كۇن باتار كەشكە جاقىن تاۋدان اسىپ،
شاپاقتاپ، قىزىل التىن نۇرىن شاشىپ.
اقشامنىڭ قاراڭعىسى بولعان شاقتا،
اھ ۇرىپ، تابىسادى وڭشەڭ عاشىق، – دەپ باستالاتىن، ءتورت شۋماقتان تۇراتىن «شاما» ءانى «مەنمىن» دەگەن ءانشىنىڭ كەز كەلگەنىنە قول ەمەس. انشىدەن اسقان شەبەرلىك پەن تالانتتى، جوعارى دياپازوندى تالاپ ەتەتىن، ەڭ باستىسى، ايرىقشا اكتەرلىك قابىلەتسىز ءارى كىرمەيتىن «شامانى»، شىنىمەن دە، «شاماسى كەلەتىن» ءانشى عانا شىرقاي الادى. قالي بايجانوۆ اسقار اسۋىنا جەتكىزە ورىنداعان «شاما» ەرەيمەندىك شاما ەسىمدى ءانشى-اقىننىڭ ءانى ەكەنىن كوپشىلىك بىلمەيدى.
وسى ۋاقىتقا دەيىن بۇل ءان باياناۋىلدىڭ بەلدى ءانشىسى، اقىن، بالۋانى جارىلقاپبەردىگە تەلىنىپ كەلگەن. قازاق ەنتسيكلوپەدياسى مەن وسى ۋاقىتقا دەيىن شىققان ءان جيناقتارىندا دا سولاي بەرىلگەن. ال مۋزىكاتانۋشى اكادەميك احمەت جۇبانوۆ «زامانا بۇلبۇلدارى» ەڭبەگىندە: «جارىلقاپبەردى ءوزى ءان شىعارماعان، بىراق قاتارىنان وزعان ءانشى-ورىنداۋشى بولسا كەرەك»، – دەپتى.
ءان توڭىرەگىندە كەرەعار پىكىر كوپ. ءبىسمىللا بالابەكوۆ «ءان ساپارى» كىتابىندا «شامانى» جارىلقاپبەردىنىكى دەيدى: «ماشينا-شاما» – جارىلعاپبەردىنىڭ ءانى، ءىس ماشينكاسىنىڭ ەلگە تاراماعان، تەحنيكا ونەرىنىڭ مەشەۋ كەزى. سول كەزدىڭ تەحنيكا ۇستالىعىن مەڭگەرىپ، جالعىز وقتى شۇرىپپەلى ءشيتىنى قولدان جاسايتىن ساعىناي ۇستا جارىلقاپبەردىدەن وسى ءىس ماشيناسىنا ءان شىعارۋدى سۇرايدى. جارىلقاپبەردى كەلەسى جارمەڭكەدە دايىن ەتۋگە ۋاعدا بەرەدى. كەلەسى بوقىراۋدا ماشينەشە بۇلكىلدەتىپ، قولىنداعى دايار ولەڭمەن ءان شىعارىپ اكەلگەن… سوندا باياناۋىل تاۋىنىڭ كۇنشىعىس جاعىنداعى قىزىلتاۋ باۋىرىنداعى ەلدەردى كوپ ارالاعان ساپاربەك سول ەلدەردىڭ ءبىر جەرىنەن كورگەن شاماتاي دەگەن سۇلۋ قىزدى ەستەرىنە سالادى. ءسويتىپ، بۇل ءاننىڭ اتى «ماشينا-شاما» بولسىن دەپتى». ءاننىڭ ءسوزىنىڭ ءىس ماشينكاسىنا ەش قاتىسى جوق، سۇيگەن قىزعا ارنالعانى انىق.
ونەر زەرتتەۋشى زەينۇر قوسپاقوۆ «شامانىڭ» شاما نۇرۇلىنىكى ەكەندىگىنە ەش كۇمان كەلتىرمەيدى.
«شامانى» شالقىتا ورىنداعان، بۇگىنگە جەتكىزگەن قالي تۋرالى جازا كەلە، سول ۋاقىتتاعى عالىمجان مۇقاتوۆ ەسىمدى ءجۋرناليستىڭ «شاما» ءانى قالاي تۋعان؟» اتتى ماقالاسىنداعى قالي بايجانوۆپەن اڭگىمەسىنە دالەلدى دەرەك رەتىندە سۇيەنەدى. ويتكەنى قاليدىڭ ءوزى: «ماقتانعانىم ەمەس، ونى مىنا مەن عانا ايتىپ بەرە الامىن. باسقانىڭ ەشقايسىسىنان كوكەيىنە قوناقتار دەرەك تابا المايسىڭ… XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ەرەيمەندىك شاما كەيىن اقكولدەگى ەستاي ونەر شىڭىنا قىرانداي تۇلەپ ۇشقان. ءوز تۇسىندا قۇنارلى دارىنىمەن ەلگە تانىلعان، ەسىمى ارقاداعى ايگىلى كومپوزيتورلارمەن قاتار اتالاتىن سول قانجىعالى شامانىڭ ءوز اۋزىنان بۇل ءاندى التىباقان تۇبىندە ۇعىپ العان جارىلقاپبەردىنى مەن 18 جاسىمنان ۇستازىم دەيمىن»، – دەيدى. شامادان ءان العان – جارىلقاپبەردى، ودان ۇيرەنگەن قاليدىڭ بۇل سوزىنە قالاي سەنبەيسىڭ؟!
سونىمەن، تىڭداعاننىڭ رۋحىن كوتەرىپ، تامىرىندا جۇگىرگەن قانىن بۇلقىنتاتىن «شامانىڭ» ناق اۆتورى شاما قانداي ءانشى بولعان؟ تاعى دا قاليدىڭ اڭگىمەسىنە كوز تىگەلىك: «ءانشى شامانىڭ داۋىسى اشىق، ءتىلى وتكىر، تىنىسى كەڭ، ءان ايتقاندا سوزدەرىن ەكپىندەتە سوزىپ باستايتىن. ونىڭ دومبىرانى بيلەپ وتىرىپ شىرقاعان ءانىن ەستىگەندە قۇلاقتىڭ قۇرىشى قانىپ، جۇرەكتەن شەرىڭ تاراپ، سازى جان كۇيىڭدى تەبىرەنتەر ەدى. ماعان ۇيرەتكەندە وسى ءاندى جاكەڭ دە شامانىڭ تاپ وزىندەي شىرقادى-اۋ. بۇل ءاننىڭ تاريحىن ۇستازىم بىلاي شەرتكەن ەدى: سۋىرىپسالما اقىن، ءانشى، سەرى شاما بىردە ءبىزدىڭ اقيرەكتەگى قارجاس رۋىنا كەلىپ، كۇلىك اۋىلىنداعى اڭگىمەشىل، ساۋىقشىل بايدىڭ ۇيىنە قونادى. بەيتانىس ءانشىنى ءۇي يەسى اعىنان جارىلا قۇرمەتتەپ، ونىڭ ونەرىن ءوزىنىڭ ارۋ قىزى ساۋلەگە دارىتسام دەپ ىنتىعادى. ال ساۋلە بولسا وعان ىشتەي عاشىق. اۋىلدا اڭدۋ كوبەيدى. قىزعا تەجەۋ، جىگىتكە تور قۇرىلعان. شاما تۇلپار كۇرەڭىمەن بەيۋاقىتتا قالاي كەلسە دە، قالىڭدىعىن كەزدەستىرە الماي قينالادى. تەك جانى اشىعان جىرىندى جاستاردىڭ كومەگىمەن قوتاننان وڭاشاراق التىباقان باسىندا جۇزدەسىپتى».
عاشىعىمەن التىباقان تەپكەن ساتتە شىعىپ، «شاما ءانى» اتانعان ءاننىڭ لاپىلداعان ىنتىقتىقتان تۋعانى انىق بايقالادى. ساۋلە مەن شامانىڭ شاڭىراق كوتەرۋى دە – بۇل ءاننىڭ تەك شاماعا تيەسىلى ەكەندىگىنە بۇلتارتپاس ايعاق. قازاق ءانىنىڭ جاناشىرى ا.زاتاەۆيچ تە ءاننىڭ ءادىل باعاسىن بەرگەن.
P.S. سۇيىكتىسى ساۋلەگە ارناپ ءبىر عانا «شاما» ءانىن كوكىرەگىنەن ۇشىرعان شاما نۇرۇلىنىڭ انىنە قيانات جاساۋ – ونەرگە قيانات جاساۋ. قانشاما زەرتتەۋ مەن ايقىن دالەلدەردىڭ ارقاسىندا «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا 2010 جىلى توپتاستىرىلعان «قازاقتىڭ 1000 ءانى» انتولوگياسىندا «شامانىڭ ءانى» ءوز اۆتورىنا قايتارىلدى.
جادىرا جۇماكۇلباي، «الاش ايناسى».
