قيسىق ەردى، - دەگەن جولدارداعى كىسى ەسىمدەرىنە توقتالساق، تىلەۋبەردى كوكپەكتى وكرۋگىندە تىلماشتىق قىزمەت اتقارسا، بالاسى ءاليحان اعا سۇلتان بولعان. سارجومارت رۋىنان.
قيسىق تەزەكۇلى نايمان ەلىنىڭ كورنەكتى تۇلعاسى. رۋى – مۇرىن. «قارادان شىققان حان» دەپ دارىپتەلەتىن قيسىق 1844-1850 جىلدارى كوكپەكتى وكرۋگى بويىنشا اعا سۇلتان بولعان. ازان شاقىرىپ قويعان اتى – سالماق. ورىستان شەن-شەكپەن العان قيسىق تەزەكۇلى بىربەتكەي، تۋراشىل، ۇرىنى تىيۋعا كەلگەندە قاتىگەز ادام بولعان.
ايتىستا سارا اۋزىمەن:
جان جەتپەس باتابايعا، سالپى جاناق
اققوجا بي، اقتايلاق اسقان ماناپ.
اقتانبەردى، التىباي، ەر ەسپەنبەت
قالماقتى قويداي قىردى قولمەن تالاپ، - دەگەن جولدارداعى باتىر-بيلەر تۇگەلدەي سىباننىڭ اتاقتىلارى. ءار باسىلىمدا ءارتۇرلى اتالىپ جۇرگەن ول سالپى جاناق ەسىمى. ول «جالبۋ جاناق»، «جالپى جاناق» نەمەسە «جانە جاناق» دەپ اتالىپ، كەلتىرىلىپ ءجۇر. تاريحتا بىرنەشە بەلگىلى جاناق بولعان سوڭ، اۆتور سالپى جاناق دەپ ونىڭ ارعى اتاسىن (رۋىن) قوساقتاپ وتىر. سالپى (بايگوبەك) سىباننىڭ ءبىر بالاسى. سالپى جاناق تا ەلدىڭ ءبىر بەلگىلى ادامى بولعان.
ايتىستا ءارىپ سارا اۋزىمەن مىنالاردى اتايدى:
كەنجەعۇل قازاق جەتپەس بالاسىنا
ءتورت ارىس بيلىك ايتقان اراسىنا.
بايتوقا، كەڭەسباي مەن قۇت دانيار
قويماعان سويلەر ءسوزدىڭ شاماسىنا.
بۇلار دا سىباننىڭ يگى جاقسىلارى. ءارىپ «ساناباي قاجى» دەگەن جوقتاۋ ولەڭىندە:
ارعىن، نايمان بۇلبۇلى
كەنجەعۇل شەشەن اعاسى، — دەگەندەگى كەنجەعۇل سەيتەنۇلى جاسىنان بيلىككە ارالاسقان سىباننىڭ بەلگىلى قاراكوكتەرىنىڭ ءبىرى. شامامەن 1794-95 جىلدارى تۋعان. قۇنانباي زامانىنداعى سىبان-توبىقتى اراسىنداعى جەر داۋى، مال داۋىنىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن اۋزى دۋالى بي، شەشەن ادام بولعان.
بايتوقا — سىبان، سالپى رۋىنىڭ ءبيى. ءارىپتىڭ «بايتوقانىڭ قىزىنا» دەگەن ارناۋ ولەڭى بار.
كەڭەسباي بي — اتاقتى اقتايلاق ءبيدىڭ بالاسى. د.باباتايۇلىنىڭ «كەڭەسبايعا» دەگەن ولەڭى بار. كەڭەسباي دا ءسوز ۇستاعان شەشەن، ەل باسقارعان ادام بولعان.
سارانىڭ اۋزىمەن قابانباي جانە ونىڭ ۇرپاقتارى اتالادى. قابانبايدىڭ ەكى ايەلىنەن جەتى ۇل. ءالى شالا تۋعان كەنجەسى. الىدەن جاقاش، ودان ادىلبەك. «ون جەتى مىڭ جىلقى بار جاقاش بايدا» دەپ اسەت اقىن ولەڭگە قوسقان جاقاش اسا باي، ەلگە بەدەلدى ادام بولعان. ادىلبەك باتىر بولعان. ق.ءحاليدتىڭ «تاۋاريح حامسا» كىتابىندا ادىلبەك پەن دۇنگەن باتىرى بور ەكەۋىنىڭ قىتايلارعا قارسى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىن باستاعانى ايتىلعان. ادىلبەكتەن تارايتىن سۇلەيمەن بولىس ەل باسقارعان ءىرى تۇلعا. سۇلەيمەن اكەسى ادىلبەكتىڭ ۇلى اس بەرگەندە ات جارىسىندا قىرىق اتقا دەيىن بايگە تىگىلگەن. وسى ءۇردىس سۇلەيمەن اسىندا دا قايتالانعان.
ايتىستاعى:
بوتاباي، بايجىگىتتە قۇت شايانباي
ساسان بي، شاپتى كەنجە جاۋعا ايانباي، — دەگەندەگى ساسان بي مىڭبايۇلى بايجىگىتتىڭ توعاس تارماعىنان تارايدى. اقتايلاقپەن تۇرعىلاس. نايمانعا تانىمال اقپا بي بولعان. «سىبان قىرىلعان» دەگەن اتپەن ەلگە اڭىز بولعان سىبان مەن بايجىگىت اراسىنداعى داۋدى شەشكەن ساسان ءبيدىڭ بويىنداعى ەرەكشە قاسيەتتەرى تۋرالى دا ەل اۋزىندا كوپ اڭگىمەلەر بار. ق.التىنبايۇلىنىڭ مىنا ءبىر اڭگىمەسىنە قۇلاق تۇرەيىك: «كوكپەكتى جاقتاعى قاراۋىل – جاسىق ەلى مەن جۇمىق ەلىنىڭ اراسىندا قاقتىعىس بولىپ، كىسى ءولىپ، ەكى جاق ساساننان تورەلىك كۇتەدى. قاراۋىل – جاسىقتىڭ قويار شارتى جۇمىق جاقتان ءبىر ادامدى كەپىلگە ۇستاۋ. ەكى جاق بۇعان كەلىسىپ، ۇلتاراق ءبيدىڭ ءوزى اۋرۋ، ناشار شايانباي دەگەن ون ءۇش جاسار بالاسىن كەپىلگە بەرىپتى. قۇنى سۇراۋسىز دەگەن شىعار. شايانباي سول كۇننەن اۋرۋىنان ايىعىپ، ادام قاتارىنا قوسىلادى. سول داۋدان اتتاناردا ساسان بي: -ماعان اجال ۋاقىتى تاياۋ. ەكى ءبورىم اۋرۋ بالانىڭ جانىندا قالدى. ماعان ەرمەدى. ەندى بايجىگىتتىڭ مەنەن كەيىنگى بيلىكتى ادامى سول بولادى، — دەپتى». ايتىس جولدارىنداعى وسى شايانباي ءىرى بي، تاۋكە – بايجىگىت ەلىندە بولىس بولعان. ءارىپ ساناباي قاجىنى جوقتاۋىندا:
تۇلپار اتتاي قاناتتى
تۇلا بويى قۇت بولعان.
باعلانىم كەتتى سىمباتتى
كەر مارالداي كەرىلگەن
قۇت شايانباي ناعاشىڭ، - دەپ ولەڭگە قوسادى.
سارانىڭ اۋزىنان ايتىلاتىن:
قازىبەك قۇنانبايدى نايزالاعان
تورە تۇگىل تولەڭگىت جورىعىندا، — دەگەن سوزدەر توبىقتى مەن سىبان اراسىنداعى رۋلىق تارتىستىڭ ءبىر كورىنىسىن بەرەدى.
سىبان ىشىندەگى باراق تورەنىڭ تولەڭگىتى قازىبەك باتىر ەل اراسىنداعى ءبىر بارىمتادا قۇنانبايدى نايزامەن ات ۇستىنەن ءتۇسىرىپ كەتكەن. بۇل تۋرالى م.اۋەزوۆ مۇسىلمانقۇل جيرەنشين دەگەننىڭ اڭگىمەسىن كەلتىرەدى: «از ۋاقىت ءوتتى، ءبىر كۇنى جىلقىعا جاۋ ءتيدى، باعاناعى ءسوز قاپەرىمدە جوق، بەلدەۋدەگى سالپاڭقۇلاققا مىنە شاپتىم، — دەپتى قۇنانباي، — كەلسەم جاۋ جىلقىنى ايداپ جىبەرىپ، جول توسىپ، جاسانىپ تۇرعان ەكەن. سالپاڭقۇلاق (اعانىس بيدەن قالاپ العان اتى) بوي بەرمەستەن كەلىپ جاۋعا كىرىپ كەتىپتى. ءوزىم بىلمەي قالدىم، قابىرعامنان بىرەۋ نايزامەن سالىپ كەتىپتى. جىعىلىپ قالىپپىن، سۇيتسەم باراق تورەنىڭ تولەڭگىتى قاراقالپاق قازبەك دەگەن باتىر ەكەن». قۇنانبايعا قاتىستى مۇراعات قۇجاتتارىندا ايعاقتالعانداي وسى بارىمتانىڭ داۋى ۇزاققا سوزىلعان. ءبىرجاننىڭ ساراعا جاۋابىنداعى:
نايماندى حان جۇرتىنان قۋعان شاقتا،
مويىنىن باراق قاشقان ءبىر بۇرا الماي، — نەمەسە،
قازىبەك، كەنجەعۇل مەن باتىر باراق،
قۇنەكەم قاراڭعى ۇيگە قويعان قاماپ، — دەگەن
سوزدەر ەكى رۋ اراسىندا وسى تارتىستىڭ تاريحىنان كوپ سىر بەرەدى.
سونداي-اق:
شەت ەلدە قاناي، ءتۇسىپ، بوقانبايىم،
كەتىرگەن قاتتى سويلەپ نايمان جايىن.
باراقتى حان جۇرتىنان قۋىپ تاستاپ
نايماننىڭ مىنگىزبەگەن جالعىز تايىن، - دەگەن
جولداردىڭ سىرىنا ۇڭىلسەك، قۇنانباي سىباننىڭ جەرىن قارپىپ قالۋ ءۇشىن توبىقتىنىڭ سىبان جاق شەكاراسىنا ىشكەرىلەتە قاناي سياقتى باتىرىن، ءتۇسىپ، بوقانباي سياقتى باستى ادامدارىن ادەيى قونىستاندىرادى. وسى وقيعاعا بايلانىستى ب.يساباەۆ تومەندەگىدەي اڭگىمە ايتادى: «… جاز ءوتىپ، ەل كۇزەۋگە قۇلار كەزدە باراق جىلداعى ادەتىمەن ساعا بوكتەرىنە قونۋعا كەلە جاتىپتى. كوش تۇيەسىن جەتەكتەگەن باراق بايبىشەسى ەكەن. تورە قولىنا قۇسىن قوندىرعان كوش الدىندا ەكەن. قاناي ءبىر تار جەردە توسىپ تۇرىپ باراققا كوشىن بۇرۋدى، جەر وزىنىكى ەكەنىن ايتسا، تورە كوز سالماپتى دا. قاناي باراقتى قارا بالتانىڭ سىرتىمەن ۇرعاندا تورەنىڭ اتى سوققىعا شىداي الماي كەرى قايىرىلعان ەكەن. باراق سول بەتتە قايىرىلماي كوش باسىن بۇرعىزىپ كوش ىزىمەن كەيىن قايتقان ەكەن. باراقتىڭ بايبىشەسى: — قۇدايىم-اي، تورەنىڭ باراعىنا بايبىشە بولعانشا، ەسىمنىڭ قانايىنا توقال بولماعان ەكەنمىن. كوشىمنىڭ باس بۇرىلدى-اۋ! – دەپ اح ۇرىپتى». (ۇلىلار مەكەنى. نوۆوسيبيرسك، 2001. 371-372 بەتتەر). قۇنانباي مەن باراق اراسىنداعى وقيعالار جايىندا م.اۋەزوۆ، م.بەيسەنباەۆ، ب.يساباەۆ، ب.ساپارالى، ف.جۇرتباي ەڭبەكتەرىندە كەڭىنەن ءسوز بولعان.
سارانىڭ «قايسى ارعىن جەتەدى امانكوشەرىمە» دەگەندەگى امانكوشەر دەگەن كىسى ەسىمى كەي نۇسقالاردا بولەك جازىلىپ ءجۇر. انىعىندا امانكوشەر وردەگى نايماندا اسا باي ادام بولعان. اقتايلاق ءبيدىڭ بالاسى تۇگەلباي، ودان سىباننىڭ ارداقتىسى وزبەحان بولسا، سول وزبەحاننىڭ ايەلى اتاقتى ءمانجان ءبيبى – امانكوشەردىڭ قىزى. ءارىپتىڭ ءمانجان ولگەندە ايتقان جوقتاۋى بار.
سارا اۋزىمەن ايتىلاتىن:
… ارعىن جوق ماقتاساڭ دا تويعۇلىنداي
قور قۇيعان قىدىر كەلىپ ساباسىنا.
… اسىنا تويعۇلىنىڭ بايگە تىكتى
توعىز قىز ارعىن بەرگەن جەتىمىنەن، — دەگەندەگى
تويعۇلى — سىباننىڭ جانكوبەك تارماعىنان. ەلىندە بەدەلدى ادام بولعان. ول دۇنيە سالعاندا بۇكىل ورتا جۇزگە ساۋىن ايتىلعان. ارعىننان كەلگەن كىسىلەر اتتىڭ بايگەسىنە تىگۋگە توعىز جەتىم قىز اكەلگەن ەكەن، ءارىپ سونى ايتىپ وتىر.
ال ەندى، ءبىرجاندى ارعىن اتىنان ايتىستىرىپ وتىرعانمەن ءارىپ سوناۋ ءبىرجان ەلى كوكشە، كەرەكۋ ماڭىنىڭ ەسىل مەن نۇرا بويىن جايلاعان ارعىننىڭ قاراكەسەك، شوڭ ت.ب. تارماقتارىنىڭ يگى جاقسىلارىن ەمەس، وزىنە جاقىن قاراكەرەي، ونىڭ ىشىندە سىبان – مۇرىنمەن اۋىلى ارالاس بەرگى ءوڭىردىڭ ارعىندارىن اتايدى.
كىم جەتەر جانايدارعا التايداعى
جەتى ءجۇز جاس بوتا مەن تايلاعى بار، - دەگەندەگى
جانايدار ورىنبايۇلى سۇيىندىك ىشىندە ءتورتۋىل دەگەن رۋدان. كەنەسارىنىڭ قول باسشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان جانايدار كەيىننەن قارقارالى وڭىرىندە بولىس بولىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىندا قاجىعا بارعان ادام.
ءبىرجاننىڭ اۋزىنا الىنعان ادامداردىڭ ءبىرى يتقۇستى (كەي نۇسقادا يتقوستى دەپ قاتە بەرىلگەن ب.ە.) شىن اتى ايتجان، رۋى قىدىرالى، ءوز ەلىندە بولىس بولعان. 90-عا جەتكەن جاسىندا مەكەگە بارىپ سوندا قايتىس بولادى.
شىنىباي اسىپ ەدى ءوز شاعىندا
كىم جەتەر ەر قازەكەم ارۋاعىنا.
جامانتاي، قۇسبەك، شىڭعىس، سارتاي تورەم
ىلىنگەن تالاي نايمان قارماعىنا.
ارعىننىڭ اقساقالى ءوتتى الشىنباي
ءور نايمان تالاسقان جوق ەر باعىنا.
وسىنداعى اتى اتالعانداردىڭ ءبارى دەرلىك بەرگى ءوڭىردىڭ يگى جاقسىلارى. شىنىباي قاجى تاراقتى رۋىنان. قارقارالى دۋانىندا بەلگىلى بيلەردىڭ ءبىرى بولسا، جامانتاي، قۇسبەكتەر قۇنانبايمەن اعا سۇلتاندىققا تالاسقان ادامدار. الشىنباي بي قۇنانبايدىڭ قۇداسى. «اباي جولىنان» بەلگىلى قارقارالى ەلىندە اتاقتى ادام بولعان. ءبىرجان اتايتىن ايگىلى تاتتىمبەت كۇيشى دە وسى ءوڭىردىڭ ادامى.
ايتىستاعى نەگىزگى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى – اباي. ايتىستا ءارىپ ايتىستا سارا اۋزىمەن ابايدى جامانداپ، ءبىرجان اۋزىمەن اقتاپ الادى. بۇل تۋرالى م.اۋەزوۆ، تۇراعۇل ابايۇلى باستاپ زەرتتەۋشى عالىمدار ايتىپ تا، جازىپ تا كەلەدى.
م.اۋەزوۆ ابايدىڭ ءومىربايانىنىڭ العاشقى نۇسقاسىندا (1927-1933) ابايدىڭ شاكىرتتەرىنە ارناعان ولەڭ-سىنىنا توقتالا كەلىپ: «وسى سوزدەر اقىنداردىڭ بارلىعىنا دا اۋىر تيگەن شىعار. بىراق ىشتەرىندە، اسىرەسە ءارىپ قاتتى نامىس قىلىپ كەكتەنىپ، ابايدان ەسەسىن قايىرماق بولىپ، «ءبىرجان – سارا» ايتىسىن شىعارعان. سوندا سارا ايتتى قىلىپ ابايداعى كەگىن شىنىمەن-اق العانداي بولادى. ءبىرجان – سارا ارىپكە انشەيىن ويدان شىعارعان گەرويلار ەسەپتى عانا كەرەك. سوندىقتان ءبىرجاننىڭ ارعىن ەمەس، كەرەي ەكەندىگىن دە ەسكەرمەگەن…» — دەگەن ءالى سوتسياليستىك يدەولوگيانىڭ قىسىمىنا ۇشىراپ، وزگەرىسكە تۇسە قويماعان العاشقى ايتقان پىكىرى ايتىستاعى ابايعا قاتىستى سوزدەرگە انىقتاما بولىپ تۇر. بۇل ماسەلە ءارىپتىڭ قۋانىشبايمەن ايتىسىندا دا ءسوز بولادى. جوعارىدا ايتىلعانداي ءارىپ تەك ابايدى جاماندادى دەسەك ول بىرجاقتى بولار ەدى.
ومىردە ۇستاز تۇتىپ، كوپ ونەگە العان اقىندى ءارىپ ءبىرجان اۋزىمەن اسقاقتاتىپ، اقتاپ الىپ وتىردى. بۇل ايتىستىڭ، ياعني شىعارمانىڭ شىنايى تارتىسقا قۇرىلىپ، شەبەر شارىقتاۋلارعا جەتۋىنە سەپتىگىن تيگىزگەن.
ەڭ الدىمەن ءارىپ ابايدى ءوز ەلىنىڭ ءبيى سەرىكبايمەن سالىستىرا سويلەيدى. بۇل ايتىس ءۇشىن كەرەك دۇنيە. ال، نەگىزىندە ءارىپ «سەرىكباي قاجىعا» دەگەن ولەڭىندە قاجىنىڭ كەمشىلىكتەرىن دە بەتىنە باسقان. وسى سەرىكبايدىڭ ءىنىسى ەسىكباي ءارىپتى لەپسى تۇرمەسىنە جازىقسىز قاماتقان دا. ايتىستا سارا «باعلانى جىگىتەكتىڭ كەتتى قايدا» دەپ بازارالىعا جوقشى بولسا، ءبىرجان ابايدى قورعاي كەپ:
دوس كورگەن اۋلەت زاھيت عىلىمداردى،
الدىندا اتاسىنان تاعلىم بار-دى
مومىنعا ءجابىر-جاپا قىلماسىن دەپ
جىبەرگەن جەر اۋدارىپ زالىمداردى، - دەپ وڭتايلى
جاۋاپ قايتارادى. قالاي دەسەك تە ايتىستا ءسوز بولعان وقيعالاردىڭ قاي-قايسىسى دا تاريحتان الشاق كەتپەيدى. ءارىپ توبىقتى مەن سىبان-مۇرىن اراسىنداعى سول كەزدەگى رۋلىق قاقتىعىستاردى ەكى اقىن اراسىنداعى ءسوز قاعىسىنا، ياعني، ايتىستىڭ تابيعاتىنا شەبەر پايدالانعان.
ءسوز سوڭىندا تاعى دا ايتارىمىز بۇل پىكىرلەر جازدىم بولدى، كەستىم ءۇزىلدى دەگەن ۇكىم ەمەس. عاسىرعا سوزىلعان ايتىستىڭ نۇكتەسىن ءبىز قويماسپىز، ءسىرا، ءبىزدىڭ تاراپتان ايتىلعان وي ايتىس اقيقاتىن تانۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى دەگەن سەنىمدەمىز.
باۋىرجان ەردەمبەكوۆ،
«الاش ايناسى».
