Eldi aýzyna qaratqan Birjan-Sara aıtysyna mektepte birsydyrtyp qana toqtalǵannan bolar, sóz saıysynyń, shyndyǵynda, ómirde bolǵandyǵyna senetinbiz. Jaqynda «Abaı» jýrnalynyń 1992 jylǵy №3 nómirin oqyp otyryp, Muhtar Áýezovtiń bul aıtys úlgisin Abaıdyń aqyn shákirti Áriptiń shyǵarǵandyǵy týraly maqalasyn oqyp, tańǵaldym. Ne de bolsa, tarıhı shyndyqqa kóz jetkizbek maqsatta aıtysty oqyp shyǵyp, ol týraly jazylǵan zertteýlerdi aqtarýdy jón kórdim.
Ádebıet tarıhyn zerttegen ǵalymdardyń basym bóligi bul taqyrypty aınalyp ótpegen. «Anaý aıtypty, mynaý bylaı jazypty» degennen góri, aıtysty basynan aıaǵyna deıin oqyp shyqqan adam máseleniń aq-qarasyna ózi-aq kóz jetkizedi. Muhtar Omarhanuly «Abaıdyń týysy men ómiri» atty maqalasynda Abaı óleńge qatań talap qoıǵandyqtan, shákirtterin qatty synap, minderin óleńge qosyp ta jibergendigin aıtady:
«Máselen, Kókbaı, Árip, Shákerim úsheýiniń úsh túrli óleńderin eske alyp:
Hat jazdym Áziret Áli aıdaharsyz,
Bizde joq altyn ıek, sary ala qyz.
Kárilikti jamandap, ólim tilep,
Bolsyn degen jerim joq jigit arsyz, – deıdi. …Alǵashqy joldaǵy – «Áziret Áli aıdahardy» Kókbaıdyń qysa jazǵysh bolǵandyǵyn aıtty. «Altyn ıek, sary ala qyz» dep syban Árip degen aqyn «Zııada» degen qysasynda sulý qyzdy sıpattaımyn dep, ıegi altyn, kózi gáýhar dep maqtaýyn asyryp, túsine qaramaı, asyl tastardy synaı berse kerek. Soǵan aıtylǵan. Sońǵy eki aýyz kárilikti jamandap aıtqan Shákerim óleńine arnalǵan.
Osy sózder aqyndardyń barlyǵyna da aýyr tıgen shyǵar. Biraq ishterinde, ásirese Árip qatty namys qylyp kektenip, Abaıdan esesin qaıyrmaq bolyp, «Birjan-Saranyń aıtysyn» shyǵarǵan. Sonda Sara aıtty qylyp Abaıdaǵy kegin, shynymen-aq, alǵandaı bolady. Birjan-Sara Áripke, ásheıin oıdan shyǵarǵan «geroılar» esepti ǵana kerek. Sondyqtan Birjannyń arǵyn emes, kereı ekenin de eskermegen. Múmkin, ol kezde Birjannyń rýyn bilmegen de shyǵar».
Aıtystan arǵyn men naımannyń rýlyq sóz qaǵysy kórinip tur. Ásirese aıtystaǵy Saranyń sózderinen tobyqtynyń iri tulǵalary Qunanbaı men Abaıǵa qatty narazy ekendigin baıqaımyz. Sara, aıtysta atalǵandaı, qaptaǵaı rýynan emes, mataıdyń kenje degen tarmaǵynan. Al aıtysta Sara biryńǵaı sybannan shyqqan 17 aqyn men bedeldi bı-bolystaryn, Jarma óńirine máshhúr adamdarynyń esimderin jipke tizgendeı aıtyp beredi. Abaıtanýshy Qaıym Muhamedhanuly «Abaıdyń aqyn shákirtteri» atty kitabynda Jetisýdyń 18 jastaǵy qyzy qansha jerden «shejireshi» desek te, sybannyń adamdaryn bilýi qıyn deıdi.
Qaıym atanyń: «Lepsi, Zaısan, Semeı ýezderine qaraıtyn qarakereıdiń belgili adamdarynyń aty atalmaı qalǵandary joq. Osylardyń bári mataı qyzy Saranyń aýzynan maqtalady. Al mataıdyń bular qatarly ataqty adamdary, mysaly, Buǵybaı batyr, Japalaq bı, Sadyr Sıqymbaı, Qyzaı balapan bı taǵy basqalar Saranyń aýzyna da alynbaı qalady. Sol sııaqty «qarakereı aqyny Túbekpen Maman aldynda úsh kún, úsh tún aıtysqan» deıtin mataıdyń ataqty aqyny Tolǵanbaı da Saranyń aýzyna alynbaı qalǵan», – degen sózinde kóre bilgenge astarly aqıqat jatyr.
B.Erdembekov te aty atalǵan adamdardyń Saraǵa emes, Áripke týys, jerles ekendigin jáne olardyń bedelin Áriptiń jaqsy bilgendigin aıtady (Baýyrjan Erdembekov «…Bul óleń shyqqan eken birtalaıdan» /«Birjan-Sara aıtysyn» zertteýdegi kókeıkesti máseleler/. Maqalanyń tolyq nusqasyn gazetimizdiń saıtynan oqı alasyzdar).
Baýyrjan ERDEMBEKOV, fılologııa ǵylymynyń doktory, Abaıdyń aqyndyq ortasyn zertteýshi:
– Aıtystyń tolyq nusqasy dep tanylyp júrgen 1899 jylǵy Zaısan nusqasyn negizge alsaq, Árip Birjan men Saranyń kezdesýin, ondaǵy óleń-sózderin arqaý ete otyryp, aıtysty belgili bir sıýjettik jeliske qurylǵan kórkem shyǵarma etip jazǵan. Birjannyń Eshkiólmeske kelýi, Saranyń sheshesimen, sińlisimen aıtysýy, naıman men arǵyn, dálirek aıtqanda, Áripke jaqyn taqyryp – syban-tobyqty arasyndaǵy tartysty Saranyń bas bostandyǵy sııaqty taqyrypqa ushtastyryp ákep, ádemi sıýjettik jelis quraýy Áriptiń tolyq avtorlyq quqyǵyn aıqyndaıdy.
«Birjan – Sara aıtysynyń» Árip Táńirbergenuly qolynan týǵan kórkem týyndy ekendigin qýattaıtyn negizgi degen máseleler:
– «Birjan – Sara aıtysyn» Árip jazǵan degen pikirler tóńkeriske deıin jáne odan keıingi 30-jyldardyń aıaǵyna deıin talassyz túrde aıtylyp keldi; – aıtystyń kórkem shyǵarmaǵa tán belgilerin atasaq, birinshiden, aıtys bas-aıaǵy jınaqy, oqıǵasy bar, belgili sıýjetke qurylǵan, ekinshiden, jeri shalǵaı eki óńir aqyndarynyń sóz saptaýy, óleń qurýlary, búgingi tilmen aıtqanda, stıli bir. Osyndaı kórkemdigi minsiz aıtys qurý úshin úlken aıtys aqyny bolý shart. Al Birjan, eń aldymen, aıtys aqyny emes, Saranyń da bizge jetken aıtystary mundaı kórkemdik bıikten kórinbeıdi;
– aıtysta ózin arǵynmyn degen Birjan – arǵyn emes, kereı rýynan. Sara da, aıtysta atalǵandaı, qaptaǵaı rýynan emes. Sara mataıdaǵy kenje degen eldiń tastemir degen az ǵana rýynan shyqqan. Óz rýynyń atynan sóılemeý – aıtysqa, jalpy, aqyndar tabıǵatyna jat nárse. Qalaı desek te, Birjandy – arǵyn, Sarany qaptaǵaı etip otyrǵan – Árip;
– aıtys arǵyn men naıman, onyń ishinde mataı aqyndarynyń arasynda boldy degen kúnde de, eki aqynnyń rý jaǵyn sóz etkende tobyqty men sybanǵa aýyp ketýi – taǵy da Áriptiń kórkem týyndynyń tartysyna yńǵaılaǵan ádisi;
– aıtystaǵy Abaı men Qunanbaıǵa qatysty sózder taǵy da Áripke qatysty. Áriptiń «Zııada-Shahmurat» qıssasynyń Abaı tarapynan synalýy, Árip sony kek kórip (bul arada óner adamdarynyń arasyndaǵy shákirttiń ustazǵa degen arty joq ashýy dep uqqan jón), aıtysqa Abaıdy jamandaǵan sózder qosady. Bul týraly Turaǵul Abaıulynyń esteliginde de aıtylǵan. Qýanyshbaı aqynmen aıtysynda da Árip bul qubylysty moınyna ala jaýap qaıyrǵan.
Aqıqatty aqtaramyn degen adamǵa Qaıym atanyń kitabynda dálel jeterlik. Kózkórgen adamdardyń naqty pikiri kóńilimizdi kónshitedi. Áripti kórgen ataqty halyq aqyny Nurlybek Baımuratov esteliginde Semeıde Abaıdyń uly Turaǵul úıge Kókbaı, Áripter keldi degen soń, solarmen tanysýǵa baryp, qonaqtardyń ishindegi Qanyshtyń aǵasy Ábikeı Sátpaev Áripten «Birjan-Sara aıtysyn» siz shyǵardyńyz ba?» dep suraǵandyǵyn aıtypty. Sonda Árip: «Iá, bul aıtysty birer sebeppen men jazyp edim. Bul sózde qansha kinániń bar ekenin ózim de bilmeımin, áıteýir, «Birjan – Sara aıtysy» dep jazdym», – degen eken.
Bul aıtysty barynsha zerttegen Ilııas Jansúgirovtiń jasy elýlerdegi Saramen kezdesip, arnaıy suraǵanynda: «Ony shyǵaryp júrgen Árip qý ǵoı», – degeni de bar.
1936 jyly Jambyldyń merekesin toılaýǵa Almatyǵa kelgen halyq aqyndarynyń bir otyrysta aıtysty sóz qylǵanyn Sádý Mashaqovtyń esteliginen baıqadyq. Sonda Ilııas: «Aıtys aqyndary qolma-qol sýyryp salyp aıtady. Al birden mundaı mazmundy, kórkem óleń shyqpaıdy. Bul kóp oılanyp, tolǵanyp jazǵan bir aqynnyń ǵana óleńi bolýy kerek», – degen eken.
Túıin
Tarıh betinde kórkem sıýjetti shyǵarma bolyp qalǵan «Birjan-Sara aıtysyn» jazyp, Abaıdyń synaýymen qundy mura qaldyrǵan Árip Táńirbergenulyna urpaqtyń alǵystan basqa aıtary joq. Árip tek Birjan men Sarany ǵana sóz qaǵystyrtyp qoımaı, «Táýke men Urqııa aıtysy» syndy qazynany shyǵaryp, qazaq ádebıetiniń tozbaıtyn jaýharyna aınaldyrdy. Árıne, aýadan alynǵan aqpar emes, rasynda, tarıhta bolǵan Birjan sal men aqyn Saranyń kezdesýinen týǵan túıtkildi oı edi. Jıenquldaı jamanǵa aıttyrylǵan Saranyń taǵdyryna alańdaǵan Birjannyń ádeıilep Jetisýǵa izdep baryp, Turysbek qajyǵa aryz aıtqanyn Sara Tastanbekqyzynyń ómirin tereń zerttegen T.Qalılahanov táptishtep jazǵan. Demek, Birjan men Sara arasyndaǵy áńgime tarıhta bolǵan, Birjan men Sara bir-birine qanshama óleń arnaǵanyna qarap, bul aıtysqa negizgi tulǵalardyń da úlesi bar ekendigin umytpaǵan jón. Arnaıy sóz qaǵystyryp aıtyspasa da, ómirde bolǵan kezdesýdi qaǵaz betine túsirýdi, qoǵamnyń áıel zatymen sanaspaıtyn máselesin órnekteýdi qolǵa alǵan Árip aqynnyń eńbegi erlikke tatıdy. Ol – shyndyq.
Jadyra Jumakúlbaeva
…Bul óleń shyqqan eken birtalaıdan
(«Birjan-Sara aıtysyn» zertteýdegi kókeıkesti máseleler)
«Birjan-Sara aıtysynyń» aqıqatyn anyqtaý ǵasyrǵa jýyq ýaqytty uttyrǵan-dy. Olaı deıtinimiz — qazaq ádebıetinde bul týyndyǵa pikir bildirmegen ádebıettanýshy kemde-kem desek, uzaq-sonarǵa sozylǵan pikirler, oılar, dáleldeýler, sheshimder tizbektelgenmen, atalmysh aıtys áli kúnge aqyrǵy núktesine jetpedi. Aldymen daý ekige jaryldy: biri — aıtys bolǵan, ekinshisi — aıtysty shyǵarýshy Á.Táńirbergenuly. Kele-kele osy eki pikirden úshinshi bir tujyrym týyndady: Sara men Birjan kezdesip aıtysqan, biraq aıtys sol qalpynda saqtalmaı, keıinnen Árip aqyn osy aıtysty ózinshe jyrlaǵan.
Ótken ǵasyrdyń basynan bastap osy óner týyndysy jaıynda pikir bildirmegen zertteýshi, ádebıetshiler kemde-kem. Basy Jambyl aqynnan bastap Q.Jansúgirov, M.Áýezov, S.Muqanov, S.Mashaqov, Q.Muhamedhanov, N.Baımuratov, T.Qalılahanov, S.Qaınarbaev, Ó.Esnazarov, Sh.Ahmetov, E.Ysmaılov, M.Imashev, N.Aıtov taǵy basqa ádebıet qaıratkerleri aıtysqa qatysty ár udaı pikirler bildirgeni belgili. Biz bul arada ol pikirlerdi taldap olarǵa baǵa berýdi maqsat etpedik. Bul jaıynda «Árip aqyn» atty monografııamda (Almaty: «Inform-Arna», 2001) jan-jaqty toqtalǵanmyn.
«Birjan-Sara aıtysynyń» jyldar boıy (ásirese, tarıhı derekterdiń shıelenisken sońǵy jyldarda) zerttelý súrleýin súzgen adamǵa kózge badyraıyp baıqalatyn bir nárseni aıta ketýimiz kerek. Aıtysqa baılanysty ekige jarylǵan, bir-birin joqqa shyǵarar kereǵar dálel-derekter keltirip júrgen zertteýshilerdiń ǵylymı pikirleri udaıy birjaqtylyqtan qutyla almaı keledi. Máselen, aıtysty «boldy» dep dáleldeýshi ǵalymdar «Árip shyǵardy» degen dáldi derekterge toqtalmaı, aınalsoqtap ketedi. Al, Áriptiń avtorlyǵyn qýattaıtyndar Birjan men Saranyń kezdesip, aıtysqanyn beretin faktilerge kózjumbaılyq tanytady. Qysqasy, árkim ózi aıtqan pikirlerin kúıtteýden ári aspaıdy. Atalmysh aıtystyń áli kúnge naqty bir toqtamǵa kelmeı, birin-biri joqqa shyǵarǵan daý-damaıdyń órshı túsýiniń negizgi sebebi de osynda. Sondyqtan da, ǵasyrǵa sozylǵan ádebı daýdyń ádildigine jetý úshin, árkim óz pikirin qorǵap, qoldaǵannan góri, aıtys týrasyndaǵy dáldi faktiler men tarıhı derekterdi jan-jaqty salǵastyra qarap, ortaq bir tujyrymǵa kelgen jón. Atalmysh aıtystyń tynys-tylsymyna úńilsek, áli kóptegen jaılardyń kóleńkeli jaqtary kórinis berip jatyr. Sondyqtan da, «Birjan — Sara aıtysynyń» tabıǵatyn tanýda osyndaı kókeıkesti máselelerdiń tamyryn basyp, oǵan Árip aqynnyń tikeleı qatystylyǵyn dáleldeý maqsatynda óz oıymyzdy ortaǵa salýdy qajet is dep sanadyq.
«Birjan-Sara» týraly daýdyń ýshyǵyp, tarıhı derekterdiń ózi birin-biri joqqa shyǵaryp, qaıshylyqqa urynyp jatqanyn este ustaı otyryp, biz bul arada, anaý atty, mynaý aıtty degen kónekóz qarııalardan, Sarany, Birjandy, Áripti kózi kórdi degenderden jınalǵan naqty tarıhı dáleldersiz estelik, áńgimelerdi keltirýden boıymyzdy alshaq ustadyq. Sondaı-aq, aıtys jaıynda búgingi kúnge deıin aıtylyp, udaıy qarama-qarsylyqtan qutyla almaı kele jatqan ǵalymdarymyzdyń, zertteýshilerimizdiń, jáne jalpy ádebıet mańynda júrgenderdiń oı-pikirlerine jyǵyla júginbeı, aıtys aqıqatyn aıtystyń ózinen, sondaı-aq, «Birjan-Sara aıtysyna» qatysty aıtylǵan aqyndardyń muralarynan, dálirek aıtqanda óleń-jyrlarynan tabýǵa tyrystyq.
«Aıtys» boldy deýshiler aldymen Sarany 1878 jyly týǵyzyp, artynan 1854 jylǵa ilgeriletti, «aıtys» ýaqytyn da 1895-ten 1871-jylǵa aýystyrdy. Sonymen, «Tórebaı men Sara aıtysy» syndy tarıhı derek aqyn Saranyń bir emes eki óleńder jınaǵyndaǵy «Sara 1878 jyly týdy, 1895 jyly Birjanmen aıtysty»,- degen derekterdi joqqa shyǵardy (qarańyz: Tastanbekqyzy S.Tordaǵy toty. — Almaty: Jazýshy, 1980. -120 bet., Aqyn Sara. -Almaty: Jazýshy, 1985.-144 bet). Kóp jyldar boıy tiri kýálardyń estelikterin jıyp, Sara ómirin saryla izdegen T.Qalılahanov pen S.Qaınarbaevtyń eńbekterindegi Sara ómiri jaıyndaǵy, Birjanmen 1895 jyldary aıtysy jónindegi derekter jalǵan bolyp shyqty. 1977 jyly jaryq kórgen Qazaq sovet enıklopedııasyndaǵy «Sara 1878 jyly týyp, 1916 jyly ólgen»,- degen derek, keıingi -1989 jylǵy Qazaq SSR qysqasha enıklopedııasynda «1853-1907 jyldary ómir súrgen»,- degen derektermen aýystyryldy. Demek, tarıhı derekke sanalatyn «Tórebaı men Sara aıtysy» Sara ómiriniń aqıqatyn tanytqandaı boldy degenimizben, tarıhı tarmaqtar sheshilýdiń ornyna shıyrlana tústi. Tórebaımen aıtysynda Saranyń:
Qyryqtyń segizine jasym keldi,
Ekpinim ózge aqynnan basym keldi,-
degen sózderi onyń óz óleńderindegi:
Múshelge otyz jeti ajal jetip,
Taýsylyp yryzdyǵym, bitti demim.
nemese:
Dúnıege kelip-keter árkim qonaq,
Solardyń bireýi men ómiri sholaq,-
degen tarıhı tarmaqtarmen bir-birine qaıshy kelip jatyr.
Endi myna bir óleń joldaryna úńileıik. Birjan men Saranyń kezdesýine kýáger bolǵan aqyndardyń biri:
Tańyrqap jurt tyńdaǵan sol Birjan sal,
Ol kúnde alpystarǵa taqaǵan shal.
Qarasur adam edi onsha óńdi emes
Qyr muryn, túlki murtty shoqsha saqal,-
degen óleń joldary, sondaı-aq, Birjannyń Saramen kezdeskendegi óleńinen el aýzynda qalǵan:
Minekeı jasym asty elý besten,
Ótkizdik saýyq-saıran men bir deste.
Naımanǵa kelip sálem bereıin dep
Elińdi izdep keldim Eshkiólmeske.
Sózime qalyń Mataı qulaǵyń sal,
Bul kúnde jasym ozǵan jaı bir men shal.
Buryldym tanysqaly uzyn joldan
Kelgem joq olja suraı, alýǵa mal,-
degen (qarańyz: Qalılahanov T. Aqyn Sara týraly sony derekter //Juldyz, 1958. №4) óleń joldar Sara men Birjannyń kezdesken ýaqytyn kúrmeleı túsedi.
Osy óleń joldaryndaǵy qaıshylyqtardan qashyp, bir týyndynyń salmaǵyn arttyryp, ekinshisine kelgende ústirttikke basyp, kózjumbaılyq tanytqanymyz – óleń murasyna qııanat. Demek, keltirgen tarmaqtardaǵy qaıshylyqtar Sara ómiriniń jáne aıtystyń bolǵan ýaqytynyń áli aqyryna jetip anyqtala qoımaǵandyǵyn ańǵartady. Áıteýir, ádebı daýdy toqtatý úshin bir jaǵyna qısaıa ketý ǵylym úshin qajetsiz qubylys.
Birjannyń Jetisýda bolǵanyna onyń «Talaı zaman», «Jetisý» óleńderi kýá. Sondaı-aq, Birjannyń «Mura» atty óleńindegi:
Báıge aldym jigittike óleń-jyrdan
Asyrdym asqaq ándi alty qyrdan
Keshegi qyryq jeti kámil jasta,
Ónermen árbir iske qulash urǵam.
Saldym men oıý-órnek asyl jyrdan,
Taıdyrmaı aıaǵymdy jalǵyz qyldan
Kezdesip Naımandaǵy Sara qyzben
Ózimdi aıtystyryp, qıssa qylǵam,-
degen (Súleımenov T. Birjan men Sara qashan kezdesken? //Eńbek tańy. 1989 №7)joldardaǵy Saldyń «aıtystym» demeı, «ózimdi aıtystyryp, qıssa qylǵam» deýi tek uıqas úshin aıtylǵan sózder me? Osy arada aıtystyń qıssa bolyp jazylýyn Birjan ózi meńzep tur.
«Aıtys Áriptiki, Birjan men Sara aıtyspaǵan» degen tarıhı derektiń biri – «Árip pen Qýanyshbaıdyń aıtysy». Osy aıtystyń myna bir tustaryna nazar salaıyq. Qýanyshbaı:
Áripke sálem aıttym úsh qaıtara,
Aıtysty dep ottapsyń Birjan — Sara,-
dep shúıiledi, Birjan-Sara aıtysynda Sara aýzymen jamandalǵan Qunanbaı men Abaıdy aqtap sóıleıdi. Ǵylym akademııasy kitaphanasynyń qoljazbalar qoryndaǵy F.Ǵabıtova tapsyrǵan nusqada joq (qarańyz: Qýanyshbaı aqynnyń Áripke shyǵarǵan óleńi. QRUǴA OǴKQ. 463- býma) tek Semeı qalasyndaǵy Abaıdyń memlekettik murajaıynyń qoljazbalar qoryna Ǵabbas Shókimulynyń tapsyrǵan nusqasynda biraz nárseniń basyn asha túsetin Áriptiń jaýabynda mynandaı shýmaq kezdesedi:
Adamnan artyq týǵan Sara sańlaq,
Saradaı ońaı emes aqyn bolmaq.
Óneri qashan kem edi Birjan saldan
Ekeýin aıtystyrdym ádeıi arbap,-
deıdi (qarańyz: 69-qor.181- papka) Árip Qýanyshbaıǵa. Bul joldar Q.Muhamedhanulynyń «Abaıdyń aqyn shákirtteri» kitabynda da túsip qalǵan. Qarap otyrsańyz, tarıhı tarmaqtardyń ózinde birizdilik joq.
Keıingi zertteýshilerdiń Sarany 1853 jyly týǵan degen pikirleri Árip pen Sara arasynda tanystyq, ǵashyqtyq boldy degendi joqqa shyǵaryp júr. Osy arada biz búginde daýly bolyp júrgen Áriptiń «Saraǵa» degen ǵashyqtyq tolǵaýyna túsinik berýdi qajet dep sanadyq. Baspasóz betterinde: «Bul tolǵaý Aqan seriniń «Taǵyrypyń» óleńiniń kóshirmesi»,- degen pikir aıtylyp júr. Aldymen, Áriptiń osy óleńine berilgen túsinikke úńileıik: «Saraǵa» (Jar tuttym áýelden-aq ózime arnap) – Ortalyq kitaphananyń qoljazba qoryndaǵy nusqa boıynsha berildi. Jazylǵan jyly belgisiz, keıbir derekterge qaraǵanda, tegi 1895-1900 jyldary shyǵarylsa kerek. Bul óleń Aqan seriniń «Taǵyrypyń» dep atalatyn óleńimen uqsas, birqatar jerleri sózbe-sóz kelip otyrady. «Taǵyrypyń» Aqannyń 1935 jyly basylǵan óleńder jınaǵyna engen. Al, ólgindeı uqsas jerlerdiń kimnen-kimge qanshalyqty aýysqandyǵyn dál aıtý da qıyn. Kóptegen maǵlumattarǵa qaraǵanda Áriptiń osy óleńi ataqty Sara qyzǵa arnap, ǵashyqtyq hat retinde jazǵandyǵy anyq… Sondaı-aq, Áriptiń osy hatyna Saranyń uzaq jaýap haty bolǵan, biraq ol ázirge qolda joq»,- delingen (HH ǵasyr basyndaǵy qazaq aqyndarynyń shyǵamalary. Hrestomatııa. – Almaty: Qaz.SSRǴA bas, 1963. 343-bet). Osy jaıǵa baılanysty Ó.Aqypbekulynyń «Árip aqyn Saraǵa ǵashyq bolǵan ba?» degen maqalasy jaryq kórdi. Maqalada: «Árip Táńirbergenuly pen aqyn Sara arasynda súıispenshilik, ǵashyqtyq hıkaıalary boldy deýge negiz joq degen boljamdy batyl aıtyp, osy oı-pikirimizdi dáleldeýge kósheıik»,- dep, joǵaryda aıtylǵan eki aqynnyń egiz óleńin, sondaı-aq Aqan seriniń «Shamsıqamar» óleńderin jolma-jol salystyrady. «Saraǵanyń» «Taǵyrypyń» men «Shamsıqamardan» alynǵanyn aıta kelip avtor: «Muny uqsastyq deımiz be, elde bir aqynnyń óleńin úzip-julyp, jamap-jasqap ekinshi aqynǵa telý deımiz be», — dep (Qazaq ádebıeti. 1996. 19 qarasha) Árip pen Sara arasyndaǵy ǵashyqtyqty joqqa shyǵarady. Osy arada eskeretin bir jaı, Aqannyń da, Áriptiń de osy óleńnen tól qoljazbalary qalmaǵannan keıin, «bul – Aqannyń óleńi» dep naqty aıtý asyǵystyq bolar. Shyndyqty óleńniń ózinen izdesek, birinshiden, óleń tili arab-parsy sózderimen kómkerilgen. Mysaly: ýajyp, mehkat, mehman, mahbýb, bálá, ǵaırı, bazarǵan… tize bersek kóp. Bul Áripke jaqyndaý qubylys. Óıtkeni, jasynan arab, parsy, qytaı tilderin jetik bilgen Árip óz shyǵarmalarynda bul tildegi sózderdi erkin qoldanǵan da. Aqynnyń qıssa-dastandaryndaǵy arab-parsy sóz qoldanystaryn aıtpaǵannyń ózinde, Abaıǵa eliktep jazǵan “Álip-bı” taǵy basqa óleńderinde kóptegen arab-parsy sózderi kezdesedi. Al, mundaı sóz qoldanystary Aqan seri shyǵarmalarynda asa sırek. Bur bir, ekinshiden, egiz óleńdegi:
Izdenip Bahram da Kúlándamdy
Mehnatpen aqyrynda sóıtip alǵan,-
degen joldardaǵy Bahram men onyń súıgeni Kúlándam Áriptiń «Qıssa-ı Bahram» (Qazan,1908,1912) atty shyǵystyq sıýjetke qurylǵan dastanynyń basty keıipkerleri. Sondaı-aq, eki óleńdegi:
Zııada, Qorly, Ǵaıyn, Farhat — Shyryn
Bul kúnde habarym bar sondaı joldan,-
degen Áriptegi joldar, Aqannyń «Taǵyrypyń» óleńinde:
Zııada-Qorlyǵaıyn, Farhat — Shyryn,
Bul kúnde habarlarmyn osylardan,-
degen ózgeriske túsken. Osy joldardyń ishki syryna úńilsek, birinshiden, Qorly jáne Ǵaıyn eki adamnyń aty. Zııada, Qorly, Ǵaıyn — Áriptiń «Zııada-Shahmurat» dastanynyń (Qazan, 1890, 1892, 1896, 1912) basty keıipkerleri. Qıssadaǵy Baǵdat patshasy Muhtardyń uly — Zııada, Mysyr patshasy Zadanyń qos sulý qyzy – Qorly men Ǵaıyn, Zııada men Qorly bir-birin súıip qosylǵan ǵashyqtar. Joǵarydaǵy tarmaqtar ortaq óleńniń negizgi salmaǵyn taǵy da Áripke aýdaryp otyr. Maqalada sondaı-aq, Áriptiń osy hatyna jazylǵan Saranyń jaýaby bolyp tabylatyn «Qarlyǵash» óleńindegi:
Tolǵanyp tereń oıǵa battym aǵaı,
Bir tańda kóz ile almaı jattym aǵaı,
Jaıdary júregime ot bop tústi
Ár sózi sizdiń jazǵan hattyń aǵaı,-
degen óleń joldary «Gúlhasıma Sekerbaıqyzynyń Jaıaý Musaǵa arnaǵan óleńiniń kóshirmesi» — degen tujyrym jasaıdy Ó.Aqypbekuly. Osy arada taǵy da aıtarymyz, atalmysh óleńderdi jazyp qaldyrǵan Aqannyń da, Áriptiń de, Sara men Gúlhasımanyń da bizge deıin jetken qoljazbalary joq. Sondyqtan da, óleńniń shyǵý tarıhyna, ishki tabıǵatyna jete mán berip teksermeı, «ana aqynnyń óleńi myna aqynǵa tańylyp ketken» degen pikirler men birjaqty boljamdar ǵylymı turǵydan alǵanda negizsiz. Atalmysh maqaladaǵy avtordyń «Sara 1853 jyly týǵan, on bes balanyń anasy bolǵan, Árip Saraǵa ǵashyq bolǵan ýaqytyn eskersek, Sara 8-9 balanyń anasy», — degen pikirleri (Aqyn Saraǵa soqtyǵa baremiz be? //Jas alash. 1996. 8, 10, 12 qazan) joǵaryda keltirgen tarıhı joldardan-aq baıqaǵanyńyzdaı qaıshylyqqa urynyp jatyr. Áli tolyq aqıqaty ashyla qoımaǵan Saranyń ómir súrgen ýaqytyna arqa súıep, Áriptiń «Saraǵa», sondaı-aq, Saranyń «Qarlyǵash» óleńderin basqa aqyndardyń týyndylaryna telý asyǵystyq bolady. Árip pen Sara arasyndaǵy ǵashyqtyqty aıǵaqtaıtyn myna bir sóz qaǵysynyń shyǵý tarıhyna úńilip kóreıik: «Abaı, Shákárim, Kókbaı úsheýi keliskendeı, bir kúni Sáýirbekti jumsap: Áýeli naǵashy jurtqa asyp ket, qaıtarda Áriptiń úıiniń syrtyna kelip daýysta. Shyǵa kelgen Áripke myna sózdi aıta ǵoı, — deıdi. Aıtqanyndaı úıden shyǵa kelgen Áripke,
Assalaýmaǵaleıkým, Áribimiz!
Taraǵan qazaǵyma dáribimiz.
Aspandaǵy juldyzdy alamyn dep,
Bir kúni bolma ǵaribimiz? –
dep óleńdetip jiberedi. Aspandaǵy juldyzy – aqyn Sara … Alystan kelgen bireý me dep úıden Árip shyǵa kelse, óleńdetip turǵan Sáýirbekti kóredi. Bul istiń Abaı men Kókbaıdan kelgenin sezgen Árip:
Ýaǵaleıkýmassalam, Sáýirbegim,
Ataýǵa arǵy atańdy aýyr kórdim.
Qylsha moıyn kókterdiń bári qalyp
Báıgeden sen keldiń be, jaýyrbegim,-
dep, bárine bir jaýap qaıyrǵan eken» (Abaı ázilderi. – Almaty: ǵylym, 1995. 69-70-bet). Bul sóz qaǵystary Árip pen Sara arasyndaǵy súıispenshilik sezimniń bolǵandyǵyn qýattaıdy jáne mundaı derekter jeterlik te.
Endigi jerde Ó.Aqypbekulynyń «Aqyn Saraǵa soqtyǵa beremiz be?» maqalasyndaǵy myna bir jaılarǵa nazar salýdy jón kórdik. Avtor: «Daýly máselelerdiń biri – aıtysty hatqa túsirgen kim degen suraq tóńireginde órbip, kóbine-kóp Árip Táńirbergenovtiń esimi atalyp keldi… Osy óleń joldarynan… aıtysty qazanǵa jiberýshi Ámirhan ekendigi aıqyn kórinis beredi»,-deı kelip, «Aıtys» kitabyna enbeı qalǵan qazirde Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń qoljazbalar qorynda saqtaýly tómendegi joldardy keltiredi:
Aıtysyp Birjan ekeýiń bolǵan shaqta,
Er Ámirhan túsirgen ony hatqa.
Serilikpen kún ótkizgen ónerpazdar,
Qoljazbamen taratqan árbir jaqqa.
Dám tartyp er Ámirhan Zaısan barǵan,
Bolysqa qyzmet qyp saıran salǵan.
Tórtýyl Naımandarda bes jyl turyp,
Altaı men Sháýeshekke dańqy barǵan.
Jalasy ólgen soldat jabylǵan soń,
Eline ulyqtan qashyp qaıta almaǵan.
Qazanǵa aıtys-qıssa jiberse de,
Óz atyn saqtyq qylyp aıta almaǵan.
Shákirti Ámirhannyń Jorǵa Jaqyp,
Jasynan hatqa júırik molda Jaqyp.
…Kereıden ashamaıly arǵy jaty,
Bıjigittiń balasy Jaqyp aty,-
delingen (QRUǴA ÁÓI qoljazbalar qory. 766-býma) «Tórebaı men Sara aıtysynda». Avtordyń aıtýynsha: «Birjan saldyń bas shákirti Ámirhan Súıinuly (1836-1901) ózi palýan, ózi aqyn, ári ánshi eken… Soltústik Qazaqstan oblysynyń Jambyl aýdanyndaǵy Blagovenıchnyı keńsharyna qarasty Gúltóbe degen jerdi meken etken… án-kúı shyǵarǵan, aıtys aqyny bolǵan, dastandar men qıssalar jazǵan. Ámirhan qazanǵa aıtys, qıssalaryn «Jaqyp Bıjigituly» dep óziniń ókil balasynyń atynan jiberip turǵan». Joǵarydaǵy aıtys joldarynan Ámirhan Súıinulynyń aıtysty birinshi bop taratqanyn baıqaımyz. Degenmen, osy shýmaqtar bizdi shytyrmany kóp jaılarǵa jeteleıdi. Olaı deıtinimiz, osyndaǵy sóz bolyp otyrǵan aqıyq Ámirhan aqynnyń atyn, ne qaldyrǵan murasynyń jurnaǵyn qazaq ádebıeti, dálirek aıtsaq, HIH, HH ǵasyr basyndaǵy ádebı-zertteýlerden, ne bir qıssa-dastandar, aıtys jınaqtarynan, án-kúıge baılanysty zertteý eńbekterden, el aýzynan jınalǵan jınaqtardan kezdestire almadyq. Eger Ámirhan, Ó.Aqypbekuly aıtqandaı, segiz qyrly, bir syrly, ánshi, aıtysker, qıssashyl ataqty aqyn bolsa, óz aýylynyń aqyny týraly ǵalym S.Muqanov nege eshteńe aıtpaıdy. S.Muqanov «Qazaqtyń HVIII-HIH ǵasyrdaǵy ádebıetiniń tarıhynan ocherkter» degen eńbeginde (Almaty: 1942) sol kezeńniń belgili-belgisiz aqyndaryna toqtalǵanda da Á.Súıinulynyń atyn, ne bir eńbegin atamaıdy. Ámirhannyń «Birjan-Sara aıtysyn» hatqa túsirgeni jaıyn, aıtysty uzaq ýaqyt zerttep, ǵylymı tujyrymdar jasap júrgen ǵalymnyń bilmeýi múmkin emes. Árıne, Ámirhan degen ataǵy aýyl arasynan aspaǵan aqynnyń bolýy da múmkin. Al, joǵarydaǵy Ámirhan ómirinen keltirgen óleń joldary biraz nárseniń syryn da ańǵartady. Ámirhannyń bolysqa qyzmet qylýy, Sháýeshekte bolyp, ár-túrli jala jabylýy sııaqty qubylystar Áriptiń ómir jolyna dóp keledi. Buny jaı ǵana kezdeısoqtyq deıik. Ekinshiden, Árip óz qıssa-dastandaryn únemi óz atynan emes, búrkenish atpen Qazan qalasyna jiberip otyrǵan. «Zııada-Shahmurat» qıssasyn Árip Jaqyp Bıjigituly degen búrkenshik atpen jibergeni ádebı qaýymǵa aıan bolar. Sonymen, «Tórebaı men Sara aıtysyndaǵy» Ámirhan men Jaqyp jaıyn ańǵartar tarıhı tarmaqtardyń ózi aınalyp kep Árip aqynnyń «Birjan-Sara aıtysyna» tikeleı qatystylyǵyna ákeledi.
Osy arada «Aıtys» kitabyna enbeı qalǵan qoljazbalar qoryndaǵy Tórebaı men Sara aıtysynyń myna bir shýmaqtaryna túsinik izdeýdi jón kórdik. Sóz kezegi kelgende Tórebaı Saraǵa:
…Kelse de jaýap sózim saǵan qyryn,
Nege aıtpaı ótemin Birjan jyryn.
Senimen Birjan ózin aıtystyrǵany
Kóp elge málim bolǵan budan buryn.
Aıtysty Birjan ózi shyǵarǵany,
Ol jyrdyń elge sonsha unaǵyny.
Adam túgil Allaǵa aıan shyǵar
Injýden Birjan qıssa quraǵany.
Qudasha buǵan jaýap qaıtarmassyń
Birjanmen aıtystym dep aıta almassyń
Aýzyńa jún tyǵylar kezek keldi
Aýlyńa masattanyp qaıta almassyń,-
dep shúıligedi. Tórebaıdyń aıtqanyń moınyna alǵan Sara:
Shyǵarǵan ras Birjan atymdy elge
Birjanǵa teń aqyn joq bizdin elde
Sen ekeýmiz sal Birjan bola almaımyz
Birjandy sózge qosyp keregi ne? –
dep toqyraıdy (QRUǴA ÁÓI qoljazbalar qory. 766-býma).
Bul arada Áripti qystyrýdan aýlaqpyz. Tórebaıdyń sózine sensek, Sara Birjanmen tipti de aıtyspaǵan, jyrdy, ıaǵnı aıtysty Birjan shyǵarǵan bolyp shyǵady. Qalaı bolǵanmen de aıtystyń áli de daýly bola túsýine osy joldar da tikeleı qatysty bolǵandyqtan shyǵar sirá, qoljazbadaǵy osy shýmaqtar (osy maǵynadaǵy Tórebaı aýzynan aıtylǵan taǵy eki shýmaq jáne Qunanbaı urpaqtary – Sháke, Aqylbaı, Ybyraı, Shákárim, Halıolla, Ysqaq, Ospan, Smaǵul, Ábdirahman, Maǵaýııa, Turaǵuldar maqtalatyn joldar) qara qaryndashpen «keregi joq» delinip, belinen tartylyp, syzylyp tastalǵan da «Aıtys» jınaǵyna enbeı qalǵan. Qunanbaı urpaqtarynyń aıtys óleńderiniń alynyp tastalýy sol kezde áli de jibimeı turǵan ıdıologııa kesirinen desek, Birjan men Sara aıtysyna qatysty shýmaqtardyń baspaǵa jiberilmeýin onsyz da shytyrmany kóp aıtystyń daýyn odan ári ýshyqtyrmaýǵa jasalǵan áreket dep túıdik. Alaıda, tarıhı joldardy búrkemelengenmen aqıqat anyqtalmaıdy. Sondyqtan, atalmysh tarmaqtar qanshalyqty kereǵarlyq týǵyzǵanymen aıtystyń keler basylymdarynda óz ornyn alýy tıis.
Osy arada «Tórebaı men Sara» aıtysyndaǵy myna bir joldarǵa nazar salyp kóreıikshi:
On tórt jas Áset aqyn senen kishi,
Sonda da sary altyn ǵoı onyń ishi,-
nemese,
Ásetpen sen aıtystyń sıyr jyly,
Júsipbek kelip ketti barys jyly,-
nemese,
Qyryqtyń segizine sen de kelseń,
Elýdiń jeteýine men de kelgem.
Osylaısha táptishtep jyl sanaý, jas sanaý, ıaǵnı ýaqytty naqtylaý sol kezdegi aıtystardyń qaısysyna tán bolyp edi. Bolǵan kúnniń ózinde Ásetpen qaı jyly aıtysqany, Júsipbektiń qashan kelgeni, ekeýiniń ejiktep jas salystyrýy sııaqty aıtysqa esh qatysy joq joldar Saranyń jasyn ósirý úshin joldan qosylǵan jasandy tarmaqtarǵa uqsaıdy. Aıta ketýimiz kerek, «Tórebaı men Sara» aıtysyn izdep taýyp, «qajettisin» jarııalap, kereksizin alyp tastap júrgen adam – Segiz Seri daýynyń kósh basynda turǵan Qarataı Bıǵojın…
«Aıtys Birjan men Saranyń ǵana shyǵarmasy, oǵan Áriptiń esh qatysy joq»,- degen pikirdiń birjaqtylyǵyn taǵy myna qubylystar tolyǵymen qýattaı alady.
Birjannyń Kereı ekendigin, eskermegenniń ózinde, Sara men Birjannyń Naıman men Arǵyn emes, onyń ishindegi kishi atalary Qarakereı-Syban men Tobyqty rýlarynyń atynan sóılegeni aıtysty oqyǵan adamǵa badyraıyp-aq tur. Sara da aıtysta atalǵandaı Qaptaǵaı rýynan emes, Mataıdyń Kenje degen tarmaǵynan taraıdy. Aıtysqa Syban-Áriptiń tikeleı qatystylyǵyn eskersek, aıtysta attary atalatyn Baıǵara, Aqtaılaq, Sabyrbaı, Túbek – Áriptiń arǵy atalary, áıgili Sybannyń on jeti aqynyna kiretin arqarlylar. Sondaı-aq, Syban atadan taraıtyn Aqtamberdi jyraý, Babataı, Dýlat aqyn, Aqqoja bı, Altybaı batyr, Er Espenbet, Kenjeǵul bı, Baıtoqa bı, Keńesbaı bı, Danııar, Toıǵuly, Qapan, Salpy Janaq esimderi qazirgi Aıakóz, Jarma óńiriniń belgileri. Al, bul adamdardy anaý Jetisýdyń 18 jasar qyzy qansha «shejireshi» bolsa da biledi deý qıyn. Bilgen kúnniń ózinde Sybannyń myqtylaryn ataıtyndaı Saranyń jóni joq, óz rýy Mataı turǵanda. Mataı qyzy taǵy kimderdi ataıdy desek, Sybanǵa jaqyn Qarakereıden Jolymbet, Qojaǵul, onyń uly Qabanbaı, odan áli, áliden Jaqas baı, onyń balasy Ádilbek batyr, odan Súleımen bolys, sondaı-aq, Tana myrza, er Táýkebaı, Tileýberli, Álıhan, Qısyq han, Shaıanbaı batyr, Sasan bı, Kenje, Qazybek batyr, Sadyrbaı, Jamanbala taǵy basqalar. Osynshama Qarakereı men Sybandy adaqtaǵan aqyn Saranyń óz eli Mataıdyń manaptarynan Maman, Turysbek, Esimbek sııaqty óz týystaryn atap, qalǵanyna kelgende «tili tańdaıyna jabysyp qalady». Osy arada Q.Muhamedhanulynyń myna bir pikiri oryndy aıtylǵan: «Lepsi, Zaısan, Semeı ýezderine qaraıtyn Qarakereıdiń belgili adamdarynyń aty atalmaı qalǵandary joq. Osylardyń bári, Mataı qyzy Saranyń aýzynan maqtalady. Al, Mataıdyń bular qatarly ataqty adamdary, mysaly, Buǵybaı batyr, Japalaq bı, Sadyr Sıqymbaı, Qyzaı Balapan bı taǵy basqalar Saranyń aýzyna da alynbaı qalady. Sol sııaqty Qarakereı aqyny Túbekpen, Maman aldynda úsh kún, úsh tún aıtysqan deıtin Mataıdyń ataqty aqyny Tolǵanbaı da Saranyń aýzyna alynbaı qalǵan»,-degen sózinde (Abaıdyń aqyn shákirtteri. 3-k., -Almaty: Dáýir, 1995. 33-bet) shyndyqtyń bir ushyǵy jatyr. Aty atalǵandar Saraǵa emes, Áripke týys, atalas ári jerles adamdar. Bulardyń ataq-dańqy men bedelin Árip óte jaqsy bilgen. Mataıdyń Sarasy:
Kenshimbaı, Dýlat, Sabyr, Surtaı, Jyltyr,
Januzaq, qolda,- dedim aqyn Túbek,-
dep, arýaq shaqyra sóz bastaıdy. Osyndaǵy Sara sıynǵan Dýlat, Sabyrbaı, Túbek Áriptiń atalary, qalǵanyna kelsek, Kenshimbaı Mataı rýynan bolǵanymen, Jarma Mataılaryna jatatyn Elqondy tarmaǵynan taraıdy. Surtaı aqynnyń rýy Qyrjy, Zıraty Aqsýat aýdanynyń Sulýtal keńsharynda, Jyltyr – Býranyń Qarataz tarmaǵynan, ataqty Qoıandy jármeńkesi ótetin Shar óńirinen shyqqan. Januzaq – Tarbaǵataı óńiriniń aqyny. Bul aqyndar Áripke qaraǵanda Saraǵa alystaý óńirden. Osy arada Sara aýzynan aıtylatyn myna bir joldarǵa úńilsek:
… Arǵyn joq maqtaǵanmen Toıǵulyndaı,
Qor quıǵan qydyr kelip sabasyna.
… Toıǵulynyń asynda báıge tikti
Toǵyz qyz Arǵyn bergen jetiminen,-
degen joldardyń tarıhı syryna toqtala kelip, Q.Altynbaev: «Toıǵuly Sybannyń Jankóbek tarmaǵynan shyǵady. Ol dúnıe salǵanda búkil Orta júzge saýyn aıtypty. Arǵynnan kelgen kisiler attyń báıgesine tigýge toǵyz jetim qyz ákelipti»,- degen deregi (qarańyz: Ańyzǵa aınalǵan on jeti //Abaı.1998. №4) Saranyń emes, óz atasynyń asyn asyra maqtaǵan Áriptiń sózderine ábden jaqyn. Sondaı-aq, Saranyń aýzymen atalatyn Kenjeǵul, Baıtoqa, Shaıanbaı, Serikbaı sııaqty Qarakereı – Syban eliniń jaqsylaryna Áriptiń arnaýlary da bar. Al, ózi Kereı, biraq Arǵyn atynan sóılegen Birjan kimderdi ataıdy? Birjannyń ataǵan 25 shaqty adamynyń jeti-segizi at tóbelindeı Tobyqty rýynan. Qalǵany Arǵyn ǵoı dep kóńil semirtkenmen, Qarakereı, Syban-Murynmen aýyly aralas, qoıy qoralas bergi óńirdiń Arǵyndary ǵana attary atalyp, al sonaý Birjanǵa jaqyn Kókshe, Kereký mańynyń, Esil men Nura boıynyń Arǵyn tarmaqtarynan tanymaldardyń esimderi kezdespeıdi. Aıtystyń álpetine kóz toqtatsaq, Janaıdar batyr, er Jánibek, Shynybaı qajy, Qusbek sultan, Táttimbet kúıshi sııaqty Arǵyn aqıyqtarynyń qasıetterin bir-aq aýyz sózben somdap kele jatqan Birjan Qunanbaı men jas Ybyraıdyń mártebesin kóterýde biraz sózin jumsaǵan. Birjanǵa bergen jaýabynda Sara da Arǵynnyń ataqtylaryn attap ótip, tek Qunanbaı men Abaıdan bar kemshilikti tabady. Qunanbaıdyń Qazybektiń naızasyna ilingenin, isti bolyp Ombyda jatqanyn tilge tıek etken Sara, endi Abaıǵa shúıiledi:
El aspas Serikbaıdyń jarlyǵynan,
Qut boldy bas qadiri barlyǵynan
Maqtaǵan Ybyraıyń dáneme emes,
Búlindi bar Tobyqty pańdyǵynan.
Osy arada Saradan Áriptiń tasy taǵy salmaqtylaý. Osyndaǵy Serikbaı, Naıman Serikbaı qajy – Árip eliniń bıi. Áriptiń «Serikbaı qajyǵa» degen arnaý óleńi de bar. Olaı bolsa, Abaıdyń synyna kektengen Árip ony óz aýylynyń aýqattysy – Serikbaımen ıyqtastyrýy ábden yqtımal. Sara taǵy da:
Naımandaı Arǵyn qaıda qońyr maıda,
El toqtar bir minez joq Ybyraıda
Qazaqtan óneri asqan er bolǵanda,
Baǵlany Jigitektiń ketti qaıda,-
dep Qunanbaılar Sibirge aıdatqan Bazaralyǵa joqshy bolady.
Byt-shyt qyp Tobyqtyny tentiretti
Túbine aıaǵynda túgel jetti.
Elge qut-berekeli kisi bolsa,
Mańǵazy Jigitektiń qaıda ketti?,-
dep Birjandy taqymdaı túsedi. Árıne, Bazaralyny bas qylyp Jigitektiń on jeti adamyn Sibirge Qunanbaı balalarynyń aıdatqanyn Saraǵa qaraǵanda Tobyqty ishinde jıen bolyp júrgen Árip áldeqaıda jaqsy bilgen. Bazaraly aıdaýdan qaıtqan kezde qarsy alyp, qasynda bolǵan da Árip. Bul kezdesý M.Áýezovtyń epopeıasynda tartymdy sýrettelgen. Áriptiń «Bazaralyǵa» dep atalatyn arnaý óleńi de osy kezdesý oqıǵasyna oraılas týǵan.
Baıqasańyz, aıtys Tobyqtyny aınalyp shyqpaı otyr. Aıtystyń negizgi sóz sheńberi de Qunanbaı men Abaı mańynda túıisýde. Sara kúlli Arǵynnyń kemshiligin az ǵana Tobyqtydan, onyń ishinde Qunanbaı men Abaı basynan tabady. Bul qubylys Saranyń emes, taǵy da, Áriptiń jaǵdaıyna dóp keledi. Zaısannan jiberilgen aıtys nusqasynyń aıaǵynda:
Biri áıel, bireýi ánshi óleń aıtqan,
Biledi jat elderdiń jaıyn qalaı,-
dep joǵarydaǵy qubylystardy barmaqpen basqandaı etip kórsetip beredi emes pe? Mine, bul jaılar «Birjan-Sara aıtysyna» Árip aqynnyń tikeleı qatysyn aıǵaqtaı alady.
Endi, aıtystyń jalpy ishki qurylymdyq, sıýjettik jelisine keler bolsaq, «Birjan-Sara» – oqıǵaly sıýjetke qurylǵan kórkem týyndyǵa keledi. Búgingi kúnde aıtystyń 1898,1899 jyldardaǵy eki nusqasy jáne osy nusqalardan kóp ózgesheligi joq el aýzynda aıtylyp júrgen nusqalary bar. Biraq, báriniń oqıǵa jelisi bar. Oqıǵa bylaı: Birjan alty joldasymen (keı nusqalarda on bir) aqyn Sarany izdep Jetisýǵa kelgeni baıandalady. Iaǵnı, ádebı termınmen aıtsaq, aıtýshynyń sózi arqyly oqıǵanyń bastalýy – týra ekspozıııa. Birjan toby aýylǵa kirgende, aýyl jigitteri olardy óleńmen qarsy alady, arada azdaǵan qaǵysýlar bolady. Birjan Saranyń sheshesimen, odan Saranyń sińilisimen aıtysyp qap, olardyń ózin zorǵa toqtatady. Bul arada, ataǵy jer jarǵan sal Birjanǵa qyz ben sheshesin avtor ádeıi qarsy qoıyp, aıtystyryp otyr. Bular Saranyń obrazyn somdap, shyńdaý úshin oıdan jasalǵan keıipkerler. Avtordyń aıtary «seniń asqaqtaǵan Birjan atyń bolsa, Sara da osalyń emes». Avtor baıandaýyndaǵy:
Sal Birjan qup bolar dep attan tústi
Jaýapqa kórinedi qatyn kúshti.
Ózi mundaı, qyzy bir qý shyǵar dep,
Joldasynyń alty birdeı záresi ushty,-
degen joldar shyǵarmadaǵy sıýjettik baılanystyń týǵanynan habardar etedi. Eki aqyndy kezdestirmes buryn avtor Turysbek qajyǵa munyń aıtqyzý arqyly Sarany, onyń jáıin oqyrmanǵa tanystyryp alady. Bul da bir sıýjettik tartys týdyrýdyń názik tásáli. «Altaı-Qarpyq» dep attandaǵan Birjanǵa Sara birden sýyrylyp, atoılamaıdy. Avtor oqıǵany shıryqtyra túsedi. Búkil el demin ishine tartyp, Turysbek, Esimbekter qypylyqtap qalady. Sosyn Sarany qýattandyrý úshin qajy bata beredi. Osynyń bári kórkem shyǵarmaǵa tán oqıǵalar, sıtýaııalar emes pe?! «Kel, Sara amandasaıyq» degen Birjanǵa, Sara «Qısasul ánbıeni» alǵa tartyp ońtaıly jaýappen qarsylasyn omaqastyrǵanynan oqıǵanyń damyp, naǵyz sıtýaııalyq shıelenisterge ulasqanyn baıqaý qıyn emes. Osyndaı kompozıııalyq satylarda avtor óz baıandaýymen oqıǵany ary qaraı órbite jalǵap otyrady:
Kóterdi dombyrasyn kókke sermep,
Salady túrlendirip ánmen órnek.
Bul sózge yzalanyp alǵannan soń
Daýysqa saldy Birjan aspanǵa órlep.
Oqıǵa qımyly kúsheıip, tartys taqymy taryla túskendeı. Biri – sal, ekinshisi – ánshi. Ekýi de óz bastarynyń ataq-dańqyn asyrýda birinen-biri ótip, túrlengen teńeý men astary mol asyl sózge kómildi, utymdy uqsatýlar men baǵaly balamalar tipti qalmady. Endi eki aqyn da óz elderiniń betke ustarlaryn asyra maqtaýǵa kóshti. Baıqasańyz, oqıǵa júıeli bir tártippen damyp otyrady. Birjan Arǵyndy adaqtasa, Sara Naımandy asyrdy. Árıne, oqıǵa bógetsiz damı bermeıdi. Bul sıýjettik damýdyń sıtýaııadan shıeleniske kóshken túri. Endi qaharmandar arasynda qaqtyǵystar bastaldy. Birjan Qunanbaı men Abaıdy asyra maqtasa, Sara Qunanbaıdy Qazybekke naızalatyp, Abaıdy jerden alyp, jerge saldy. Demek, tartys – ómirdegi qaıshylyqtardyń ónerdegi kórinisi, adam tirshiligindegi túrlishe qarama-qarsylyqtardyń óner týyndysyndaǵy jınaqtalýy, sýrettelýi, ıaǵnı, oqıǵanyń barynsha shıelenise túskendigi ańǵarylady. Birjan Qunanbaıdyń Naımanǵa qylǵan erligimen tamsanady. Aqyr sońynda Sara qyzdyń Jıenquldaı nasharǵa qosylǵanyn aıtyp, sol jamandy kórgisi kep, qumarta, qutyrynǵan Birjan Sarany súrindirip tynady. Mine, daradan kúrdelige qaraı damyǵan qym-qýat shıryqqan shıelinister shoǵyry oqıǵanyń sharyqtanýyna da jetkizdi. Avtordyń sózine baqsaq:
Turysbek Birjan salǵa atan berdi,
Maman qutyp taı-tuıaq shapan berdi,
Estýshi ek dabylyndy syrtyńyzdan
Jaraısyz ónerińdi kózim kórdi.
Saraǵa er Esimbek berdi jorǵa,
Uıalyp bergennen soń aldy zorǵa.
Turysbek aq jibekten koılek berip,
Jylatpaspyń,- dedi, endi seni qorǵa.
Bul – shyǵarmanyń maqsatyn aıqyndar avtordyń úkimi, tartystan týǵan sońǵy nátıje, kórkem týyndynyń sheshimi. Al, shyǵarmanyń prology – sońǵy sózine Sara men Birjannyń qoshtasýy men avtordyń sońǵy sózi kiredi. Shym-shytyryq oqıǵalar, tartys tarazysymen shıelinise baryp sheshilgen kórinis aıaqtaldy. Bizdiń túıgen oıymyz – Sara aqyndyq óneri men sóz qýatynyń arqasynda bas bostatandyǵyna qol jetkizdi, al Birjan Saranyń sóz qýatyn shynyqtyra shyndaǵan, sóıtip, aqyndyq dárejesin úlken bıikke kóterýshi, Sara qyzdyń bas bostandyǵyna kepildik áperýshi. Bir sózben aıtqanda, joǵarydaǵy taldaýlar aıtystyń bastan-aıaq belgili bir sıýjetke qurylǵan kórkem shyǵarma ekenin tanytyp tur. Osy tusta Ahmet Baıtursynulynyń myna bir pikirin keltire ketýdi jón kórdik: «Aıtys bastapqy kezde shyn eki aqynyń aıtysqany bolsa da sońǵy kezde aqyndar aıtysty óz janynan shyǵaratyn bolǵan. Iaǵnı, eki aqynyń aıtysqany qylyp,eki jaǵynyń da sózin ózi shyǵaratyn bolǵan. Soıtip, «aıtys» shyn aıtys emes, tek shyǵarmanyń túri bolýǵa aınalǵan. Adamnyń, eldiń ıakı búkil jurttyń kelissiz isteriń, minezderiń,pıǵyldaryn aıtqysy kelse, aqyndar óz atynan aıtpaı, aıtysqan aqyndardyń sózi qylyp shyǵaratyn bolǵan»,- degen pikiri (Shyǵarmalary. –Almaty: Jazýshy, 1989. 227-bet) «Birjan-Sara aıtysynyń» tarıhyn tap basyp turǵandaı.
Demek, keltirilgen dáleldeýler Áriptiń Birjan men Sara arasyndaǵy bolǵan aıtysty eleýli óndeýden ótkizip tolyqtyryp kórkem týyndyǵa tán oqıǵaly dúnıe jasaǵandyǵyn kórsete alady.
Dálelderimizdi bekite túsý úshin Áriptiń «Táýke men Urqııa aıtysy» shyǵarmasyn «Birjan-Sara aıtysymen» salystyryp, eki aıtystyń ıdeıalyq mazmunyna, oqıǵa oraılastyǵyna, sóz salymdaryna úńilip baıqaıyq. Eki aıtysty salystyrmas buryn, aldymen, aqynnyń «Táýke-Urqııa aıtysyna» túsinik berip keteıik. Shyǵarmanyń basty keıipkerleri Táýke men Urqııa. Urqııa – Áripke týys. Jankóbek, Aqtaılaqtan taraıdy. Al, Táýke – Tobyqty, Mámbeteı eliniń batyry. Táýke jaıynda Ýáıis Shondybaıuly «Táýke-Jikibaı» dastanyn jazǵan. Bul týraly?. Muhamedhanuly óz eńbeginde keńinen túsinik bergen (qarańyz: Abaıdyń aqyn shákirtteri. K. 2. –Almaty: Dáýir, 1995).Táýke 1912 jyldary tutqyndalyp, Sergıopol túrmesinde otyrǵanda Urqııamen kezdesip aıtysqan. Q.Muhamedhanuly osy jaıynda: «Táýke-Urqııa aıtysy» — ómirde bolǵan shyn oqıǵany aıtys túrinde jazǵan Árip aqynnyń kórkem shyǵarmasy»,- deıdi. (Abaıdyń aqyn shákirtteri. K. 3. –Almaty: Dáýir, 1995, 162-bet). Bolǵan aıtysty kórkem shyǵarma etip, óńdep jazý Áriptiń aqyndyq ónerine mashyq qubylys ekendigin «Táýke-Urqııa» shyǵarmasy dáleldeı túsedi.
Endi eki aıtystyń tabıǵatyn tarazylar bolsaq, ákesiniń tórt túligi saı, dúnıege muqtajsyz Sara aıtysta qajy aǵasyna munyń shaǵyp, bas bostandyǵyn ańsaǵan jan bolsa, Urqııa da Jumaqandaı myrzanyń qaryndasy, eriksiz az aýyl Aqymbetke uzatylyp, Aıakózde tezek arqalap, sý tasyǵan kúıge túsedi.
Sara:
Sizderden uıalǵannan úndemeýshi em
Esekke qosaqtalýy ótti-aý kúnim,-
dep ashynsa, Urqııa «Aq noqta basqa kıip qatyn boldyq»,- dep moıynsunady. Eki aıtystyń da negizi jelisi Syban men Tobyqty eli tóńireginde órbıdi. Sara da, Urqııa da Tobyqtynyń búligin qarsylastarynyń betine basady.
Máselen, Urqııa:
Urysyn Tobyqtynyń qoıdaı tizip,
Eline namys qylar bar ma kisi.
…Batyrym meılin maqta, meıliń boqta
Tobyqty kıgizipti shynjyr noqta,-
dese, Sarada:
Maqtanǵan Ybyraıyń dáneme emes,
Búlindi bar Tobyqty pandyǵynan
…Elge qut berekeli kisi bolsa,
Mańǵazy Jigitektiń qaıda ketti?
Al, qarsylastary – Táýke men Birjan Tobyqtynyń tulymyn kóteredi.
Táýke:
Adam joq baqyty asqan Qunanbaıdan
Úlgili Orta júzge óner jaıǵan.
Birjan:
Qutyma til tıgizbe er Qunanbaı,
Alashqa dańqy shyqqan ker bulandaı,-
dep asqaqtatady. Eki aıtystyń sóz salymyna kóz salsaq,
Birjan:
Úsh júzge dańqym shyqty óleń jattap,
Qysqartam adymyńdy bir-aq attap,-
dese, Urqııa Táýkege:
Bolsań da qansha júırik toqtatarmyń,
Qysqartyp adymyńdy bir-aq attap,-
degeni sııaqty sabaqtastyqtar eki aıtysta da molynan kezdesedi. Aıtystaǵy Sara da, Táýke de óz qarsylastarynan aqyndyq qýatynyń kemdiginen nemese urymtalda sóz tappaǵannan jeńilgen joq. Eliniń aınasy bolǵan aqynnyń eń osal tusy da – sol eldiń, óz eliniń mini. Sarany Jıenqulǵa qosaqtaǵan da, Táýkege shynjyr noqta kıgizip, abaqtyǵa japqan da el-jurty, dálirek aıtqanda óz eliniń ıgi-jaqsylary.
Jeńildim raqymsyz elim úshin,
Ketip tur búgin meniń qaırat kúshim.
Sıyq joq qazir mende Táýke derlik
Azǵyndap, qan azaıyp, turǵan pishin,-
dep er Táýke aqyndyq qýatyn eliniń jamandyǵyna qurbandyq etse, Sara:
Adamǵa jol bermegen esil tilim
Kún ótpeı qýrap ushqan qyzyl gúlim.
…Ózi biler deýshi edim jaqsylardyń
Kelgende Jıenqulǵa shyqpaıdy únim,-
dep, el jýandarynyń raqymsyzdyǵynan Birjan aldynda shyrmalady. Eki aıtysta da áleýmettik oı-túıinder osylaısha bir araǵa túısýde. Ekýindegi osynshalyq uqsastyqtardy elemeý múmkin emes.
«Birjan-Sara aıtysyna» Árip qatystyrǵysy kelmeıtin zertteýshiler tobynyń ustanar dálelederiniń eń salmaqtysy – Árip shyǵarmalary men aıtys tabıǵatyńdaǵy sóz qoldaný, stıl alshaqtyqtary. Máselen, E.Ysmaılovtyń: «Biz áýeli Birjan men Sara aıtysynyń Árip óleńderimen úndestigi, aqyndyq óner jaǵynan qaıtalanyp keletin tamyrlastyǵy bar ma dep qarastyrdyq, biraq ondaı úndestik baıqalmaıdy»,- dep:
Aq qaǵaz táshtıt etpe hat jazarǵa
Túsken soń maǵlum boldy sóz bazarǵa…
Jahıl kóp tilin tiske qur janyǵan
Ne pysyq sáel qylsań ımanyńnan,-
degen sııaqty Áriptiń birneshe osy sıpattas óleńderinen úzindiler tere kelip: «Áriptiń mundaı óleń, sóz órnekterinen Birjan men Sara aıtysyndaǵy aqyndyq óner úlgisi baıqalmaıdy. Árip oqyǵan
Sózdi qysqa qaıyrǵanda Birjan men Sara kezdesken. Jıenqul daýyna baılanysty kezdesken eki aqyndy kórýge kóp jurt jınalyp, Birjan men Sara solardyń aldynda óz ónerlerin kórsetip óleń aıtyp, Eshkiólmes baýyryn ánge bóleıdi. Biraq eki aqyn aıtyspaǵan. Jıenqul taqyrybyndaǵy eki aqynnyń sózin Árip aıtysqa arqaý etken. Dálirek aıtqanda kóp ózgerissiz engize otyryp, ári Tobyqty men Syban arasyndaǵy rý tartysyn negizgi taqyryp etip, bas-aıaǵy belgili bir sıýjetke qurylǵan aıtys jazady.
Tóńkeriske deıin aıtys Qazan qalasynda eki nusqada birneshe ret jaryq kórdi. E.Myrzahmetulynyń úshinshi nusqa dep otyrǵan Zaısan nusqasy ekinshi nusqa. Meniń bilýimshe aıtystyń eki-aq nusqasy bar.
Eń alǵash ret 1898 jyly aıtystyń birinshi nusqasy basylym kórdi. Ony bastyrǵan J.Shaıhyslamuly. «Qıssa-ı Birjan sal menen Sara qyzdyń aıtysqany. Bastyrǵan Shamsýddın Husaın uǵlynyń balalary. Qazan, Ýnıversıtet baspahanasy, 19 b.» Bul nusqa dúrkin-dúrkin 1900, 1901, 1907, 1913, 1914 jyldary basylyp shyqty. Ekinshi nusqa alǵashqy nusqadan keıin ile-shala 1899 jyly tómendegideı atpen shyqty. «Qıssa-ı Birjan sal menen aqyn Saranyń aıtysqany. Bastyrǵan aǵaıyndy Kárımovtar. Qazan, M.A.Chırkova balalarynyń baspahanasy, 1899. 24 b. Redakııasyn basqarǵan Abý-Ǵabdýlýahıd Shákırjan Ál-Hamıdı-t-Tákávı». Bul nusqa Zaısan qalasynan jiberilgen nusqa delinedi.
Atalǵan eki nusqanyń negizgi oqıǵa jelisinde úlken ózgerister joq. Eki aqynnyń aıtysy keıbir shýmaqtardyń birinde bolyp ekinshisinde bolmaı qalýy, sondaı-aq sınonımdik ózgeriske túsken sózderdiń aıyrmashylyqtaryn eskermegende eki nusqanyń jalpy sulbasy, sıýjettik jelisi bir.
Negizgi ózgeshelik aıtystyń bastalýy men aıaqtalýy jáne aıtýshynyń sózderiniń qosylýy. Kólemi jaǵynan tolyǵyraq ekinshi, ıaǵnı Zaısan nusqasy bolyp tabylady. Eki nusqadaǵy eleýli degen ózgeshelikterge toqtalsaq:
Birinshi nusqadaǵy: «Qyzy eken Tastanbektik aqyn Sara» dep bastalyp, «Qudaıym qýat berse endi sizge» degen aralyqtaǵy shyǵarmanyń alǵy sózi (elý jol óleń) ekinshi nusqada basqasha órilgen. Ekinshi nusqadaǵy «Jarandar, qulaǵyń sal, keldi keńes» dep bastalyp, «Qajyǵa muńyn aıtqan sonda otyryp» degen aralyqtaǵy 172 jol óleń joly aıtystyń kórkem shyǵarmalyq qurylymyn anyqtap oqıǵalyq jelispen berilgen. Oqıǵa jelisi bylaı: Birjan alty joldasymen aqyn Sarany izdep Jetisýǵa keledi. Aldymen Saranyń sheshesimen, odan Saranyń sińilisimen aıtysady. Arasynda aıtýshynyń, ıakı avtordyń jáne Júnisbektiń sózi bar.
Shyǵarmanyń sońynda birinshi nusqada «Jıylǵan jurttyń bularǵa bergen syıy» (20 jol), «Saranyń sonda jurtqa aıtqany» (16 jol), «Aıtýshynyń sózi» (26 jol) sııaqty ekinshi nusqada kezdesetin óleń joldary joq. Esesine, ekinshi nusqada sońǵy Birjannyń aıtqan sózderiniń keı tustary (30 jol) sondaı-aq, Saranyń Birjanmen qoshtasý sózi (20 jol) sál ózgesheleý keledi. Alaıda eki nusqanyń aıaqtalýyndaǵy Birjan men Sara sózderiniń maǵynasy bir.
Birinshi nusqada joq Birjannyń «Ybyraıǵa tamam eliń Naıman jetpes» dep bastalyp, «Baryńdy óz qolymnan tarataıyn» degen 60 jol óleń ekinshi nusqada bar. Onda Ybyraıǵa (Abaıǵa), Qunanbaıǵa qatysty madaq sózder aıtylǵan. Osyndaı ózgeshelikterdiń ózi eki nusqany bir-birinen alshaqtata almaıdy. Demek, túbi bir shyǵarma bastyrýshylar tarapynan nemese bastyrýǵa usynýshy tarapynan ózgeriske túsken.
Endigi jerde «Birjan men Sara aıtysqan ba, álde ony Árip aqyn shyǵarǵan ba?» — degen ekiushty pikir jóninde qysqasha toqtalyp óteıik. Bul jóninde tolyǵyraq «Árip aqyn» monografııasynda (avt. B.A.Erdembekov. -Almaty, 2001) aıtylǵan.
Birjan sal jetisýǵa birneshe ret kelgen. Sońǵy bir saparynda ádeıilep Saramen kezdesedi.Bul kezdesý shamamen 1895-96 jyldar. Saranyń Jıenqulǵa aıttyrylǵan aıanyshty taǵdyry Birjandy beı-jaı qaldyrmaǵan. Ádeıi izdep kelgen Birjan aldynda Saranyń Turysbek qajyǵa aıtqan aryzy, Birjannyń Sarany qorǵap sóılegen sózi Áriptiń aıtys jazýyna negizgi arqaý bolǵan. Birjan men Saranyń aıtqan óleńderi kóp ózgerissiz aıtysqa engen. El aýzynda saqtalǵan óleńderdi kezinde Sara Tastanbekqyzy ómirin tereń zerttegen. T.Qalılahanovtyń arnaıy maqalasynda (qarańyz: «Aqyn Sara týraly sony derekter. //Juldyz. 1958.№4,5»), I.Omarovtyń eńbekterinde (qarańyz: Aqyn Saranyń ádebıetimizdegi úlesi. //Qazaq ádebıeti. 17 shilde, 1959., Ádebı tolǵamdar. Almaty, 1988) keltirilgen. Aıtysqa Birjan men Saranyń naqty qaı sózder qandaı ózgeristermen endi degen saýalǵa jaýap retinde T.Qalılahanov maqalasyndaǵy el aýzynan saqtalyp jetken óleń joldaryn aıtys mátinimen salystyrý maqsatynda tolyǵyraq keltireıik:
«Turysbek aýyly Birjandy syı-qurmet kórsetip qarsy alǵan. «Eshkiólmestiń» bókterinde kók maısaǵa shatyr tiktirip Birjan saldyń óleńderi men ánderin tyńdaǵan. Birjan óziniń kelgen jáıitin, Naımannyń aqyn qyzy Sarany kórgisi keletinin bildirip, ony shaqyryńdar dep kóp óleń aıtqan. Birjannyń sondaǵy óleńderin uǵyp, bul oqıǵany ózderi de óleńmen beınelemekshi bolǵan jergilikti aqyndar Birjandy bylaı sýretteıdi.
Ádeıi Birjanǵa arnap tikken shatyr,
Aldynda qyzyl-jasyl kilem jatyr.
Aınala alqa-qotan otyrǵan el
Tyńdaýda saldyń alýan sózin naqyl.
Tańyrqap jurt tyńdaǵan sol Birjan-sal,
Ol kúnde alpystarǵa taqaǵan shal.
Qara-sur adam edi onsha óńdi emes
Qyr muryn, túlki murtty, shoqsha saqal.
Sol kúni Turysbektiń aýylynda,
Úlgi aıtty Qaptaǵaıdyń qaýymyna.
Birjannyń tóńkerilgen ánin estip
Eshkiólmes el jınaldy baýyryna.
Birjannyń óz aıtqan óleńderinen myna sııaqty óleńder el aýzynda qalǵan.
Minekeı jasym asty elý besten,
Ótkizdim saýyq-saıran men bir deste.
Naımanǵa kelip sálem bereıin dep –
Elińdi izdep keldim Eshkiólmeske.
Sózime qalyń Mataı qulaǵyń sal,
Bul kúnde jasym ozǵan jáı men bir shal.
Buryldym tanysqaly uzyn joldan
Kelgem joq olja suraı, alýǵa mal.
Oıda joq qýanyshpen ǵumyrymda,
Kez boldym Maman shaldyń uǵylyna.
Naımannyń bulbul qusyn kórmek edim
Qondyrǵan Qaptaǵaıdyń tuǵyryna.
Turysbek, Sara kelsin shaqyr beri,
Ózi estip, kózben kórsin Birjan seri.
Parasatty sózi tereń adam bolsa
Kóńlimniń tarqaýshy edi sonda sheri.
Saıraǵan orta júzdiń bulbulymyn
Kereıdiń – Altaı qarpyq aqtańgeri.
Qyrandaı aspandaıtyn jeldi kúni,
Daýysym kóteriler shyqsa teri.
Altyn menen kúmistiń naqysyndaı
Mini joq bizden shyǵar sóz bederi.
Aq ıyq muz balyqpyn jerge túspes,
Keń qoltyq arǵymaqpyn alqymy ispes.
On ret Orta júzdi oraı shaýyp
Júırikpen talaı-talaı boldym istes.
Qyran em qyzyl túlki ósken baǵyp,
Qarsy ushqan daýyldarǵa qanat qaǵyp.
Jelǵabyz, jez taǵaly eńireý em
Qara ter shyqqan saıyn keter aǵyp.
Baq dáýlet qonbaǵanmen Qojaǵulǵa,
Aqymdy jibergem joq qazaq ulyna.
Saıratqan orta júzde bulbul boldym
Qyzyǵyp qydyrmaǵan alar pulǵa.
Atadan Birjan sal bop týdym artyq,
Samǵaıtyn báıge atyndaı artyp, tartyp.
Aqqýmen aspandaǵy án qosýshy em
Qozǵasam ay kúıdi túpten tartyp.
Kókshetaý dýanyna dańqym barǵan,
Men Birjan Alataýdaı aıqyndalǵan.
Elimde eshkim qaqpas boldym erke
Aıtatyn aryzym joq, halqyma arman.
Jorǵamyn jolsyzbenen samǵaıtuǵyn
Báıge aty shylbyrymnan shalmaıtuǵyn.
Ejelden qulash moıyn kók aıylmyn
Laýǵa alty juma talmaıtuǵyn.
Oı jelke, qamys qulaq, teńbil kókpin
Tunyqtan júzip ishpeı qanbaıtuǵyn.
Qyrymǵa qaraıtuǵyn qyran quspyn
Ań almaı jerge beker qonbaıtuǵyn.
Aınymas qandy balaq aq ıyqpyn
Tuıaǵym tıgen qasqyr ońbaıtuǵyn.
Asylmyn qus bolǵanda aspandaǵy
Qańtarda qalshyldaǵan tońbaıtuǵyn.
Osyndaı bastan keshken syrlarym bar
Qazaq joq Birjan dese nanbaıtuǵyn.
Jáıimdi Eshkiólmeske estireıin
Esinen ómir boıy qaldyrmaıtyn…
Bul óleńderin Birjan óziniń aqyndyq daryndylyǵymen tanystyrý úshin aıtqan. Negizgi maqsaty Saranyń aqyndyǵyn baıqap, onyń aryz armanyn jurt aldynda aıtqyzbaqshy bolyp, Birjan Saraǵa bylaı degen:
Jaqyndap janyma kel, janym balam,
Naımanda uldan ozyp týǵan danam.
Tyńdaıyn armanyńdy aıt halqyńa
Aldynda Turysbek pen Birjan aǵań.
Biletinderdiń aıtýyna qaraǵanda, Sara Birjannyń aldyna kelgende, ony Turysbektiń tórt qyzy birdeı qoshamettep, qasyna ere kelgen. Saranyń Birjan men Turysbek qajy aldarynda otyrǵandaǵy aıtqan óleńderi mynadaı:
Qyzy edim Tastanbektiń atym Sara,
Elinde er Qaptaǵaı shyqtym dara.
Qolyma on úshimde dombyra alyp
Kelemin bir súrinbeı jeke dara.
Aldynda sóz sóıleıtin Birjan aǵa,
Aıtarsyz aryzyma óziń baǵa.
Qamysty tereń kóldiń suqsyry edim
Kez boldym qańǵyrǵan bir qarshyǵaǵa.
Óleńge men jasymnan jeldi kórik,
Qýandym aqyn ata sizdi kórip.
Aǵalyq paryzyńnan qutylaıyn
Aldyńda az da bolsa sóılep berip.
Óleńmen armanymdy aǵytaıyn
Samarqan jibegindeı onnan órip.
Atataı, ómirimshe rızamyn,
Men úshin kelgenińe kóńil bólip.
Armannan arylǵandaı bir sergidim
Rızamyn ketsem halqym búgin ólip.
Kópke aıan kóńilimniń jarasy bar,
Jasymnan janyshtaǵan jerge kómip.
Búgin kún tirilter dep úmit etem
Jaqsylar el bıleıtin jónge kónip.
Jalyn em janyp turǵan nóserge óshpes,
Bolat em eki júzdi almas kespes.
Qor bolyp saz balshyqtaı qýraı tústim
Qurbyma qosyla almaı ózim teńdes.
Erkek az óz basyma teńgerilgen,
Sózime on jasymnan óń berilgen.
Náp-názik kózge olqa kórinsem de
San myqty qoıdan ońaı óńgerilgen.
Ushyrǵan tárbıelep aq tuıǵynmyn
Altynmen jibek baýym kómkerilgen.
Ánime aspandaǵy qus aınalar
Qubylyp toty qustaı tóńkerilgen.
Saıraǵan Mataı, Sadyr bulbulymyn
Qapasta jel tıgizbeı jem berilgen.
Osyndaı at basyndaı altyn basym
Aýlymda kók esekten kem kóringen.
Qoldaı kór er Qaptaǵaı ata-babam,
Sózimdi tyńdataıyn kelse shamam.
Qajyeke-aý, kópten batpaı júrýshi edim
Aıtaıyn óz muńymdy sizge taman.
Qajyeke-aý kúni qursyn urǵashynyń,
Bıligi bolmaǵan soń bir basynyń.
Bergen soń teri-tersek ıt te alady
Bulyndaı berekesiz arbashynyń.
Siz meni ǵaıyp etpe zarlanǵanǵa,
Tuńǵıyq syrym tereń barlaǵanǵa.
Minekı, on jetige bıyl shyqtym
San júırik ergen emes samǵaǵanda.
Han, qara — kalyń topta san saıradym
Kóz kórmeı bári beker nanbaǵanǵa.
Bermegen toptan toraı eki sańlaq
Solarǵa jurt tań qalǵan bolmaǵanǵa.
Qajyeke-aý sizge aıtarlyq aryzym sol –
Qapamyn bas bostandyq almaǵanǵa.
Saranyń bul sózderin tyńdaǵannan keıin, Birjan aqyn ile-shala myna óleńderdi aıtqan:
Jaraıdy, janym Sara, osy sóziń,
Tas túlik turymtaıdaı eki kóziń.
Aryqtap armanyńnan júrgenińde
Aýylyńa qudaı aıdap keldi kezim.
Shirkin-aı, mundaı júırik týarmysyń
Sóıleısiń altyndaı qyp sózdiń jezin.
Aldyńa aǵaıynyń ákep qoıǵan
Qısyǵyn kórip turmyn qurǵan tezdiń.
Qanatyn kún shalmaǵan aq tuıǵynnyń
Qor qylǵan japalaqqa basqan izin.
Qosqan ba qorlaǵaly bir qortyqqa,
Qaraıtyp qaraǵymnyń jarqyn júzin.
Deni saý el emes qoı Tastemir de
Júr eken tastaı almaı otqa qyzyn.
Armanyń anyq boldy endi maǵan,
Ashıdy ras janym Sara saǵan.
Altynnyń qolda barda qadyry joq
Qor bopty baǵalaýsyz asyl baǵań.
Bilip em Sara seniń syńaryńdy,
Basa almaı armandamyn qumaryńdy.
Ádeppen aq dombyrańdy alǵanyńda-aq
Kórgenmin sózge qaırat qylaryńdy.
Esitip el shetinen kelgennen-aq
Bilgenmin arman aıtyp jylaryńdy.
Bir syrly, segiz qyrly júırik Sara
Kórsettiń kózge tarta munaryńdy.
Shaqyrtyp kúıeýindi osynda aldyr
Kóreıin tańdap qosqan syńaryńdy.
Turysbek rıza bolsyn Sara sańlaq,
Kúıeýin keltirińder qosqan tańdap.
Teń qurby ózimenen adam bolsa
Kóriner kóp kózine kelse sonda-aq.
Shybyqtaı jigit shyǵar óńi nurly,
Óneri Sara teńdes segiz qyrly.
Sheberden min tabatyn miniskerdeı
Er shyǵar toty qustaı neshe túrli.
Jaqsyny kórmek úshin degen Sara,
El qamyn ózin qoıyp jegen Sara.
Qosqany jaman bolsa qajy uıalsyn
Sen oǵan uıalasyń neden Sara.
Birjannyń jaqtap aıtqan bul óleńderinen qatty qýanǵan Sara myna óleńderdi aıtqan:
Ashylshy aýyzym bir, saırap tilim,
Qulpyrar ma eken qaıta qyzyl gúlim.
Halqyma uıalǵannan aıta almaýshy em
Esekke qosaqtaýly ótti kúnim.
Ózi biler deýshi edim jaqsylardyń,
Oılasam qate qylyq eken munym.
Bir járdem bermegende Birjan atam,
Joq eken júırik ıtteı ólsem qunym.
Saıraıtyn sandýǵashtaı sorly basym
Kelgende Jıenqulǵa shyqpaıdy únim.
Báriń de Jenquldy kórip ediń,
Qudaıdan qoryqpaı soǵan berip ediń.
Qorǵaýǵa jat aldynda el namysyn
Bárińe qyz bolsam da serik edim.
Birjan-sal kórsin aldyr Jıenquldy,
Ylaıyqtap elim meni bergen uldy.
Uıattan kisi ólmeıdi saǵy synar
Qaıteıin qudretimen ıem qyldy.
Júrmese Jıenquldy keltir baılap,
Ólmeıin zyǵyrdanym kúnde qaınap.
Aǵalar bul sózimdi tyńdamasań
Shaqyram arýaqty Qaptaǵaılap.
Qajyeke-aý kórip keldiń haqtyń úıin,
Men túgil ózgege de zorlyq qıyn.
Allanyń aldynda da jylarmyn men
Kúninde tańdy mahshar bolsa jıyn.
Kózimdi ash, kóńilimdi ala qylmaı,
Kún saıyn dushpanyma taba qylmaı.
Barýǵa Jıenqulǵa rıza emespin
Ketseń de birjolata bala qylmaı.
Qajyeke-aý kisi jiber balańyzǵa,
Aıtylyp aty tústi aramyzǵa.
Eline Birjan atam aıta barsyn
Kórsetpeı jigitti urlap qalamyz ba.
Bar edi uly-qyzyń eı qajy aǵa,
Qorlyqtan boldym zarjaq beımazada.
Aıtyldy qarsylyǵym halyq aldynda
Rızamyn buıyrsańyz qaı jazaǵa…
Birjannan uıalǵannan Turysbek qajy Jıenquldy keltirýge óziniń qula jorǵa atyn jiberedi. Ekpindi jáne basy qatty qulajorǵa at topqa jaqyndaı bergende eldiń ý-shý daýsynan úrkip Jıenqulǵa boı bermeı alyp qashyp ketedi. Bir kózi soqyr, beli búkir, at basyna ıe bola almaǵan dármensiz Jıenquldy barlyq jurt kórip, ondaı adamǵa Sarany qor qylmaý kerek dep shýyldasady. Jıenquldy kóre turyp jáne halyqtyń Sarany jaqtaǵan talabyn eskerip Birjan mynadaı óleńder aıtady:
Kólbesin kókti sharlaı kóne ánim,
Tyńdańdar tiri Mataı tegis báriń.
Álek – dep atam qazaq bosqa aıtpaǵan
Kimde-kim bilmeıtuǵyn ózi álin.
Kóbińe kúmándanar endi ne bar
Kózimiz kórip otyr istiń mánin.
Qaq jolyn qabyl tutqan Qajy-aq aıtsyn
Saranyń aryzyna bılik dálin.
Shyraǵym Sara sendeı týmas bala,
Shejire týarmysyń mundaı dana.
Obalyń el aǵasy Turysbekke
Qosqany nashar eken, eı, bıshara.
El-jurtyń qoryqsa kerek kóz jasyńnan,
Qıyp ketkim kelmeıdi men jasyńnan.
Men qaıran eliń qalaı kemitti dep
Adamzat ozar emes óz basyńnan.
Dushpanyń jamandaıdy ne dep seni,
Aıbatyń álemge aıqyn aı bederli.
Sadaǵa tyrǵanyńnan ketsin Sara
San júırik kórip edim men nelerdi.
Turysbek, toı bop qaıtsyn osy jıyn,
Bereıin kókparyńa men-aq tıyn.
Azat et halyq aldynda Sara qyzdy
Bir bata kóp uıǵarsa qansha qıyn…
Birjannan uıalǵannan jáne halyq dabyrynan qaımyqqannan Turysbek qajy osy jıynda amalsyzdan – «Sara Jıenquldan azat» — dep jarııalaǵan. Biraq, birneshe sharıǵat zańdaryn eske túsire otyryp, Saranyń endigi jerde Qaptaǵaıdaǵy ámeńger jigitteriniń ishinen bireýge ózi qalap tııýge tıisti ekenin aıtqan. Bul jıynnyń arty shynynda da toı bolyp tarqaǵan. Bul ýaqıǵany jergilikti aqyndardyń biri bylaı kórsetken:
…Maquldap jurt qozǵalyp jáne shýlap,
Baýyry «Eshkiólmestiń» ketti dýlap.
Qýanyp halyqty rıza etkenine
Birjan da boz baladaı qaldy qýnap.
Kóp tosqam jolyńyzdy kózim súzip,
Ómirden ketip-aq em úmit úzip.
Atataı, eskertkish qyp elge apar dep
Birjanǵa Sara berdi altyn júzik.
Rızamyn Sarajan dep Birjan kúlip,
Kók torǵyn shapanynyń jeńin túrip.
Kúldárıı belbeýim – dep: «toı jyrtysy»
Jiberdi sýyrtpaqtap úlestirip.
Biri shal, biri jas qyz eki sańlaq,
Baýrynda “Eshkiólmestiń” ánmen samǵap.
Tuńǵysh ret azattyq dep tý kóterdi,
Dabylyn búkil qazaq estip jan-jaq…
Jarty ǵasyrdan astam ýaqyttan bergi búkil qazaq halqyna áıgili Birjan-sal men aqyn-Saranyń kezdesýi osylaı bolǵan. Bul tamasha kezdesýdi tarıhta qaldyrý úshin Árip aqyn Birjan men Sarany ádeıilep aıtysqan aqyndar dep kórsetken” (Aqyn Sara týraly sony derekter. Juldyz. 1958 №4) . Mine, aıtystaǵy Birjan men Saranyń sózderi shamamen osylar.
Aıtyspen salystyryp qaraǵan adamǵa joǵarydaǵy óleń joldary Árip shyǵarǵan aıtystyń negizgi sulbasy, Birjan men Saranyń aıtqan keı óleń shýmaqtary esh ózgerissiz aıtysqa engen, avtor ózgertýdi jón dep tappaǵan. Sondyqtan da, kórkem shyǵarma retinde jazylǵan bul aıtysta Birjan men Saranyń da úlken úlesi bar ekenin erekshe aıta ketýimiz kerek.
Aıtystyń tolyq nusqasy dep tanylyp júrgen 1899 jylǵy Zaısan nusqasyn negizge alsaq, Árip Birjan men Saranyń kezdesýin, ondaǵy óleń-sózderin arqaý ete otyryp aıtysty belgili bir sıýjettik jeliske qurylǵan kórkem shyǵarma etip jazǵan. Birjannyń Eshkiólmeske kelýi, Saranyń sheshesimen, sińilisimen aıtysýy, Naıman men Arǵyn dálirek aıtqanda Áripke jaqyn taqyryp Syban-Tobyqty arasyndaǵy tartysty Saranyń bas bostandyǵy sııaqty taqyrypqa ushtastyryp ákep, ádemi sıýjettik jelis quraýy Áriptiń tolyq avtorlyq quqyǵyn aıqyndaıdy. «Birjan – Sara aıtysynyń» Árip Táńirbergenuly qolynan týǵan kórkem týyndy ekendigin qýattaıtyn negizgi degen máseleler atap kórsetsek tómendegideı:
- «Birjan – Sara aıtysyn» Árip jazǵan degen pikirler tóńkeriske deıin jáne odan keıingi 30-jyldardyń aıaǵyna deıin talassyz túrde aıtylyp keldi. J.Jabaev (QRǴA OǴKQ, 402-papka, 1-dápter), I.Jansúgirov (Qunanbaıuly A. Tolyq jınaq. Qyzylorda, 1933), Árham Ysqaqov (Ekpindi, 1940. 12 jeltoqsan), M.Áýezov (Abaı ómirbaıanynyń alǵashqy nusqasynda), S.Mashaqov, Q.Muhamethanuly (Abaıdyń aqyn shákirtteri. Almaty, 1995), T.Qasenuly (Soıalıstik Qazaqstan. 1936. 11 qyrkúıek), Turaǵul Qunanbaev (Ákem Abaı týraly. Almaty, 1993), J.Beloslıýdov (O kırgızskoı poezıı//Sıbırskıı stýdent. 1915. №3,4) t.b. Al, «Birjan – Sara aıtysy bolǵan, ol aýyz ádebıetiniń úlgisi» — degen pikir 30-jyldardyń aıaǵynan bastaý aldy. Kóshbasshysy S.Muqanovtyń Aıtys jáne aqyn (Ádebıet maıdany. 1939. №1) maqalasy.
- Aıtystyń kórkem shyǵarmaǵa tán belgilerin atasaq, birinshiden aıtys bas-aıaǵy jınaqy oqıǵasy bar belgili sıýjetke qurylǵan, ekinshiden, jeri shalǵaı eki óńir aqyndarynyń sóz saptaýy, óleń qurýlary, búgingi tilmen aıtqanda stıli bir. Osyndaı kórkemdigi minsiz aıtys qurý úshin úlken aıtys aqyny bolýy shart. Al Birjan, eń aldymen, aıtys aqyny emes, Saranyń da bizge jetken aıtystary mundaı kórkemdik bıikten kórinbeıdi.
- Aıtysta ózin Arǵynmyn degen Birjan Arǵyn emes, Kereı rýynan. Sara da aıtysta atalǵandaı Qaptaǵaı rýynan emes. Sara Mataıdaǵy Kenje degen eldiń Tastemir degen az ǵana rýynan shyqqan. Óz rýynyń atynan sóılemeý aıtysqa, jalpy aqyndar tabıǵatyna jat nárse. Qalaı desek te, Birjandy – Arǵyn, Sarany – Qaptaǵaı etip otyrǵan Árip.
- Aıtys Arǵyn men Naıman, onyń ishinde Mataı aqyndarynyń arasynda boldy degen kúnde de, eki aqynnyń rý jaǵyn sóz etkende Tobyqty men Sybanǵa aýyp ketýi taǵy da Áriptiń kórkem týyndynyń tartysyna yńǵaılaǵan ádisi.
- Aıtystaǵy Abaı men Qunanbaıǵa qatysty sózder taǵy da Áripke qatysty. Áriptiń «Zııada-Shahmurat» qıssasynyń Abaı tarapynan synalýy, Árip sony kek kórip (bul arada óner adamdarynyń arasyndaǵy shákirttiń ustazǵa degen arty joq ashýy dep uqqan jón) aıtysqa Abaıdy jamandaǵan sózder qosady. Bul týraly Turaǵul Abaıulynyń esteliginde de aıtylǵan. Qýanyshbaı aqynmen aıtysynda da Árip bul qubylysty moınyna ala jaýap qaıyrǵan.
«Birjan – Sara aıtysyndaǵy» adamdarǵa jáne keıbir oqıǵalarǵa túsinik bere ketsek, Sara Mataı rýynan bolǵanmen, Mataıdan Maman, Turysbek, Esimbekter ǵana atalady. Onda da avtor baıandaýynda. Mataı eliniń ataqty baı, el basqarǵan adamdary Mamanov Turysbek Qaptaǵaı onyń ishinde Qydyralydan taraıdy. Turysbek kóp jyldar Qapal ýezi Arasan bolysyn basqarǵan. Qajyǵa barǵan, 1904 jyly dúnıeden ótken. Tánekeniń Esimbegi Kóldeı-Jumaı atalatyn bolystyń bolysy. Saranyń:
Talaspas Tánekemniń jan baǵyna,
Teńermin eger tartsa is aǵyna, — degendegi
Táneke osy Esimbek baıdyń ákesi.
Saranyń qalǵan aýzyna alyp sıynary Qarakereı-Sybannyń qarakókteri. Máselen:
Kenshimbaı, Dýlat, Sabyr, Surtaı, Jyltyr,
Januzaq qolda, dedim aqyn Túbek, - deıdi.
Osynda Sara sıynǵan aqyndarǵa toqtalsaq, Kenshimbaı Kúshikuly Mataı rýynan, onyń ishinde Jarma Mataılaryna jatatyn Elqondy tarmaǵynan. Kenshimbaı 1846 jyly Tana myrzaǵa erip baryp Jetisýda Arǵynnyń aqyny Orynbaı Kertaǵyulymen aıtysyp, búkil Naımannyń baǵyn asyrdy. Aıtysta Saranyń:
Orynbaı izdep kelip, ketken qańǵyp
Jeńgen joq Kenshimbaıdy o da ańdyp, - deýi sodan.
On toǵyz jasar Kenshimbaıǵa kóz tıip, janarynan aıyrylady. Úsh jyldan soń qaıtys bolǵan. Q.Altynbaıulynyń aıtýynsha Kenshimbaı shamamen 1827-1849 jyldary ómir súrgen. Zıraty Jarma aýdanyna qarasty Aıýly taýynyń eteginde.
Dýlat, Sabyrbaı, Túbek – Sybannyń áıgili aqyndary. Sabyrbaı men Túbek Baıǵaradan taraıtyn áıgili on jeti aqynǵa kiredi. Sabyrbaı jasynda áıgili Janaqty súrindirgen.
Janaq qashan jol aldy Sabyrbaıdan
Jamanyn kóterdi Arǵyn sán ǵyp, - deıdi Sara.
Jyltyr aqyn Baqaıuly – Jarma óńiriniń aqyny. Naımannyń Býrasynan taraıdy, onyń ishinde Qarataz. Jyltyr aqyn Kókpekti okrýginiń aǵa sultany Álimhan Tleýberdınniń saraı aqyny bolǵan. Zıraty Shar óńirinde Bes qaraýyl tóbesinde. Shamamen 1880 jyldary dúnıeden ótken.
Januzaq Shynanuly Baıjigittiń Jumyq tarmaǵynan, Tarbaǵataı óńiriniń aqyny.
Surtaı Nurashuly Qyrjy rýynyń aqyny. Zıraty Aqsýattyń Sulýtal eldi mekeninde.
Saranyń aýzymen aıtylatyn:
Sherýbaı, Tana menen Er Táýkebaı
Qaı qazaq sóz bastaǵan onan buryn, — degen
óleń joldaryndaǵy adamdar kimder? Eń aldymen, bul adamdar orys otarshyldyǵyna qarsy narazylyq bildirgen halyq qamqorshylary bolǵan. Tana myrza Tilemisuly Naımannyń Qarakereı — Muryn tarmaǵynan. Shamamen 1803-1868 jyldary ómir súrgen. Muraǵat qujattaryna súıensek, Nazar-Muryn bolysynyń bıleýshisi, bı bolǵan. Muryn jerinde úsh birdeı meshit, alǵash ret mektep saldyrǵan adam. Tana týraly derekter orys zertteýshileri A.Ianýshkeevıch, G.Potanın, V.Maevskıı eńbekterinde kezdesedi. Qunanbaıdyń ákesi Óskenbaıdyń asyn basqarǵan úsh adamnyń biri osy Tana myrza.
Sherýbaı – Murynnyń Toqabaı tarmaǵynan shyqqan Qul balasy. Uly atasy Kegenbaı bı bolǵan. Kelgenbaıdan keıin Muryn elinde sóz ustaǵan aýzy dýaly bı osy Sherýbaı. Orystyń óktemdigine qarsy shyqqan Muryn batyry Qojageldiniń qunyn joqtan Peterborǵa barǵan el jaqsylarynyń ishinde Sherýbaı da bolǵan.
Er Táýkebaı Jákenuly Ájiǵul ishinde Jaýardan taraıdy. Joǵaryda aty atalǵan Qojageldi batyrmen el táýelsizdigi úshin patsha úkimetine qarsy shyqqan erlerdiń biri. N.Ia.Konshınniń keltirgen derekteri boıynsha 1844 jyldary Kenjemuryn eliniń bolysy bolǵan. Qarashekpendilerdiń qonystanýyna barynsha kedergi jasap baqqan Táýkebaıdy qastastary úzeńgisine ý jaǵyp óltiredi. Zıraty Jarma aýdany, Áýlıe shoqy taýynyń eteginde.
Teginen Qozybaıdyń Tileýberdi
Álıhan onyń ulyn árkim kórdi.
Qudaıdan qoryqqan pende osal demes
Qaradan han bop shyqqan Qısyq erdi, - degen joldardaǵy kisi esimderine toqtalsaq, Tileýberdi Kókpekti okrýginde tilmashtyq qyzmet atqarsa, balasy Álıhan aǵa sultan bolǵan. Sarjomart rýynan.
Qısyq Tezekuly Naıman eliniń kórnekti tulǵasy. Rýy – Muryn. «Qaradan shyqqan han» dep dáripteletin Qısyq 1844-1850 jyldary Kókpekti okrýgi boıynsha aǵa sultan bolǵan. Azan shaqyryp qoıǵan aty – Salmaq. Orystan shen-shekpen alǵan Qısyq Tezekuly birbetkeı, týrashyl, uryny tyıýǵa kelgende qatygez adam bolǵan.
Aıtysta Sara aýzymen:
Jan jetpes Batabaıǵa, Salpy Janaq
Aqqoja bı, Aqtaılaq asqan manap.
Aqtanberdi, Altybaı, Er Espenbet
Qalmaqty qoıdaı qyrdy qolmen talap, - degen joldardaǵy batyr-bıler túgeldeı Sybannyń ataqtylary. Ár basylymda ártúrli atalyp júrgen ol Salpy Janaq esimi. Ol «Jalbý Janaq», «Jalpy Janaq» nemese «jáne Janaq» dep atalyp, keltirilip júr. Tarıhta birneshe belgili Janaq bolǵan soń, avtor Salpy Janaq dep onyń arǵy atasyn (rýyn) qosaqtap otyr. Salpy (Baıgóbek) Sybannyń bir balasy. Salpy Janaq ta eldiń bir belgili adamy bolǵan.
Aıtysta Árip Sara aýzymen mynalardy ataıdy:
Kenjeǵul qazaq jetpes balasyna
Tórt arys bılik aıtqan arasyna.
Baıtoqa, Keńesbaı men qut Danııar
Qoımaǵan sóıler sózdiń shamasyna.
Bular da Sybannyń ıgi jaqsylary. Árip «Sanabaı qajy» degen joqtaý óleńinde:
Arǵyn, Naıman bulbuly
Kenjeǵul sheshen aǵasy, — degendegi Kenjeǵul Seıtenuly jasynan bılikke aralasqan Sybannyń belgili qarakókteriniń biri. Shamamen 1794-95 jyldary týǵan. Qunanbaı zamanyndaǵy Syban-Tobyqty arasyndaǵy jer daýy, mal daýynyń bel ortasynda júrgen aýzy dýaly bı, sheshen adam bolǵan.
Baıtoqa — Syban, Salpy rýynyń bıi. Áriptiń «Baıtoqanyń qyzyna» degen arnaý óleńi bar.
Keńesbaı bı — ataqty Aqtaılaq bıdiń balasy. D.Babataıulynyń «Keńesbaıǵa» degen óleńi bar. Keńesbaı da sóz ustaǵan sheshen, el basqarǵan adam bolǵan.
Saranyń aýzymen Qabanbaı jáne onyń urpaqtary atalady. Qabanbaıdyń eki áıelinen jeti ul. Áli shala týǵan kenjesi. Áliden Jaqash, odan Ádilbek. «On jeti myń jylqy bar Jaqash baıda» dep Áset aqyn óleńge qosqan Jaqash asa baı, elge bedeldi adam bolǵan. Ádilbek batyr bolǵan. Q.Halıdtiń «Taýarıh hamsa» kitabynda Ádilbek pen dúngen batyry Bor ekeýiniń Qytaılarǵa qarsy ult-azattyq qozǵalysyn bastaǵany aıtylǵan. Ádilbekten taraıtyn Súleımen bolys el basqarǵan iri tulǵa. Súleımen ákesi Ádilbektiń uly as bergende at jarysynda qyryq atqa deıin báıge tigilgen. Osy úrdis Súleımen asynda da qaıtalanǵan.
Aıtystaǵy:
Botabaı, Baıjigitte qut Shaıanbaı
Sasan bı, shapty Kenje jaýǵa aıanbaı, — degendegi Sasan bı Myńbaıuly Baıjigittiń Toǵas tarmaǵynan taraıdy. Aqtaılaqpen turǵylas. Naımanǵa tanymal aqpa bı bolǵan. «Syban qyrylǵan» degen atpen elge ańyz bolǵan Syban men Baıjigit arasyndaǵy daýdy sheshken Sasan bıdiń boıyndaǵy erekshe qasıetteri týraly da el aýzynda kóp áńgimeler bar. Q.Altynbaıulynyń myna bir áńgimesine qulaq túreıik: «Kókpekti jaqtaǵy Qaraýyl – Jasyq eli men Jumyq eliniń arasynda qaqtyǵys bolyp, kisi ólip, eki jaq Sasannan tórelik kútedi. Qaraýyl – Jasyqtyń qoıar sharty Jumyq jaqtan bir adamdy kepilge ustaý. Eki jaq buǵan kelisip, Ultaraq bıdiń ózi aýrý, nashar Shaıanbaı degen on úsh jasar balasyn kepilge beripti. Quny suraýsyz degen shyǵar. Shaıanbaı sol kúnnen aýrýynan aıyǵyp, adam qataryna qosylady. Sol daýdan attanarda Sasan bı: -Maǵan ajal ýaqyty taıaý. Eki bórim aýrý balanyń janynda qaldy. Maǵan ermedi. Endi Baıjigittiń menen keıingi bılikti adamy sol bolady, — depti». Aıtys joldaryndaǵy osy Shaıanbaı iri bı, Táýke – Baıjigit elinde bolys bolǵan. Árip Sanabaı qajyny joqtaýynda:
Tulpar attaı qanatty
Tula boıy qut bolǵan.
Baǵlanym ketti symbatty
Ker maraldaı kerilgen
Qut Shaıanbaı naǵashyń, - dep óleńge qosady.
Saranyń aýzynan aıtylatyn:
Qazybek Qunanbaıdy naızalaǵan
Tóre túgil Tóleńgit joryǵynda, — degen sózder Tobyqty men Syban arasyndaǵy rýlyq tartystyń bir kórinisin beredi.
Syban ishindegi Baraq tóreniń tóleńgiti Qazybek batyr el arasyndaǵy bir barymtada Qunanbaıdy naızamen at ústinen túsirip ketken. Bul týraly M.Áýezov Musylmanqul Jırenshın degenniń áńgimesin keltiredi: «Az ýaqyt ótti, bir kúni jylqyǵa jaý tıdi, baǵanaǵy sóz qaperimde joq, beldeýdegi Salpańqulaqqa mine shaptym, — depti Qunanbaı, — kelsem jaý jylqyny aıdap jiberip, jol tosyp, jasanyp turǵan eken. Salpańqulaq (Aǵanys bıden qalap alǵan aty) boı bermesten kelip jaýǵa kirip ketipti. Ózim bilmeı qaldym, qabyrǵamnan bireý naızamen salyp ketipti. Jyǵylyp qalyppyn, súıtsem Baraq tóreniń tóleńgiti Qaraqalpaq Qazbek degen batyr eken». Qunanbaıǵa qatysty muraǵat qujattarynda aıǵaqtalǵandaı osy barymtanyń daýy uzaqqa sozylǵan. Birjannyń Saraǵa jaýabyndaǵy:
Naımandy han jurtynan qýǵan shaqta,
Moıynyn Baraq qashqan bir bura almaı, — nemese,
Qazybek, Kenjeǵul men Batyr Baraq,
Qunekem qarańǵy úıge qoıǵan qamap, — degen
sózder eki rý arasynda osy tartystyń tarıhynan kóp syr beredi.
Sondaı-aq:
Shet elde Qanaı, Túsip, Boqanbaıym,
Ketirgen qatty sóılep Naıman jaıyn.
Baraqty han jurtynan qýyp tastap
Naımannyń mingizbegen jalǵyz taıyn, - degen
joldardyń syryna úńilsek, Qunanbaı Sybannyń jerin qarpyp qalý úshin Tobyqtynyń Syban jaq shekarasyna ishkerilete Qanaı sııaqty batyryn, Túsip, Boqanbaı sııaqty basty adamdaryn ádeıi qonystandyrady. Osy oqıǵaǵa baılanysty B.Isabaev tómendegideı áńgime aıtady: «… Jaz ótip, el kúzeýge qular kezde Baraq jyldaǵy ádetimen Saǵa bókterine qonýǵa kele jatypty. Kósh túıesin jetektegen Baraq báıbishesi eken. Tóre qolyna qusyn qondyrǵan kósh aldynda eken. Qanaı bir tar jerde tosyp turyp Baraqqa kóshin burýdy, jer óziniki ekenin aıtsa, tóre kóz salmapty da. Qanaı Baraqty qara baltanyń syrtymen urǵanda tóreniń aty soqqyǵa shydaı almaı keri qaıyrylǵan eken. Baraq sol bette qaıyrylmaı kósh basyn burǵyzyp kósh izimen keıin qaıtqan eken. Baraqtyń báıbishesi: — Qudaıym-aı, Tóreniń Baraǵyna báıbishe bolǵansha, Esimniń Qanaıyna toqal bolmaǵan ekenmin. Kóshimniń bas buryldy-aý! – dep ah urypty». (Ulylar mekeni. Novosıbırsk, 2001. 371-372 better). Qunanbaı men Baraq arasyndaǵy oqıǵalar jaıynda M.Áýezov, M.Beısenbaev, B.Isabaev, B.Saparaly, F.Jurtbaı eńbekterinde keńinen sóz bolǵan.
Saranyń «Qaısy Arǵyn jetedi Amankósherime» degendegi Amankósher degen kisi esimi keı nusqalarda bólek jazylyp júr. Anyǵynda Amankósher órdegi Naımanda asa baı adam bolǵan. Aqtaılaq bıdiń balasy Túgelbaı, odan Sybannyń ardaqtysy Ózbehan bolsa, sol Ózbehannyń áıeli ataqty Mánjan bıbi – Amankósherdiń qyzy. Áriptiń Mánjan ólgende aıtqan joqtaýy bar.
Sara aýzymen aıtylatyn:
… Arǵyn joq maqtasań da Toıǵulyndaı
Qor quıǵan qydyr kelip sabasyna.
… Asyna Toıǵulynyń báıge tikti
Toǵyz qyz Arǵyn bergen jetiminen, — degendegi
Toıǵuly — Sybannyń Jankóbek tarmaǵynan. Elinde bedeldi adam bolǵan. Ol dúnıe salǵanda búkil Orta júzge saýyn aıtylǵan. Arǵynnan kelgen kisiler attyń báıgesine tigýge toǵyz jetim qyz ákelgen eken, Árip sony aıtyp otyr.
Al endi, Birjandy Arǵyn atynan aıtystyryp otyrǵanmen Árip sonaý Birjan eli Kókshe, Kereký mańynyń Esil men Nura boıyn jaılaǵan Arǵynnyń Qarakesek, Shoń t.b. tarmaqtarynyń ıgi jaqsylaryn emes, ózine jaqyn Qarakereı, onyń ishinde Syban – Murynmen aýyly aralas bergi óńirdiń Arǵyndaryn ataıdy.
Kim jeter Janaıdarǵa Altaıdaǵy
Jeti júz jas bota men taılaǵy bar, - degendegi
Janaıdar Orynbaıuly Súıindik ishinde Tórtýyl degen rýdan. Kenesarynyń qol basshylarynyń biri bolǵan Janaıdar keıinnen Qarqaraly óńirinde bolys bolyp, ómiriniń sońynda qajyǵa barǵan adam.
Birjannyń aýzyna alynǵan adamdardyń biri Itqusty (keı nusqada Itqosty dep qate berilgen B.E.) shyn aty Aıtjan, rýy Qydyráli, óz elinde bolys bolǵan. 90-ǵa jetken jasynda Mekege baryp sonda qaıtys bolady.
Shynybaı asyp edi óz shaǵynda
Kim jeter er Qazekem arýaǵyna.
Jamantaı, Qusbek, Shyńǵys, Sartaı tórem
Ilingen talaı Naıman qarmaǵyna.
Arǵynnyń aqsaqaly ótti Alshynbaı
Ór Naıman talasqan joq er baǵyna.
Osyndaǵy aty atalǵandardyń bári derlik bergi óńirdiń ıgi jaqsylary. Shynybaı qajy Taraqty rýynan. Qarqaraly dýanynda belgili bılerdiń biri bolsa, Jamantaı, Qusbekter Qunanbaımen aǵa sultandyqqa talasqan adamdar. Alshynbaı bı Qunanbaıdyń qudasy. «Abaı jolynan» belgili Qarqaraly elinde ataqty adam bolǵan. Birjan ataıtyn áıgili Táttimbet kúıshi de osy óńirdiń adamy.
Aıtystaǵy negizgi taqyryptardyń biri – Abaı. Aıtysta Árip aıtysta Sara aýzymen Abaıdy jamandap, Birjan aýzymen aqtap alady. Bul týraly M.Áýezov, Turaǵul Abaıuly bastap zertteýshi ǵalymdar aıtyp ta, jazyp ta keledi.
M.Áýezov Abaıdyń ómirbaıanynyń alǵashqy nusqasynda (1927-1933) Abaıdyń shákirtterine arnaǵan óleń-synyna toqtala kelip: «Osy sózder aqyndardyń barlyǵyna da aýyr tıgen shyǵar. Biraq ishterinde, ásirese Árip qatty namys qylyp kektenip, Abaıdan esesin qaıyrmaq bolyp, «Birjan – Sara» aıtysyn shyǵarǵan. Sonda Sara aıtty qylyp Abaıdaǵy kegin shynymen-aq alǵandaı bolady. Birjan – Sara Áripke ánsheıin oıdan shyǵarǵan geroılar esepti ǵana kerek. Sondyqtan Birjannyń Arǵyn emes, Kereı ekendigin de eskermegen…» — degen áli soıalıstik ıdeologııanyń qysymyna ushyrap, ózgeriske túse qoımaǵan alǵashqy aıtqan pikiri aıtystaǵy Abaıǵa qatysty sózderge anyqtama bolyp tur. Bul másele Áriptiń Qýanyshbaımen aıtysynda da sóz bolady. Joǵaryda aıtylǵandaı Árip tek Abaıdy jamandady desek ol birjaqty bolar edi.
Ómirde ustaz tutyp, kóp ónege alǵan aqyndy Árip Birjan aýzymen asqaqtatyp, aqtap alyp otyrdy. Bul aıtystyń, ıaǵnı shyǵarmanyń shynaıy tartysqa qurylyp, sheber sharyqtaýlarǵa jetýine septigin tıgizgen.
Eń aldymen Árip Abaıdy óz eliniń bıi Serikbaımen salystyra sóıleıdi. Bul aıtys úshin kerek dúnıe. Al, negizinde Árip «Serikbaı qajyǵa» degen óleńinde qajynyń kemshilikterin de betine basqan. Osy Serikbaıdyń inisi Esikbaı Áripti Lepsi túrmesine jazyqsyz qamatqan da. Aıtysta Sara «Baǵlany Jigitektiń ketti qaıda» dep Bazaralyǵa joqshy bolsa, Birjan Abaıdy qorǵaı kep:
Dos kórgen áýlet zahıt ǵylymdardy,
Aldynda atasynan taǵlym bar-dy
Momynǵa jábir-japa qylmasyn dep
Jibergen jer aýdaryp zalymdardy, - dep ońtaıly
jaýap qaıtarady. Qalaı desek te aıtysta sóz bolǵan oqıǵalardyń qaı-qaısysy da tarıhtan alshaq ketpeıdi. Árip Tobyqty men Syban-Muryn arasyndaǵy sol kezdegi rýlyq qaqtyǵystardy eki aqyn arasyndaǵy sóz qaǵysyna, ıaǵnı, aıtystyń tabıǵatyna sheber paıdalanǵan.
Sóz sońynda taǵy da aıtarymyz bul pikirler jazdym boldy, kestim úzildi degen úkim emes. Ǵasyrǵa sozylǵan aıtystyń núktesin biz qoımaspyz, sirá, bizdiń taraptan aıtylǵan oı aıtys aqıqatyn tanýǵa septigin tıgizedi degen senimdemiz.
Baýyrjan Erdembekov,
«Alash aınasy».
