Bügınge deiın köne türık däuırınıŋ muzykalyq aspaptary turaly arheologiialyq aiǧaqtar belgısız bolyp kelgen edı. Qazır sol baiyrǧy zamannyŋ än-küi önerınıŋ tarihi jädıgerıne kuä bolyp otyrmyz. Ol Moŋǧoliianyŋ Hovd aimaǧy, Manhan sūmyny Jargalant hairhan tauynyŋ «Ömnöhiin aman» degen baiyrǧy jartastaǧy jerleu ornynan tabylǧan köne türık däuırınıŋ muzykalyq aspaby. Tıpten, ol aspaptyŋ moiyn tūsynda köne türık bıtık mätın jazylǧany öte sirek kezdesetın derek ǧana bolyp qoimai, köne türık imperiiasynyŋ jazba eskertkışterınıŋ aǧaşqa örnektelgen (Bazylhan 2005: 227-228) tamaşa nūsqasy retınde zertteuşılerdı qyzyqtyryp otyr.Öitkenı, euraziialyq köşpelıler meken etken jerlerden qazırgı deiın bırneşe muzykalyq aspaptardyŋ arheologiialyq tabylymdary tabylǧan edı. Ol jerleu ornynda 2008 jyly 25 mausymda moŋǧol arheologtary S.Törbat, D. Batsüh, T. Batbaiar, N.Baiarhüü, T.İderhangai (Törbat t.b. 2008: 275-279, 285-287)arheologiialyq qazba zertteulerın alǧaş ret jürgızgen. Olar atalmyş jartas üŋgırı quysyndaǧy topyraqty tazalyp teksergende, jalpaq qasty aǧaş er 1 dana, tesıktı aǧaş zat 1 dana, temır sauyttyŋ bölıgı 3 dana, aǧaş tiek 1 dana, sopaq temır äşekei zat 1 dana, būryn qazyp kömıp ketken degen oq jebenıŋ bır jerden 11 jäne 9 danasyn anyqtap, barlyǧy 20 dana temır jebe, jalpaq temır zat 2 dana (şege), temır üzeŋgı 2 dana, şapan kiımnıŋ qūramy ıspettı sary, jasyl tüstı qytai torǧyn bölşekterı 50 dana, mata üzındısı 8 dana, qoramsaqtyŋ qaby ıspettı terınıŋ danasy jäne de adamnyŋ qol aiaq sausaqtarynyŋ süiekterı, oŋ, sol jauyryn, qabyrǧa süiekterı atalmyş topyraqqa kömılıp qalǧandyǧyn anyqtaǧan.
«Jerlengen er adamnyŋ bas süiegı tolyq, jaqsy saqtalynǧan. Sol jaq eŋbek süiegınde jaralanyp keiın bıteu aiyǧyp jazylǧannyŋ belıgsı bar. Ol tesık jaranyŋ ölşemı: 3,6h2,0 sm Eŋbegı men maŋda tūsynda şaştyŋ qaldyǧy bar. Süiektıŋ epifazy men tıtıŋ eskırıp ketuıne qaraǧanda adamnyŋ jasy 20-25, boiynyŋ ūzyndyǧy 166,7 sm er adam. Adamnyŋ bas tūsynda aǧaşpen jasalynǧan bır muzykalyq aspaptyŋ bet tūsyn joǧary qaratyp, onyŋ basyn şyǧysqa baǧyttap qoiǧan, ūzaq uaqyt ötse de alǧaşqy qoiylǧan küiınde jaqsy saqtalynǧan aspap boldy. Ol aspaptyŋ moiynynan bastap bet tūsynynyŋ jiegımen köne «runa» jazuy jazylǧan. Aspaptyŋ tömeŋgı tūsynda jartas curetterınde kezdesetın aŋşy adamnyŋ är türlı aŋdardy aulap tūrǧan suretı bezendırılgen» deidı zertteuşıler.
Moŋǧoliia Ǧylym akademiiasynyŋ Arheologiia instituty men Germaniia Bonn qalasyndaǧy Rain Fridrih Vilhelm universitetı arasyndaǧy kelısım boiynşa atalmyş tabylymdar qalpyna keltıru, tūmşalau-konservasiialyq jūmystary üşın ol laboratoriiasyna jıberılgen eken. Olardyŋ radiokarbonattyq zertteulerı boiynşa atalmyş jerleu ornynyŋ merzımı 770-880 jyldarǧa tän degen qorytyndy şyǧarǧan.
Germaniia ǧalymy Piter Zimenıŋ zertteuı (Suret-4) boiynşa aǧaştan jasalynǧan muzykalyq aspaptyŋ moiyn tūynda 12 taŋba-ärıp jazylǧan. Ol mätındı: y(e)p(.)z čör ant (e)td(i)m(i)z - Y(e)p(.)z and čör we swore an oath (Lit, we made an oath ) — «Iepız jäne Chör, bız ant ettık» dep oqyǧan (Törbat t.b. 2009: 379].
Bız, atalmyş muzykalyq aspaptaǧy köne türık bıtık mätını jaiynda öz pıkırımızdı ūsynyp otyrmyz. Aspaptyŋ moiyn tūsynyŋ oŋ qaptalynda üşkır zatpen syzyp jazǧan köne türık bıtık mätını 12 taŋba-ärıpten tūrady.
Mätınnıŋ transkripsiiasy: Yinčüre bitidimiz
Mätınnıŋ maǧynasy: Syiynyp jazdyq (bız).
Köne türık tılınde yinčür-, yinčürü — syiynu, tabynu, bas iiu, qūldyq ūru [DTS 1969: 262], yinčgele- syilau, qūrmetteu, tabynu [DLT: III.411] degen maǧynada kezdesedı. Olai bolsa, atalmyş muzykalyq aspaptaǧy mätınnıŋ maǧynasy - aspaptyŋ muzykalyq qūdyretıne syiynyp, aspaptyŋ iesıne bas iıp yrym-josyndyq tūrǧydan jazylǧan bolu kerek. Aspaptaǧy köne türık bıtık mätınnıŋ taŋba ärıptık erekşelıgıne qaraǧanda, VIII-IX ǧasyrlarǧa qatysty dep joramaldaimyz.
Osy oraida būl mätındı : Yipinčöre bitidimiz - Iıpınchör-ge jazdyq dep oqyp, «qyl jıptı chör-ge ( ertekşı-ge// aspap iesı+ne) (arnap) jazdyq» dep te qarastyruǧa bolar edı. Öitken, bızge belgılı tıldık derekterge süiensek, yip — jıp, arqan, qyl [DTS 1969: 267; Radlov OSTN. III-1: 530 «nitka, verevka»), al čöre tūlǧasy saqtalǧan čörčök > chörchök - ertegı, äpsene, čörčök > chörchök - 1.ertegı, äpsene, 2. sözşeŋ, myljyŋ [Radlov OSTN. III-2: 2042], čörčöktö- > chörchöktö- ertegı aitu [Budagov SSTTN. I: 493 ], chöre- chör- 1. jüru, 2. ömır süru, 3. qyzmet etu, chöchök- qysqa ertegı [Butanaev 1999: 222-223] sözderı kezdesedı. Demek, qazaqşa čerter (// čörter?) > üş ışektı şerter muzykalyq aspabynyŋ atauy atalmyş sözdermen bır jelıles, tıpt čör — proto türık tūlǧasy bolsa kerek.
Būl jerleu ornyn alǧaş zerttegen moŋǧol arheology S.Törbat söz bolyp otyrǧan muzykalyq aspaptyŋ basyndaǧy «aŋ-januar» beinesın, baiyrǧy kezderden saqtalynyp kele jatqan moŋǧoldardyŋ morin quγur > atbas qobyzşa, šïnaγan quγur > ojau ıspettı qobyzşasyna ūqsas keledı dep boljaidy [Törbat t.b. 2009: 376]. Alaida jerleu ornynan qobyzdyŋ ysqyşy jaiynda qandai bır mälımet, aiǧaqtar anyq bolmai otyr.
Köşpelılerdıŋ muzykalyq aspaptar jaiynda qytai jazbalarynda: «…būl eldıŋ adamdary dauystaryn sozyp, azandatyp än salǧandy jaqsy köredı, äuenderı qasqyrdyŋ ūlyǧanyna da ūqsaidy… än aityp, bi bilep duman qūrady…», «qyrǧyzdarda….muzykalyq aspaptardan sybyzǧy, dauylpaz, syrnai qatarly aspaptar bar» [Bichurin 1998:125; QTTQD, IV. 4.24, 25, 385] degen mälımetter ǧana bar. Ortaǧasyrlyq şyǧys miniatiuralarynda qobyz ıspettı muzykalyq aspap beinelengenderı barşylyq.
Qazırgı türık tılderı men söilenısterınde dästürlı muzykalyq aspaptardyŋ negızgı ataulary özara ūqsas, qobyz ben dombyra ataularynyŋ keibıreulerı tolyq säikesedı. Mysaly, qazaqtardaǧy qylqobyzdy altaişa — ikili, hakasşa yyh, tyvaşa — igil dep ataidy. Al, şerterdı hakasşa - homys (qomïs> homys — hakastardyŋ ekı ışektı küi aspaby [Butanaev 1999: 188]), altaişa — topşuur, tyvaşa — dopşulur chanzy, iakutşa — kyrympa, şaŋqobyzdy altailyqtar komus, hakas, tyvalarda temır homys, demir homus [Sarybaev 1980: 76-77] dep ataidy. Mahmūd Qaşǧaridıŋ «Diuani lūǧat-t türık» sözdıgınde qobuz > qobūz, qobyz, qobza-, qobzal-, qobzaš-, qobzat- > qobyz tartu, qobyzdau, qobyzben oinasu, qobyzdatu [DLT: I.19; III.173] tūlǧalarynda kezdesedı. Sary ūiǧyr tılınde qonïs> qonys -ışektı küi aspaby [ Malov 1957: 58].
Moŋǧol tılderınde qoγur > hur, qobyzşa, yspa qobyz (qyl ışektı küi aspaby), atbas qobyzşa, aman quγur > aman huur, syrnai, kele quγur > hel huur, üşkırık, qamys syrnai [Sevel 1966: 738; Bazylhan 1984: 541], qoγur // quγur > moŋǧol ūltynyŋ ışektı küi aspaby, morin quγur > atbas qobyzşa, šïnaγan quγur > ojau ıspettı qobyzşa, dörben čikitei quγur > tört qūlaqty qobyzşa. Sonymen qatar moŋǧol tılderınıde qobis > «iatga» sekıldı küi aspaby, tört ışektı keledı, şanaǧy jylan terısınen jasalady. Demek, qobis // qobur // quγur - tübır ataulary bır törkındes [Sečenčoγtu 1988: 1122-1123]. Al, tūŋǧys-manjūr tılderınde: kuur > kuur «muzykalyq aspap» tūlǧasynda kezdesedı [SSTMIа-1: 434-435 ].
Sol sebepten, türık-moŋǧol tılderınde qop — (qob- // quw — //quγ-) tübır morfemaǧa +ur ( +uz //+ us) tübır morfemasy jalǧanyp «quys-qoby keŋıstıkten ysqyru, üskıru, ūrylu, yzyldau sekıldı dau+ys // dyb+ys şyǧaryluy» degen jalpy semantikalyq örıstı bıldıretın qobur // quγur // qobuz //qomus sözderı tuyndaǧan.
Al, köne türık tılınde sub- // sib- tübır morfemadan syb+yzǧy jäne basqa söz ataular tuyndaǧan.
Al, dombyra atauynyŋ şyǧu tegı türık, moŋǧol tılderındegı dop- //dom- tübır mofemadan «domalaq, domalanu, tompaiu, domalaq ydys, döŋgelek aspap» [Bazylhan 2000:237] maǧynaly, dom+byra, top+şuyr (top+šuur > topşur -ışektı muzykalyq aspap, top+šular > topşular), topchyl, topchyl homys [Butanaev 1999:150] ) syndy ataulary da qalyptasqanyn baiqauǧa bolady.
Endeşe atalmyş muzkykalyq aspaby köne däuırdegı tötuma atauy ne boldy degen zaŋdy sūraq tuyndaidy. Bızdıŋ pıkırımızşe būl baiyrǧy zamannyŋ qob+uz > qobūz, basqaşa aitqanda qobyzdyŋ köne türık däuırındegı nūsqasy bolu kerek.
Qoryta aitqanda, 2008 jyly Moŋǧoliianyŋ Hovd aimaǧy, Manhan sūmyny Jargalant hairhan tauynyŋ jartas üŋgırı jerleu ornynan tabylǧan atalmyş muzykalyq aspaby qob+uz > qobūz//qobyzdyŋ VIII ǧasyrlardaǧy ılkı nūsqalarynyŋ bıregeiı qūndy aiǧaǧy ekendıgı dausyz. Al, muzykalyq aspaptaǧy mätınde qūdyrettı qobyz ünıne jäne qobyzşyǧa (tıptı aŋ januarlar, küi muzyka tabiǧatyna) täntı bolǧan ökılderdıŋ «Yinčüre bitidimiz /iınchüre bıtıdımız/ — Syiynyp tabynyp jazdyq» degen maǧynaly söz jazylǧan bolsa kerek.
Näpıl BAZYLHAN, filologiia ǧylymynyŋ kandidaty
ÄDEBİETTER:
Bazylhan 1984 — Bazylhan B. Mongol-kazah tol (Moŋǧolşa-qazaqşa sözdık). -Ölgii, 1984. -886 h.
Bazylhan 2000- Bazylhan B. Qazaq jäne moŋǧol tılderınıŋ salystyrmaly-tarihi grammatikasy (Morfologiia). — Almaty, 2000.- 446 bet.
Bazylhan 2005 - Bazylhan N. Köne türık bıtıktastary men eskertkışterı (Orhon, Enisei, Talas) //Seriia : «Qazaqstan tarihy turaly türkı derektemelerı» -2 tom. -Almaty: Daik-Press, 2005. -252 +144 b.
Bichurin 1998 — Bichurin N.Iа. (İakinf). Sobranie svedenii o narodah, obitavşih v Srednei Azii v drevnie vremena. I tom. Almaty. TOO «Jalyn baspasy». 1998.- 485.
Budagov, SSTTN. I. - Budagov L. Sravnitelnyi slovar turesko-tatarskih narechii. Tom-1. Sankt-peterburg: Tipografiia imperatorskoi akademii nauk. 1968.- 810 s.
Butanaev 1999 - Butanaev V.Iа. Hakassko-russkii istoriko-etnograficheskii slovar. Uchebnoe posobie dlia prepodavatelei gumanitarnyh vuzov tiurko-iazychnyh respublik Rossii. — Abakan: UPP «Hakasiia», 1999. -240s.
DTS 1969 — Drevnetiurkskii slovar. — M.,L. 1969.- 676.
QTTQD, IV. - Qazaqstan tarihy turaly qytai derektemelerı. IV tom. Äulettık tarihi jylnamalar. 2-bölım.- Almaty: Daik-Press, 2006.-480 b.
Maidar 1981- Maidar D. Mongolyn tüüh soelyn dursgalt züils. Moskva: Progress hevleliin gazar. -1981. -176.
Malov 1957 — Malov S.E. Iаzyk jeltyh uigurov. -Alma-Ata: İzdatelstvo AN KazSSR, 1957. -197.
Radlov, OSTN. III-1. — Radlov V.V. Opyt slovaria tiurkskih narechii. Tom tretii. Chast-1. Sanktpeterburg, 1905. 1-1260 s.
Radlov, OSTN. III-2. — Radlov V.V. Opyt slovaria tiurkskih narechii. Tom tretii. Chast-2. Sanktpeterburg, 1905. 1261-2204 s . Alfavitnyi ukazatel 1-98.
Sarybaev 1980 — Sarybaev Bolat Qazaqtyŋ muzykalyq aspaptary. -Almaty: Öner, 1980. -208 bet.
SSTMIа-1. — Sravnitelnyi slovar tunguso-manchjurskih iazykov. -L., 1975, tom 1.-672; 1977, tom 2.- 992 s.
Törbat, t.b. 2008 — Törbat S., Batsüh D., Batbaiar T., Baiarhüü N. Mongol Altaigaas ilersen hadny orşuulguud (urdchilsan ür dün) // Arheologiin sudlal. Studia Archaeologica. Tomus (VI) XXVI. Fasciculus.1-22. -Ulaanbaatar, 2008.- 274-292
Sevel 1966 - Sevel Iа. Mongol helnii tovch tailbar tol. -Ulaanbaatar, 1966.- 912.
DLT.I - Divanü luğat-it Türk Tercümesi. Çeviren: Besim Atalay. Ankara, 1985. cilt I.- 530 s.
DLT.III — Divanü luğat-it Türk Tercümesi. Çeviren: Besim Atalay. — Ankara, 1986. cilt III. — 462 s.
Nomads of Eurasia 1989 — Nomads of Eurasia. National history museum Los Angeles county in association with University of Washington Press. Seattle and London, 1989.-221.
Sečenčoγtu 1988 — Sečenčoγtu Mongγol üges-ün ijaγur-un toli. Öbür mongγul-un arad-un keblel-ün qoriy-a. — Köke qota, 1988.-2973.
Törbat, t.b. 2009 — Törbat Tsagaan, Batsükh Dunbüree, Jan Bemmann, Höllmann Thomas O., Zieme Peter A rock tomb of the ancient Turkic period in the Zhargalant Khairkhan mountains, Khovd aimag, with oldest preserved horse-head fiddle in Mongolia — A preliminary report // Current Archaeological research in Mongolia. Papres from the First International Conference on «Archaeological research in Mongolia» held in Ulaanbaatar, August 19th-23rd, 2007. Edited by Jan Bemmann, hermann Parzinger, Ernst Pohl, Damdinsüren Tseveendorzh. Vor-und Frühgeschichtliche Archäologie Rheinsche Friedrich-Wilhelms-Universität Bonn. Bonn Contrinutions to Asian Archaeology. 2009.Volume 4. — pp. 365-383.
Napil BAZYLHAN
NADPİS V DREVNETIýRKSKOM MUZYKALNOM İNSTRUMENTE:
İSTORİKO-İSTOChNİKOVEDChESKİE PREDVARİTELNYI ChTENİIа
V dannom state avtorom rassmatrivaetsia novyi prochteniia nadpis v drevnetiurkskom muzykalnom instrumente, kotorye iavliaiutsia prototipom sovremennogo kobuza, naidennom v 2008 g. v Mongolii na skalnom pogrebenie drevnetiurkskogo perioda. Prochtenie nadpis: Yinčüre bitidimiz — Pokloniaia napisali
Ph.Dr Napil BAZYLKHAN
THE INSCRIPTION ON ANCIENT TURKIC MUSICAL INSTRUMENT:
HISTORICAL AND SOURCE STUDY PRELIMINARY READING
In this article the author considers a new reading of inscription on ancient Turkic musical instrument, which is the prototype of the modern kobuza, found in 2008 in Mongolia in the rock tomb of the ancient Turkic period. Reading the inscription: Yinčüre bitidimiz — By bowing were written.
Tüpnūsqadaǧy taqyryp: "Köne türık däuırınıŋ muzykalyq aspabyndaǧy (qobyzyndaǧy) mätın: tarihi-derektanulyq alǧaşqy taldau"
