كۇي دەگەن – كيە. جانعالي جۇزباەۆ – كيە قونعان داۋلەسكەر دومبىراشى، الدىنا جان سالمايتىن شەرتپە كۇيدىڭ شەبەرى.قارا دومبىراسىن كۇمبىرلەتىپ، تىڭدارماننىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرىپ كەلەتىن ج.جۇزباەۆ «قازاقتىڭ شەرتپە كۇيلەرى»، «شەرتپە كۇيدىڭ ءتورت مەكتەبى»، «ۇستازدىڭ پەداگوگيكالىق رەپەرتۋارى» سىندى بىرنەشە ەڭبەكتەر جازعان. بۇگىندە ونەرپاز استاناداعى ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇستازدىق قىزمەت اتقارۋدا. «قاراتاۋ شەرتپەسى»، «بەس جورعا»، «نازقوڭىر» سياقتى تەحنيكالىق تۇرعىسىنان اسا قيىن كۇيلەردى جانعالي جۇزباەۆ قانا ناقىشىنا كەلتىرىپ ورىنداي الاتىنىن ونەر زەرتتەۋشىلەرى جازىپ ءجۇر. جانە بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، ج.جۇزباەۆتىڭ شاكىرتتەرى ورىنداعان كۇي نۇسقالارى – ەڭ دۇرىسى، حالىقتىق نۇسقاعا جاقىنى بولىپ ەسەپتەلەدى ەكەن. كۇيشىمەن بولعان سۇحباتتى ۇسىنۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.
ونەرپاز – ءارتىس ەمەس ەدى
– تاريحتان بىلەتىنىمىز، بۇرىنعى قازاق قوعامىندا كۇيشى دەگەنىمىز – باتىر، سەرى، اقىن سياقتى سىيلى ادام بولعان. قازىرگى قوعامدا كۇيشىنىڭ ورنى قانداي؟
– ءداستۇرلى مۋزىكاداعى قازىرگى جاعدايدى ءبىر عانا سوزبەن سيپاتتاۋعا بولادى. توقىراۋ. ويتكەنى قوعامنىڭ سۇرانىسى تەك قانا جەڭىل مۋزىكاعا تولىق اۋعان. زۇلىستاردىڭ (نەگرلەردى ايتىپ وتىرمىن) جانە لاتىنامەريكالىقتاردىڭ (نە لاتىن ەمەس، نە امەريكا ەمەس، ءدۇبارا ۇرپاق) مەلودياسى قازاق مۋزىكاسىنا ءسىڭىپ كەتكەلى كوپ بولدى. قازىر ۇلتتىق ساز ونەرىندە بىردە-ءبىر تازا قازاقى اۋەن، موتيۆ، سارىن جوق. بۇل شىندىق. ودان قاشىپ قۇتىلۋ قيىن، سەبەبى بۇقارالىق مادەنيەت شەتەلدىك جاڭاشىلدىققا تولىق يەك ارتىپ وتىر. بۇرىن-سوڭدى قازاق مۋزىكاسىندا مۇنداي زۇلمات بولعان ەمەس. سونىڭ سالدارىنان كۇي دە ەداۋىر وزگەردى، كوپ ارزاندادى، كيەلى ساحنادا پوپۋرري كۇيلەر پايدا بولدى، زامانىنا قاراي بەيىمدەلە الاتىن پىسىق كۇيشىلىك ءۇردىس قالىپتاستى. ولاردى ۇنەمى جارنامالاپ وتىراتىن ونەرتانۋشى عالىمدار شەرىگى (ارمياسى) دە قالىپتاسىپ، تولىسىپ قالدى.
– ءتۇڭىلىپ وتىرسىز عوي…
– بۇل – شىندىق. قاي ۋاقىتتا ونەرپازدىڭ بەدەلى قانداي بولعانىن ايتىپ بەرەيىن. مىسالى، شىڭعىس حاننىڭ زامانىندا بۇكىل حاندىققا بيلىگى جۇرگەن كوكوچۋ دەگەن (قازاقتا كوكشە دەيدى) باقسى بولعان. «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» دەگەن كىتاپتا: «شىڭعىس حان كوكوچۋدىڭ قاھارىنان قورقاتىن ەدى»، – دەپ جازىلادى. بۇدان نەنى بايقايمىز؟ ول كەزەڭدە قوعامداعى باقسىنىڭ (باقسى دا ونەرپازدىڭ ءبىر ءتۇرى عوي) بەدەلى جوعارى بولعان. جوشى ۇلىسى كەزىندەگى كەتبۇعىنىڭ بەدەلىن قاراڭىز. التايدان داماشىق، پاليستاينعا دەيىن بارعان قولباسشى، بي بولعان ادام. «قازاق پەن نوعاي ايىرىلدى، قازاق سىرتقا قايىرىلدى»، – دەيتىن ءسوز بار ەمەس پە؟ نوعايلى كەزەڭىنىڭ ۇلكەن تراگەديا بولاتىندىعى، بۇل كەزدە ءبىر ۇلت ەكىگە جارىلدى. سوندا اسان قايعى «ەل ايىرىلعان» دەگەن كۇي شىعاردى. ول كوپتەگەن تايپالاردى سوڭىنان ەرتىپ، وردا ەجەن دەگەن حانعا كەلىپ جەر سۇرايدى. اسان قايعىنىڭ بەدەلىن سىيلاپ، بۇكىل حالىق ونىڭ سوڭىنان ەرگەن. ابىلايدىڭ زامانىندا بايجىگىت دەگەن كۇيشى بولدى. حاننىڭ كەڭەسشىسى، اقىلمانى بولىپ وتىراتىن، بۇقار جىراۋ سياقتى اقىلشىسى بولعان. تاتتىمبەتتىڭ زامانىن الايىق. قازاق بودان، بۇراتانا بولدى، سونىڭ وزىندە حالىق: «تاتتىمبەت – ارقاداعى ارداگەرىم»، – دەمەدى مە؟ ارقادان اتىراۋعا دەيىنگى جۇرت تۇگەل تانيتىن. ءبىرجان مەن سارا ايتىسقاندا تاتتىمبەتتى نەگە جىرعا قوسادى؟ ونىڭ مىڭعىرعان مالى مەن جىلقىسىن، قاز داۋىستى قازىبەكتەن قالعان داۋلەتىن دارىپتەپ وتىرعان جوق، اسقان كۇيشىلىگىن ايتىپ وتىر. ودان كەيىن لەنين كەلدى. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن دە دينا، قالي جانتىلەۋوۆ، احمەت جۇبانوۆتاردىڭ بەدەلى جوعارى بولدى. سول قۇرمەت ماعاۋيا حامزين، ءۋالي بەكەنوۆ، تولەگەن مومبەكوۆ، رىسباي عابديەۆ سياقتى ازاماتتارعا دەيىن جالعاستى.
– قاشان ءۇزىلدى بۇل قۇرمەت؟
– قايتا قۇرۋ دەگەن ناۋقان قازاق ەلىنە قالاي كەلدى، سول ساتتەن باستاپ كۇيشىنىڭ بەدەلى قايىرشىلانا باستادى. ونىڭ بىرنەشە سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، قازان توڭكەرىسى ونەرپازعا دەگەن كوزقاراستى وزگەرتتى. ءارتىس دەپ قاراي باستادى. وعان دەيىن ونەرپاز ءارتىس ەمەس بولاتىن، ەلدىڭ رۋحاني ابىزى ەدى. ەلدىڭ مۇڭىن كۇيمەن، جىرمەن، تەرمەمەن جەتكىزەتىن ەلتۇلعا بولدى. قايتا قۇرۋمەن بىرگە كاپيتاليستىك قوعام دا بىزگە ەسىگىن ايقارا اشتى، بايلىققا، داۋلەتكە ءاۋ باستان قۇمار قازاقتا ءبىر مەزەتتە شونجارلار توبى پايدا بولدى. ولاردى بۇرىنعى قازاق بايلارىمەن سالىستىرۋ دا قيىن بولاتىن. كەز كەلگەن مۋزىكانتتى جالدايدى دا، قىزمەتشى دارەجەسىندە قارايدى. ونەرپازدىڭ باعاسىنىڭ تومەندەپ كەتكەنى سونشالىق، قازىر قازاقتىڭ ۇلى كۇيشىلەرى ەسكە دە الىنبايدى. «شاڭدى جورىق»، «الا بايراق»، «تەرىسقاقپاي» سياقتى كۇيلەردى قالدىرعان ابىلاي حان بار. سول ابىلاي حاننىڭ 300 جىلدىعى بيىل. ال ءسىز بەن ءبىزدىڭ ونى كۇيشى رەتىندە باعالاپ، اتاپ وتەيىك دەگەن نيەتىمىز جوق. ارينە، «مىڭ كۇي»، «ماڭگىلىك سارىن» جيناقتارىن شىعارىپ جاتىر، ءبىر مەزگىلدە 2020 دومبىراشىنىڭ «سارىارقانى» تارتۋى دا ۇلكەن قۇبىلىس. ءبىزدىڭ قوعام كۇيدى قال-قادارىنشا قۇرمەتتەيدى. بىراق كۇيدى جەتكىزىپ وتىرعان تۇلعانى تانۋى قيىن-اق، ەلەپ-ەسكەرۋ جاعى از. قازىر مۋزىكانتتار دا تاپقا بولىنە باستادى. تانىمال مۋزىكانىڭ (پوپ-مۋزىكا) وكىلدەرى باقۋاتتى. ال ءداستۇرلى مۋزىكانتتاردىڭ كوبى قۇباتوبەل كەدەي. كەشەگى جەر سىلكىنىسى بولعان جاپونيادا ءداستۇرلى مۋزىكانتتار ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قارجىلاندىرىلادى جانە گاگاكۋدى بىلەتىن جاپون مەملەكەت يگىلىگى دەپ باعالانادى. ال بىزدە كەرىسىنشە. قازىر تىلدەگى شالاقازاقتىق كۇي ونەرىنە دە ەنىپ كەلەدى.
جۇمىر مەن قىلىشتى قالاي جوقتاپ ءجۇرمىز؟
– ول قالاي سوندا؟
– كەز كەلگەن تويعا بارساڭىز، تارتىپ بەرەدى. وتكەن عاسىردىڭ سوڭىن الا دومبىرانى ارلەپ تارتۋ دەگەن ءداستۇر قالىپتاستى. بۇل كۇيدىڭ ەركىندىگى مەن مازمۇنىن، كەرەك بولسا اۋەندىك تاقىرىبىن دا تالقانداي الاتىن مىقتى قۇرال بولدى. تىڭدارماننىڭ دا تالعامى بۇزىلىپ كەتتى. كەيدە كاسىبي كۇيشىلەرىمىزدىڭ دە وسىناۋ دەرتكە وڭاي ۇرىناتىنى بار. كەز كەلگەن زۇلمات ءىزسىز كەتپەيدى. مۇنىڭ زاردابى بىلىنەدى ءالى.
– ال كورشىلەس مەملەكەتتەردە كۇي قالاي دامىپ جاتىر؟
– كۇيدىڭ تولتۋمالىلىعىن، ورىنداۋشىلىق مەكتەپتەرىن ساقتاۋ، ايماقتىق مەكتەپتەردى ساقتاۋ، ونەردە ءىزى قالعان ونەرپازداردىڭ مانەرىن ساقتاۋ دەگەن ماسەلە وزبەكستاندا، قىرعىزستاندا جوق. سەبەبى وزبەكتەر اتامۇراسى مەن ءتىلىن ساقتاۋعا كەلگەندە وتە كىرپياز، قىرعىزدار دا ءداستۇرلى ونەر دەگەندە نامىسقا شابادى، شەتەلگە تەك قانا قومىزشىسى مەن شاڭقومىزشىسىن جىبەرەدى. قازاقستاندا توبىردىڭ مۋزىكاسىنا تەكتىنىڭ مۋزىكاسىن جىعىپ بەرگەندەردىڭ ءبىرى دجوردج سوروس دەگەن جويىت بولدى. ۇكىمەت باسىنداعى ازاماتتاردىڭ تىكەلەي ارالاسۋىنان كەيىن عانا شەكارامىزدى اتتاپ باسپايتىن كەيىپكەر رەتىندە قۋىلدى. ول قازاق مۋزىكاسى، ونىڭ ىشىندە كۇي ونەرىن بۇزۋعا ارنايى كەلگەن جىمىسقى جانسىز ەدى. كۇيدى تانۋدى ءتاڭىردى تانۋمەن باستاۋ سونىڭ ىقپالىمەن جاسالدى، تاڭىرشىلدەردىڭ جۋرنالدارى قارجىلاندىرىلدى، يسلامعا قارسى ەرەجەسىز سوعىستى قازاق دالاسىندا باستاپ كەتتى. قازىر سوروستىڭ ءوزى جوق بولعانىمەن، ونىڭ سارا جولى وزگەلەر ارقىلى دا جالعاسىن تابۋدا.
– دومبىرانىڭ قوڭىر ءۇنى جوعالىپ بارادى دەيمىز. وسى پىكىر «كۇيدەگى شالاقازاقتارعا» عانا قاتىستى ما، الدە بۇل كاسىبي دومبىراشىلاردا دا بار دەرت پە؟
– ولاردىڭ اراسىندا دا بار. ءداستۇرلى كۇيشىلىك مەكتەپتىڭ تۇبىنە جەتىپ وتىرعان ەكى ماسەلە. بىرەۋى – انسامبل. توبىر بوپ كۇي تارتۋ. دومبىرا –جالعىز شاباتىن اسپاپ. تۇسىنگەن ادامعا بۇل – سەرتتىڭ اڭگىمەسى. ال انسامبل دەگەن نە؟ «سەنىڭ كۇيىڭدى تىڭداپ وتىراتىن ۋاقىت جوق، داۆاي، پوپۋرري جاساپ جىبەر». جىلت ەتىپ شىعاسىڭ، كەتەسىڭ. ول كۇيدىڭ مازمۇنىنا، تراگەدياسىنا ءۇڭىلىپ جاتقان ەشكىم جوق. ەڭ قورقىنىشتىسى، سونىڭ وزىمەن اجەپتاۋىر مالدانىپ، بەدەل تاۋىپ جۇرگەن كاسىبي كۇيشىلەر بار. اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەمەي-اق قويايىق. كىسىنىڭ جاعاسىن جىرتقاننان نە تابامىز؟ بىراق كەز كەلگەن ۇكىمەتتىك كونتسەرتكە بارساڭىز، سونداي كورىنىستىڭ كۋاسى بولاسىز. مىسالى، ماحامبەتتىڭ «جۇمىر-قىلىش» دەگەن كۇيى بار. جازالاۋشى وترياد يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ كوتەرىلىسىن جانشىپ باسىپ، جۇمىر مەن قىلىش دەگەن باتىرلاردى زەڭبىرەكتىڭ اۋزىنا بايلاپ تۇرىپ اتقان. ءسويتىپ، ماحامبەت دوستارىن جوقتاپ كۇي شىعارعان. بۇل جەردە قانداي شاتتىق بولۋى مۇمكىن؟ قازىر وسى كۇيدى ەسترادالىق توپتار مەن اۋەسقوي انسامبلدەر ورىندايدى. شوۋ-بيزنەستە دە ورىندالادى، قىسقاسى قازاق كۇيىنىڭ قاسيەتى تۇنگى كلۋبتىق دەڭگەيگە ءتۇسىپ كەتكەنىن ەشكىم دە اڭعارماي قالدى، قازىر ءبارى دە سولاي بولۋعا ءتيىستى سياقتى قابىلدانادى، كەرەك دەسەڭىز قوعامدىق ۇشان-تەڭىز سۇرانىسقا دا يە بولدى. ەلدىڭ ءباھادۇرى بولعان جۇمىر مەن قىلىش سىندى ازاماتتاردى جوقتاعان ماحامبەتتىڭ سارىنى وسىنداي حالدە. سوندا بەس كۇندىك جالعاندا بەس تيىن ءۇشىن اتامۇرانى مانسۇقتاۋ قازاققا لايىق پا ەكەن؟ دينانىڭ شابىت شاقىرار كۇيى «ناۋىسقى»، تاتتىمبەتتىڭ جان تاپسىرار الدىندا شەرتكەن «كوكەيكەستىسى» دە جەڭىل مۋزىكانىڭ مالتابار دۇنيەلەرىنە اينالعالى ءبىرشاما ۋاقىت بولىپ قالدى. قازىر اسا كوڭىلدى كۇيلەرگە «اينالىپ كەتتى».
تارتىس – توقتاعان ونەر
– كۇيدىڭ تاريحتى ەل جادىندا قالدىرۋداعى ءرولى قانداي؟
– كۇي ەلدىڭ تاريحىنىڭ جىلناماسى، تاعدىرى تۋرالى جازىلعان مۋزىكالىق شەجىرە. سارىوزەننەن ايىرىلۋ، ەسكەندىردىڭ شاپقىنشىلىعى، ت.ب. سياقتى تاريحي وقيعالاردىڭ دەرەگى كۇيدە عانا ساقتالعان. مۇنىڭ سەنىمگە، دىنگە قاتىستى دا جاعداياتتارى بار بولۋى مۇمكىن. وسى تۋرالى ءبىر ماقالامدا جازدىم. جازىپ ەدىم، جۇرت كۇلە باستادى. ورىنداۋشىمىن عوي، ءدىنتانۋشى، بولماسا ونەرتانۋشى عالىم ەمەسپىن. قازاقتىڭ العاشقى دىنگە ۇقساس نانىمى – زاراتۋشترا بولعان، تاريحي دالەلى بار. سول كەزەڭدە كادىمگى اربانىڭ دوڭگەلەگى قاستەرلى ۇعىم بولعان ەكەن. اسپاندى كيە تۇتۋ دا سول كەزەڭنەن باستالعانعا ۇقسايدى، كيىز ءۇيدىڭ دە شەڭبەر فورماسىندا بولۋى وسىعان ساي كەلۋى ىقتيمال. دوڭگەلەكتى العاش ويلاپ تاپقان ءبىزدىڭ بابالارىمىز. قازاقتا «دوڭگەلەك اقجەلەڭ»، «دومالاتپاي» سياقتى، ارعى ۇعىمى دوڭگەلەكتى قۇرمەتتەۋگە قۇرىلعان، ايتارى سوعان جاقىن كۇيلەر بار، دوڭگەلەكتى تىلگە تيەك ەتەتىن ءسوز تىركەستەرى مەن ماتەلي سوزدەر دە وتە مول. الگى ماقالامدا وسىنداي كۇيلەردىڭ مەلودياسى ارعى زاماننان حابار بەرەدى دەگەن دولبار ايتىپ ەدىم. مەنىكى گيپوتەزا بولسىن، دەگەنمەن ەل جادىندا ەلەسى نەگە وشپەي وتىر دەگەن سۇراق تا تۋا كەتەر ەدى. نەمەسە التىن وردانىڭ كەزى – «اقساق قۇلان». نوعايلى كەزەڭى – «ەل ايىرىلعان». ابىلايدىڭ كەزەڭى – «كوكبالاق»، «كەربالاق». قالماق قىرعىنى – «قالماقتىڭ قارا جورعاسى». ءار كەزەڭنەن قالعان وسىنداي قاداۋ-قاداۋ سارىندار تىزبەگى تاريحتى قۇرايدى، بولاشاقتا كۇي تاريحى دا جازىلاتىن شىعار، جازىلسا ءسوز جوق، كۇي اتتارىن تالداۋدى ەشكىم اتتاپ كەتە المايدى.
– ادەبيەتتەن بىلەتىنىمىز، كۇيشىلەر بۇرىن تاڭنان تاڭعا ۇرىپ كۇي جارىستىراتىن. سول ءۇردىس قازىرگى جاس كۇيشىلەردە بار ما؟
– ءبىر جىلدارى تارتىستى ءتىرىلتۋ ماقساتىمەن تەلەجوبا جاسالدى. بىراق بۇل تالپىنىس توك-شوۋلىق اۋەسقويلىقتان ءارى اسا قويمادى. تارتىس دەگەن – توقتاعان ونەر. ونى جاڭعىرتۋ مۇمكىن، بىراق سونىڭ قاجەتتىلىگى بار ما، اڭگىمە سوندا. بىرىنشىدەن – تارتىستى ءتىرىلتۋ ايتىستى ءتىرىلتۋ سياقتى مەحناتى اۋىر ءىس. ەكىنشىدەن – تىرىلتە قالعاننىڭ وزىندە ول بۇرىنعى كيەسىنەن ايرىلىپ قالۋى عاجاپ ەمەس. وعان قازىرگى جاڭاشا ايتىس ونەرى كۋا. قازىرگى ايتىس بۇرىنعى ايتىستان مۇلدە بولەك، كۇستانالايتىن ءجونىم جوق، دەگەنمەن جامبىل، شاشۋبايلاردىڭ زامانىنداعى ءسوز مادەنيەتى قاتتى وزگەرىسكە ۇشىراعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. تارتىس تا سول سياقتى سەرگەلدەڭگە ءتۇسۋى مۇمكىن. ال قازىرگى ساحناداعى تارتىس دەپ اتالاتىن تەاترلىق قويىلىم تەك كونتسەرتتىك شەشىمدى عانا وتەي الاتىن شارا.
– ۋاقىت وزگەردى، قوعام وزگەردى. مۇمكىن، ايتىستى دا، كۇيدى دە سول، وزگەرگەن كۇيىندە قابىلداعان ءجون شىعار؟
– «قازاقتى دا وزگەرگەن كۇيىندە قابىلداعان ءجون شىعار»، – دەگەن سياقتى سۇراق ەكەن. ۇلتتىڭ مەنتاليتەتى سياقتى كۇيدىڭ دە مىنەزى بار، وسى ەكەۋىنىڭ قايسىسى وزگەرسە دە ارتى جاقسىلىق بولا قويمايدى. (بۇل جەردە ءتىل تۋرالى تراگەديانى قوزعاۋ ارتىق). تارتىس كونتسەرتتىك جانردا ەمەس، ءداستۇرلى جانردا بولۋى ءتيىس. بۇرىن قالاي ەدى؟ ۇلكەن اس بەرىلەدى، وعان ساۋىن ايتىپ، جەر-جەردەن ونەرپازدار شاقىرىلادى. اتىراۋدان، ارقادان، جەتىسۋدەن كەلگەن كۇيشىلەر ءوز كۇيشىلىك مەكتەپتەرىمەن كەلىپ، ءوز ايماعىنا ءتان كۇيىن شەرتەدى. قازىر جالپىلامالىق تالاپ قويىلادى. ءداستۇرلى اندەگىدەي مەكتەپ، ايماق، ورىنداۋشىلىق مانەر دەگەن ماسەلەلەر كۇيدە ەسكەرىلمەي جاتادى.
جاڭا زاماندا تۋعان ەكى-اق كۇي بار
– كۇي دەگەندە ديناعا دەيىنگى كۇيشىلەردى ايتامىز. جاڭا زاماندا شىققان كەرەمەت كۇيلەر بار ما؟
– ارينە، ءار داۋىردە ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن شىققان كۇيلەر كوپ. اقسەلەۋ اعامىز «قازىرگى كۇيشىلىك ءحىح عاسىردىڭ بەدەلىمەن عانا تىرشىلىك ەتىپ كەلەدى»، – دەگەن ءسوزدى ءجيى ايتىپ وتىراتىن ەدى. كۇي كوپ، بىراق ەل جادىندا قالاتىندارى از. حالىق وزىنە كەرەك تۋىندىنى ەكشەپ الادى، ناعىز كوركەمدىك كەڭەس وسى. ءبىر جىلى «قانداي كۇي تىڭداپ ءجۇرسىز»، دەگەن ساۋالناما جاسالىپتى. كوشەدە كەزدەسكەندەر قۇرمانعازى، تاتتىمبەتتىڭ كۇيلەرىن بىلەتىنىن، جاڭا كۇيلەردەن تەك قانا سەكەن تۇرىسبەكتىڭ «كوڭىل تولقىنى» مەن ءابدىمومىن جەلدىباەۆتىڭ «ەركە سىلقىمىن» عانا تىڭدايتىنىن ايتىپتى. اتالعان ەكى كۇيشىگە دە بۇدان اسقان قۇرمەت جوق شىعار. شىندىعى وسى، باسقا كۇيلەردىڭ ءبارى قازاقتىڭ ساناسىندا قالماي وتىر. وسىنى وقي قالعان ادام: «بالەنشەدە تۇگەنشە اقجەلەڭ دەگەن كۇي بار ەدى عوي، ونى نەگە ايتپايسىڭ؟» – دەپ بىرەۋلەر رەنجۋى دە مۇمكىن. ءدال قازىر كوشەدەگى ون قازاقتى توقتاتىپ الىپ، قانداي كۇي بىلەسىڭ دەسەڭ، وسى ەكى تۋىندىنى عانا اتاي الاتىنىنا سەنىمدىمىن. كۇي دە قوعامنىڭ پەرزەنتى، جايماشۋاق زامان بولماسا تۋىلمايدى. مىنانى قاراڭىز: قىتايداعى وسپان باتىر كوتەرىلىسىندە قازاق جانشىلدى. قاشتى. اقىرى تۇركياعا بارىپ جان تىنىشتىعىن تاپتى. سول بوسقىندا قازاق ايەلدەرى بالا كوتەرمەي قويىپتى. ويتكەنى ومىرگە تىرشىلىك اكەلەتىن انا قۇرساعى بولاشاقتى بولجاي الادى، ۇرپاقتىڭ قاۋىپسىزدىگى بولماسا تۋمايدى. تۇركياعا بارعاننان كەيىن عانا تۇقىم ءوربي باستاعان ەكەن. كۇي جارىقتىق تا سولاي، ورىستىڭ بودان زامانىندا رۋح، ساز سيرەپ كەتتى، نەمەسە دۇنيەگە كەلۋى شەكتەلدى.
– قازىر دە قاۋىپ ءتونىپ تۇر دەيىك. سوندا بولاشاقتا جاقسى كۇي تۋماي ما؟
– بولاشاقتى بولجايتىن گلوبا دەگەن جۇلدىزشى بار. بىراق ول كوپ اقشا سۇرايتىن كورىنەدى (كۇلەدى). ارينە، كۇي تۋادى، كۇيدى قاستەرلەيتىن سانا جويىلعان جوق، كۇيشىنىڭ كۇيىنە دە ۇيىپ وتىراتىن بولاشاق تا كەلەر.
– ال قازاق تاريحىنىڭ قاي كەزەڭىندە ءومىر سۇرگىڭىز كەلەر ەدى؟
– مۇنداي قۇيتىرقى سۇراققا جاۋاپ بەرە المايمىن. الدەنەگە وكپەلەپ، كەتىپ قالاتىن باسقا قازاقستانىم جوق. ءبىر بىلەتىنىم، تىرشىلىكتىڭ زاڭىنا قايشى كەلسەڭ، تىرشىلىك سەنى جازالايدى. وسى قوعام دا بىزگە جەتىپ جاتىر. جاعدايىمىز جاقسى. جەزقازعاننان كەلگەنىمە سەگىز جىل بولدى. قۇدايعا شۇكىر، سەگىزىنشى جىل دەگەندە ءبىر بولمەلى يپوتەكانىڭ داڭعاراداي پاتەرىنە (30 شارشى مەتر) ىلىگىپ، ءبىر جىرعاپ قالدىم. ەسىلدىڭ سول جاعالاۋىنان العىڭ كەلە مە، وڭ جاعالاۋىنان العىڭ كەلە مە، ءبىر شارشى مەترى پالەمباي دوللار دەدى. نە دەگەن مەيىرىمدى ۇكىمەت. وتاندىق قۇرىلىسشىلاردىڭ قولدارىنا قۋات، سالعان ۇيلەرىندە ءبىر ءمىن بولساشى…
– اۋلەتىمەن كۇيشى دەيدى ءسىزدى. بيىل ەردىڭ جاسى ەلۋگە كەلدىڭىز…
– اۋلەتىمەن كۇيشى دەگەن بەكەر ءسوز، ءجۇزبايدىڭ كىندىگىنەن تاراعان ۇرپاقتىڭ ىشىندە بار جوعى ءتورت-اق ادام دومبىرا ۇستاي الادى. اكەم سۇگىردى كورگەن، كۇيلەرىن تۇپنۇسقاسىندا شەرتە الادى. ءىنىم سارسەنعالي قوبىز بەن دومبىرانى قاتار تارتادى. اكەم ۇلدارىنىڭ ىشىندە سارسەنعاليدى ەرەكشە باعالايدى، ونى مەنەن اسا تۋعان كۇيشى دەپ ۇنەمى ايتىپ وتىرادى، جانە ول ايتقانىندا شىندىق بار، «اتا بالاعا سىنشى»، – دەگەن، ونىڭ ۇستىنە ونەر جارىقتىق سالىستىرۋدى سۇيەتىن دۇنيە عوي. سارسەنعالي قازىر الماتىدا، قازاق راديوسىندا جۇمىس ىستەيدى، تانىمال راديوجۋرناليست، «ناريدىرگەن» دەگەن اۆتورلىق حابارى بار. استاناداعى ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتىندە قىزىم وقيدى. بولاشاعىن ۋاقىت كورسەتە جاتار. اتا تاربيەسىمەن ءوسىپ ەركە بولعان ۇل ەدىم، مىنە ەلۋگە دە كەلىپ وتىرمىن، ەركەلىكتى دوعاراتىن كەز دە كەلگەن سياقتى.
– شاكىرتتەرىڭىزدىڭ اراسىندا جاقسى كۇيشىلەر بار شىعار؟
– قايرات ايتباەۆ، نۇرعانىم جەكسەنباەۆا، اردابي ماۋلەت، اقجۋسان يمانعازىقىزى سياقتى وقۋشىلارىم بار، ءارتۇرلى كۇي سايىستارىنان جۇلدەگەر بولعان، جاستاردىڭ اراسىندا كۇيشىلىك سالماقتارى دا ءبىرشاما تانىمال. قۇداي جاستارعا قۋات بەرسىن.
سۇحباتتاسقان ءاسيا باعداۋلەتقىزى
