بۇگىنگە دەيىن كونە تۇرىك ءداۋىرىنىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى تۋرالى ارحەولوگيالىق ايعاقتار بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ەدى. قازىر سول بايىرعى زاماننىڭ ءان-كۇي ونەرىنىڭ تاريحي جادىگەرىنە كۋا بولىپ وتىرمىز. ول موڭعوليانىڭ حوۆد ايماعى، مانحان سۇمىنى جارگالانت حايرحان تاۋىنىڭ «ءومنوحين امان» دەگەن بايىرعى جارتاستاعى جەرلەۋ ورنىنان تابىلعان كونە تۇرىك ءداۋىرىنىڭ مۋزىكالىق اسپابى. تىپتەن، ول اسپاپتىڭ مويىن تۇسىندا كونە تۇرىك بىتىك ءماتىن جازىلعانى وتە سيرەك كەزدەسەتىن دەرەك عانا بولىپ قويماي، كونە تۇرىك يمپەرياسىنىڭ جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ اعاشقا ورنەكتەلگەن (بازىلحان 2005: 227-228) تاماشا نۇسقاسى رەتىندە زەرتتەۋشىلەردى قىزىقتىرىپ وتىر.ويتكەنى، ەۋرازيالىق كوشپەلىلەر مەكەن ەتكەن جەرلەردەن قازىرگى دەيىن بىرنەشە مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ ارحەولوگيالىق تابىلىمدارى تابىلعان ەدى. ول جەرلەۋ ورنىندا 2008 جىلى 25 ماۋسىمدا موڭعول ارحەولوگتارى تس.ءتوربات، د. ءباتسۇح، ت. باتبايار، ن.ءبايارحۇۇ، ت.يدەرحانگاي ء (توربات ت.ب. 2008: 275-279, 285-287)ارحەولوگيالىق قازبا زەرتتەۋلەرىن العاش رەت جۇرگىزگەن. ولار اتالمىش جارتاس ۇڭگىرى قۋىسىنداعى توپىراقتى تازالىپ تەكسەرگەندە، جالپاق قاستى اعاش ەر 1 دانا، تەسىكتى اعاش زات 1 دانا، تەمىر ساۋىتتىڭ بولىگى 3 دانا، اعاش تيەك 1 دانا، سوپاق تەمىر اشەكەي زات 1 دانا، بۇرىن قازىپ كومىپ كەتكەن دەگەن وق جەبەنىڭ ء بىر جەردەن 11 جانە 9 داناسىن انىقتاپ، بارلىعى 20 دانا تەمىر جەبە، جالپاق تەمىر زات 2 دانا (شەگە), تەمىر ۇزەڭگى 2 دانا، شاپان كيىمنىڭ قۇرامى ىسپەتتى سارى، جاسىل ءتۇستى قىتاي تورعىن بولشەكتەرى 50 دانا، ماتا ءۇزىندىسى 8 دانا، قورامساقتىڭ قابى ىسپەتتى تەرىنىڭ داناسى جانە دە ادامنىڭ قول اياق ساۋساقتارىنىڭ سۇيەكتەرى، وڭ، سول جاۋىرىن، قابىرعا سۇيەكتەرى اتالمىش توپىراققا كومىلىپ قالعاندىعىن انىقتاعان.
«جەرلەنگەن ەر ادامنىڭ باس سۇيەگى تولىق، جاقسى ساقتالىنعان. سول جاق ەڭبەك سۇيەگىندە جارالانىپ كەيىن بىتەۋ ايىعىپ جازىلعاننىڭ بەلىگسى بار. ول تەسىك جارانىڭ ولشەمى: 3,6ح2,0 سم ەڭبەگى مەن ماڭدا تۇسىندا شاشتىڭ قالدىعى بار. سۇيەكتىڭ ەپيفازى مەن ءتىتىڭ ەسكىرىپ كەتۋىنە قاراعاندا ادامنىڭ جاسى 20-25, بويىنىڭ ۇزىندىعى 166,7 سم ەر ادام. ادامنىڭ باس تۇسىندا اعاشپەن جاسالىنعان ءبىر مۋزىكالىق اسپاپتىڭ بەت تۇسىن جوعارى قاراتىپ، ونىڭ باسىن شىعىسقا باعىتتاپ قويعان، ۇزاق ۋاقىت وتسە دە العاشقى قويىلعان كۇيىندە جاقسى ساقتالىنعان اسپاپ بولدى. ول اسپاپتىڭ مويىنىنان باستاپ بەت تۇسىنىنىڭ جيەگىمەن كونە «رۋنا» جازۋى جازىلعان. اسپاپتىڭ تومەڭگى تۇسىندا جارتاس cۋرەتتەرىندە كەزدەسەتىن اڭشى ادامنىڭ ءار ءتۇرلى اڭداردى اۋلاپ تۇرعان سۋرەتى بەزەندىرىلگەن» دەيدى زەرتتەۋشىلەر.
موڭعوليا عىلىم اكادەمياسىنىڭ ارحەولوگيا ينستيتۋتى مەن گەرمانيا بونن قالاسىنداعى راين فريدريح ۆيلحەلم ۋنيۆەرسيتەتى اراسىنداعى كەلىسىم بويىنشا اتالمىش تابىلىمدار قالپىنا كەلتىرۋ، تۇمشالاۋ-كونسەرۆاتسيالىق جۇمىستارى ءۇشىن ول لابوراتورياسىنا جىبەرىلگەن ەكەن. ولاردىڭ راديوكاربوناتتىق زەرتتەۋلەرى بويىنشا اتالمىش جەرلەۋ ورنىنىڭ مەرزىمى 770-880 جىلدارعا ءتان دەگەن قورىتىندى شىعارعان.
گەرمانيا عالىمى پيتەر زيمەنىڭ زەرتتەۋى (سۋرەت-4) بويىنشا اعاشتان جاسالىنعان مۋزىكالىق اسپاپتىڭ مويىن تۇىندا 12 تاڭبا-ءارىپ جازىلعان. ول ءماتىندى: y(e)p(.)z čör ant (e)td(i)m(i)z - Y(e)p(.)z and čör we swore an oath (Lit, we made an oath ) — «يەپىز جانە ءچور، ءبىز انت ەتتىك» دەپ وقىعان (Törbat ت.ب. 2009: 379].
ءبىز، اتالمىش مۋزىكالىق اسپاپتاعى كونە تۇرىك بىتىك ءماتىنى جايىندا ءوز پىكىرىمىزدى ۇسىنىپ وتىرمىز. اسپاپتىڭ مويىن تۇسىنىڭ وڭ قاپتالىندا ۇشكىر زاتپەن سىزىپ جازعان كونە تۇرىك بىتىك ءماتىنى 12 تاڭبا-ارىپتەن تۇرادى.
ءماتىننىڭ ترانسكريپتسياسى: Yinčüre bitidimiz
ءماتىننىڭ ماعىناسى: سىيىنىپ جازدىق ء(بىز).
كونە تۇرىك تىلىندە yinčür-, yinčürü — سىيىنۋ، تابىنۋ، باس يۋ، قۇلدىق ۇرۋ [دتس 1969: 262]، yinčgele- سىيلاۋ، قۇرمەتتەۋ، تابىنۋ [DLT: III.411] دەگەن ماعىنادا كەزدەسەدى. ولاي بولسا، اتالمىش مۋزىكالىق اسپاپتاعى ءماتىننىڭ ماعىناسى - اسپاپتىڭ مۋزىكالىق قۇدىرەتىنە سىيىنىپ، اسپاپتىڭ يەسىنە باس ءيىپ ىرىم-جوسىندىق تۇرعىدان جازىلعان بولۋ كەرەك. اسپاپتاعى كونە تۇرىك بىتىك ءماتىننىڭ تاڭبا ارىپتىك ەرەكشەلىگىنە قاراعاندا، VIII-IX عاسىرلارعا قاتىستى دەپ جورامالدايمىز.
وسى ورايدا بۇل ءماتىندى : Yipinčöre bitidimiz - ء يىپىنچور-گە جازدىق دەپ وقىپ، «قىل ءجىپتى ءچور-گە ( ەرتەكشى-گە// اسپاپ يەسى+نە) (ارناپ) جازدىق» دەپ تە قاراستىرۋعا بولار ەدى. ويتكەن، بىزگە بەلگىلى تىلدىك دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، yip — ءجىپ، ارقان، قىل [دتس 1969: 267; رادلوۆ وستن. III-1: 530 «نيتكا، ۆەرەۆكا»), ال čöre تۇلعاسى ساقتالعان čörčök > چورچوك - ەرتەگى، اپسەنە، čörčök > چورچوك - 1.ەرتەگى، اپسەنە، 2. سوزشەڭ، مىلجىڭ [رادلوۆ وستن. III-2: 2042]، čörčöktö- > چورچوكتو- ەرتەگى ايتۋ [بۋداگوۆ سستتن. I: 493 ]، چورە- ءچور- 1. ءجۇرۋ، 2. ءومىر ءسۇرۋ، 3. قىزمەت ەتۋ، چوچوك- قىسقا ەرتەگى [بۋتاناەۆ 1999: 222-223] سوزدەرى كەزدەسەدى. دەمەك، قازاقشا čerter (// čörter?) > ءۇش ىشەكتى شەرتەر مۋزىكالىق اسپابىنىڭ اتاۋى اتالمىش سوزدەرمەن ءبىر جەلىلەس، ءتىپت čör — پروتو تۇرىك تۇلعاسى بولسا كەرەك.
بۇل جەرلەۋ ورنىن العاش زەرتتەگەن موڭعول ارحەولوگى تس.ءتوربات ءسوز بولىپ وتىرعان مۋزىكالىق اسپاپتىڭ باسىنداعى «اڭ-جانۋار» بەينەسىن، بايىرعى كەزدەردەن ساقتالىنىپ كەلە جاتقان موڭعولداردىڭ morin quγur > اتباس قوبىزشا، šïnaγan quγur > وجاۋ ىسپەتتى قوبىزشاسىنا ۇقساس كەلەدى دەپ بولجايدى [Törbat ت.ب. 2009: 376]. الايدا جەرلەۋ ورنىنان قوبىزدىڭ ىسقىشى جايىندا قانداي ءبىر مالىمەت، ايعاقتار انىق بولماي وتىر.
كوشپەلىلەردىڭ مۋزىكالىق اسپاپتار جايىندا قىتاي جازبالارىندا: «…بۇل ەلدىڭ ادامدارى داۋىستارىن سوزىپ، ازانداتىپ ءان سالعاندى جاقسى كورەدى، اۋەندەرى قاسقىردىڭ ۇلىعانىنا دا ۇقسايدى… ءان ايتىپ، بي بيلەپ دۋمان قۇرادى…»، «قىرعىزداردا….مۋزىكالىق اسپاپتاردان سىبىزعى، داۋىلپاز، سىرناي قاتارلى اسپاپتار بار» [بيچۋرين 1998:125; قتتقد، IV. 4.24, 25, 385] دەگەن مالىمەتتەر عانا بار. ورتاعاسىرلىق شىعىس مينياتيۋرالارىندا قوبىز ىسپەتتى مۋزىكالىق اسپاپ بەينەلەنگەندەرى بارشىلىق.
قازىرگى تۇرىك تىلدەرى مەن سويلەنىستەرىندە ءداستۇرلى مۋزىكالىق اسپاپتاردىڭ نەگىزگى اتاۋلارى ءوزارا ۇقساس، قوبىز بەن دومبىرا اتاۋلارىنىڭ كەيبىرەۋلەرى تولىق سايكەسەدى. مىسالى، قازاقتارداعى قىلقوبىزدى التايشا — يكيلي، حاكاسشا ىىح، تىۆاشا — يگيل دەپ اتايدى. ال، شەرتەردى حاكاسشا - حومىس (qomïs> حومىس — حاكاستاردىڭ ەكى ىشەكتى كۇي اسپابى [بۋتاناەۆ 1999: 188]), التايشا — توپشۋر، تىۆاشا — دوپشۋلۋر چانزى، ياكۋتشا — كىرىمپا، شاڭقوبىزدى التايلىقتار كومۋس، حاكاس، تىۆالاردا تەمىر حومىس، دەمير حومۋس [سارىباەۆ 1980: 76-77] دەپ اتايدى. ماحمۇد قاشعاريدىڭ «ديۋاني لۇعات-ت تۇرىك» سوزدىگىندە qobuz > قوبۇز، قوبىز، qobza-, qobzal-, qobzaš-, qobzat- > قوبىز تارتۋ، قوبىزداۋ، قوبىزبەن ويناسۋ، قوبىزداتۋ [DLT: I.19; III.173] تۇلعالارىندا كەزدەسەدى. سارى ۇيعىر تىلىندە qonïs> قونىس -ىشەكتى كۇي اسپابى [ مالوۆ 1957: 58].
موڭعول تىلدەرىندە qoγur > حۋر، قوبىزشا، ىسپا قوبىز (قىل ىشەكتى كۇي اسپابى), اتباس قوبىزشا، aman quγur > امان حۋر، سىرناي، kele quγur > حەل حۋر، ۇشكىرىك، قامىس سىرناي [تسەۆەل 1966: 738; بازىلحان 1984: 541]، qoγur // quγur > موڭعول ۇلتىنىڭ ىشەكتى كۇي اسپابى، morin quγur > اتباس قوبىزشا، šïnaγan quγur > وجاۋ ىسپەتتى قوبىزشا، dörben čikitei quγur ء> تورت قۇلاقتى قوبىزشا. سونىمەن قاتار موڭعول تىلدەرىنىدە qobis > «ياتگا» سەكىلدى كۇي اسپابى، ءتورت ىشەكتى كەلەدى، شاناعى جىلان تەرىسىنەن جاسالادى. دەمەك، qobis // qobur // quγur -ء تۇبىر اتاۋلارى ءبىر توركىندەس [Sečenčoγtu 1988: 1122-1123]. ال، تۇڭعىس-مانجۇر تىلدەرىندە: kuur > كۋر «مۋزىكالىق اسپاپ» تۇلعاسىندا كەزدەسەدى [سستميا-1: 434-435 ].
سول سەبەپتەن، تۇرىك-موڭعول تىلدەرىندە qop — (qob- // quw — //quγ-ء) تۇبىر مورفەماعا +ur ( +uz //+ ءus) تۇبىر مورفەماسى جالعانىپ «قۋىس-قوبى كەڭىستىكتەن ىسقىرۋ، ۇسكىرۋ، ۇرىلۋ، ىزىلداۋ سەكىلدى داۋ+ىس // دىب+ىس شىعارىلۋى» دەگەن جالپى سەمانتيكالىق ءورىستى بىلدىرەتىن qobur // quγur // qobuz //qomus سوزدەرى تۋىنداعان.
ال، كونە تۇرىك تىلىندە sub- // sib-ء تۇبىر مورفەمادان سىب+ىزعى جانە باسقا ءسوز اتاۋلار تۋىنداعان.
ال، دومبىرا اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى تۇرىك، موڭعول تىلدەرىندەگى dop- //dom-ء تۇبىر موفەمادان «دومالاق، دومالانۋ، تومپايۋ، دومالاق ىدىس، دوڭگەلەك اسپاپ» [بازىلحان 2000:237] ماعىنالى، دوم+بىرا، توپ+شۋىر (top+šuur > توپشۋر -ىشەكتى مۋزىكالىق اسپاپ، top+šular > توپشۋلار), توپچىل، توپچىل حومىس [بۋتاناەۆ 1999:150] ) سىندى اتاۋلارى دا قالىپتاسقانىن بايقاۋعا بولادى.
ەندەشە اتالمىش مۋزكىكالىق اسپابى كونە داۋىردەگى ءتوتۋما اتاۋى نە بولدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە بۇل بايىرعى زاماننىڭ qob+uz > قوبۇز، باسقاشا ايتقاندا قوبىزدىڭ كونە تۇرىك داۋىرىندەگى نۇسقاسى بولۋ كەرەك.
قورىتا ايتقاندا، 2008 جىلى موڭعوليانىڭ حوۆد ايماعى، مانحان سۇمىنى جارگالانت حايرحان تاۋىنىڭ جارتاس ۇڭگىرى جەرلەۋ ورنىنان تابىلعان اتالمىش مۋزىكالىق اسپابى qob+uz > قوبۇز//قوبىزدىڭ VIII عاسىرلارداعى ىلكى نۇسقالارىنىڭ بىرەگەيى قۇندى ايعاعى ەكەندىگى داۋسىز. ال، مۋزىكالىق اسپاپتاعى ماتىندە قۇدىرەتتى قوبىز ۇنىنە جانە قوبىزشىعا ء(تىپتى اڭ جانۋارلار، كۇي مۋزىكا تابيعاتىنا) ء تانتى بولعان وكىلدەردىڭ «Yinčüre bitidimiz /يىنچۇرە ءبىتىدىمىز/ — سىيىنىپ تابىنىپ جازدىق» دەگەن ماعىنالى ءسوز جازىلعان بولسا كەرەك.
ءناپىل بازىلحان، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى
ادەبيەتتەر:
بازىلحان 1984 — بازىلحان ب. مونگول-كازاح تول (موڭعولشا-قازاقشا سوزدىك). -ولگي، 1984. -886 ح.
بازىلحان 2000- بازىلحان ب. قازاق جانە موڭعول تىلدەرىنىڭ سالىستىرمالى-تاريحي گرامماتيكاسى (مورفولوگيا). — الماتى، 2000.- 446 بەت.
بازىلحان 2005 - بازىلحان ن. كونە تۇرىك بىتىكتاستارى مەن ەسكەرتكىشتەرى (ورحون، ەنيسەي، تالاس) //سەريا : «قازاقستان تاريحى تۋرالى تۇركى دەرەكتەمەلەرى» -2 توم. -الماتى: دايك-پرەسس، 2005. -252 +144 ب.
بيچۋرين 1998 — بيچۋرين ن.يا. (ياكينف). سوبرانيە سۆەدەني و ناروداح، وبيتاۆشيح ۆ سرەدنەي ازي ۆ درەۆنيە ۆرەمەنا. I توم. الماتى. توو «جالىن باسپاسى». 1998.- 485.
بۋداگوۆ، سستتن. I. - بۋداگوۆ ل. سراۆنيتەلنىي سلوۆار تۋرەتسكو-تاتارسكيح نارەچي. توم-1. سانكت-پەتەربۋرگ: تيپوگرافيا يمپەراتورسكوي اكادەمي ناۋك. 1968.- 810 س.
بۋتاناەۆ 1999 - بۋتاناەۆ ۆ.يا. حاكاسسكو-رۋسسكي يستوريكو-ەتنوگرافيچەسكي سلوۆار. ۋچەبنوە پوسوبيە دليا پرەپوداۆاتەلەي گۋمانيتارنىح ۆۋزوۆ تيۋركو-يازىچنىح رەسپۋبليك روسسي. — اباكان: ۋپپ «حاكاسيا»، 1999. -240س.
دتس 1969 — درەۆنەتيۋركسكي سلوۆار. — م.،ل. 1969.- 676.
قتتقد، IV. - قازاقستان تاريحى تۋرالى قىتاي دەرەكتەمەلەرى. IV توم. اۋلەتتىك تاريحي جىلنامالار. 2-ءبولىم.- الماتى: دايك-پرەسس، 2006.-480 ب.
مايدار 1981- مايدار د. مونگولىن ءتۇۇح سوەلىن دۋرسگالت ءزۇيلس. موسكۆا: پروگرەسس حەۆلەلين گازار. -1981. -176.
مالوۆ 1957 — مالوۆ س.ە. يازىك جەلتىح ۋيگۋروۆ. -الما-اتا: يزداتەلستۆو ان كازسسر، 1957. -197.
رادلوۆ، وستن. III-1. — رادلوۆ ۆ.ۆ. وپىت سلوۆاريا تيۋركسكيح نارەچي. توم ترەتي. چاست-1. سانكتپەتەربۋرگ، 1905. 1-1260 س.
رادلوۆ، وستن. III-2. — رادلوۆ ۆ.ۆ. وپىت سلوۆاريا تيۋركسكيح نارەچي. توم ترەتي. چاست-2. سانكتپەتەربۋرگ، 1905. 1261-2204 س . الفاۆيتنىي ۋكازاتەل 1-98.
سارىباەۆ 1980 — سارىباەۆ بولات قازاقتىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى. -الماتى: ونەر، 1980. -208 بەت.
سستميا-1. — سراۆنيتەلنىي سلوۆار تۋنگۋسو-مانچجۋرسكيح يازىكوۆ. -ل.، 1975, توم 1.-672; 1977, توم 2.- 992 س.
ءتوربات، ت.ب. 2008 ء— توربات تس.، ءباتسۇح د.، باتبايار ت.، ءبايارحۇۇ ن. مونگول التايگااس يلەرسەن حادنى ورشۋلگۋد (ۋردچيلسان ءۇر ءدۇن) // ارحەولوگين سۋدلال. Studia Archaeologica. Tomus (VI) XXVI. Fasciculus.1-22. -ۋلاانبااتار، 2008.- 274-292
تسەۆەل 1966 - تسەۆەل يا. مونگول حەلني توۆچ تايلبار تول. -ۋلاانبااتار، 1966.- 912.
DLT.I - Divanü luğat-it Türk Tercümesi. Çeviren: Besim Atalay. Ankara, 1985. cilt I.- 530 s.
DLT.III — Divanü luğat-it Türk Tercümesi. Çeviren: Besim Atalay. — Ankara, 1986. cilt III. — 462 s.
Nomads of Eurasia 1989 — Nomads of Eurasia. National history museum Los Angeles county in association with University of Washington Press. Seattle and London, 1989.-221.
Sečenčoγtu 1988 — Sečenčoγtu Mongγol üges-ün ijaγur-un toli. Öbür mongγul-un arad-un keblel-ün qoriy-a. — Köke qota, 1988.-2973.
Törbat, ت.ب. 2009 — Törbat Tsagaan, Batsükh Dunbüree, Jan Bemmann, Höllmann Thomas O.، Zieme Peter A rock tomb of the ancient Turkic period in the Zhargalant Khairkhan mountains, Khovd aimag, with oldest preserved horse-head fiddle in Mongolia — A preliminary report // Current Archaeological research in Mongolia. Papres from the First International Conference on «Archaeological research in Mongolia» held in Ulaanbaatar, August 19th-23rd, 2007. Edited by Jan Bemmann, hermann Parzinger, Ernst Pohl, Damdinsüren Tseveendorzh. Vor-und Frühgeschichtliche Archäologie Rheinsche Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn. Bonn Contrinutions to Asian Archaeology. 2009.Volume 4. — pp. 365-383.
ناپيل بازىلحان
نادپيس ۆ درەۆنەتيۋركسكوم مۋزىكالنوم ينسترۋمەنتە:
يستوريكو-يستوچنيكوۆەدچەسكيە پرەدۆاريتەلنىي چتەنيا
ۆ داننوم ستاتە اۆتوروم راسسماتريۆاەتسيا نوۆىي پروچتەنيا نادپيس ۆ درەۆنەتيۋركسكوم مۋزىكالنوم ينسترۋمەنتە، كوتورىە ياۆليايۋتسيا پروتوتيپوم سوۆرەمەننوگو كوبۋزا، نايدەننوم ۆ 2008 گ. ۆ مونگولي نا سكالنوم پوگرەبەنيە درەۆنەتيۋركسكوگو پەريودا. پروچتەنيە نادپيس: Yinčüre bitidimiz — پوكلونيايا ناپيسالي
Ph.Dr Napil BAZYLKHAN
THE INSCRIPTION ON ANCIENT TURKIC MUSICAL INSTRUMENT:
HISTORICAL AND SOURCE STUDY PRELIMINARY READING
In this article the author considers a new reading of inscription on ancient Turkic musical instrument, which is the prototype of the modern kobuza, found in 2008 in Mongolia in the rock tomb of the ancient Turkic period. Reading the inscription: Yinčüre bitidimiz — By bowing were written.
تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: "كونە تۇرىك ءداۋىرىنىڭ مۋزىكالىق اسپابىنداعى (قوبىزىنداعى) ءماتىن: تاريحي-دەرەكتانۋلىق العاشقى تالداۋ"
