Küi degen – kie. Janǧali Jüzbaev – kie qonǧan däulesker dombyraşy, aldyna jan salmaityn şertpe küidıŋ şeberı.Qara dombyrasyn kümbırletıp, tyŋdarmannyŋ qūlaq qūryşyn qandyryp keletın J.Jüzbaev «Qazaqtyŋ şertpe küilerı», «Şertpe küidıŋ tört mektebı», «Ūstazdyŋ pedagogikalyq repertuary» syndy bırneşe eŋbekter jazǧan. Bügınde önerpaz Astanadaǧy Ūlttyq öner universitetınde ūstazdyq qyzmet atqaruda. «Qaratau şertpesı», «Bes jorǧa», «Nazqoŋyr» siiaqty tehnikalyq tūrǧysynan asa qiyn küilerdı Janǧali Jüzbaev qana naqyşyna keltırıp oryndai alatynyn öner zertteuşılerı jazyp jür. Jäne bıletınderdıŋ aituynşa, J.Jüzbaevtyŋ şäkırtterı oryndaǧan küi nūsqalary – eŋ dūrysy, halyqtyq nūsqaǧa jaqyny bolyp esepteledı eken. Küişımen bolǧan sūhbatty ūsynudy jön körıp otyrmyz.
ÖNERPAZ – ÄRTIS EMES EDI
– Tarihtan bıletınımız, būrynǧy qazaq qoǧamynda küişı degenımız – batyr, serı, aqyn siiaqty syily adam bolǧan. Qazırgı qoǧamda küişınıŋ orny qandai?
– Dästürlı muzykadaǧy qazırgı jaǧdaidy bır ǧana sözben sipattauǧa bolady. Toqyrau. Öitkenı qoǧamnyŋ sūranysy tek qana jeŋıl muzykaǧa tolyq auǧan. Zūlystardyŋ (negrlerdı aityp otyrmyn) jäne latynamerikalyqtardyŋ (ne latyn emes, ne amerika emes, dübära ūrpaq) melodiiasy qazaq muzykasyna sıŋıp ketkelı köp boldy. Qazır ūlttyq saz önerınde bırde-bır taza qazaqy äuen, motiv, saryn joq. Būl şyndyq. Odan qaşyp qūtylu qiyn, sebebı būqaralyq mädeniet şeteldık jaŋaşyldyqqa tolyq iek artyp otyr. Būryn-soŋdy qazaq muzykasynda mūndai zūlmat bolǧan emes. Sonyŋ saldarynan küi de edäuır özgerdı, köp arzandady, kielı sahnada popurri küiler paida boldy, zamanyna qarai beiımdele alatyn pysyq küişılık ürdıs qalyptasty. Olardy ünemı jarnamalap otyratyn önertanuşy ǧalymdar şerıgı (armiiasy) de qalyptasyp, tolysyp qaldy.
– Tüŋılıp otyrsyz ǧoi…
– Būl – şyndyq. Qai uaqytta önerpazdyŋ bedelı qandai bolǧanyn aityp bereiın. Mysaly, Şyŋǧys hannyŋ zamanynda bükıl handyqqa bilıgı jürgen Kokochu degen (qazaqta Kökşe deidı) baqsy bolǧan. «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresı» degen kıtapta: «Şyŋǧys han Kokochudıŋ qaharynan qorqatyn edı», – dep jazylady. Būdan nenı baiqaimyz? Ol kezeŋde qoǧamdaǧy baqsynyŋ (baqsy da önerpazdyŋ bır türı ǧoi) bedelı joǧary bolǧan. Joşy ūlysy kezındegı Ketbūǧynyŋ bedelın qaraŋyz. Altaidan Damaşyq, Palistainǧa deiın barǧan qolbasşy, bi bolǧan adam. «Qazaq pen noǧai aiyryldy, qazaq syrtqa qaiyryldy», – deitın söz bar emes pe? Noǧaily kezeŋınıŋ ülken tragediia bolatyndyǧy, būl kezde bır ūlt ekıge jaryldy. Sonda Asan Qaiǧy «El aiyrylǧan» degen küi şyǧardy. Ol köptegen taipalardy soŋynan ertıp, Orda Ejen degen hanǧa kelıp jer sūraidy. Asan Qaiǧynyŋ bedelın syilap, bükıl halyq onyŋ soŋynan ergen. Abylaidyŋ zamanynda Baijıgıt degen küişı boldy. Hannyŋ keŋesşısı, aqylmany bolyp otyratyn, Būqar jyrau siiaqty aqylşysy bolǧan. Tättımbettıŋ zamanyn alaiyq. Qazaq bodan, būratana boldy, sonyŋ özınde halyq: «Tättımbet – Arqadaǧy ardagerım», – demedı me? Arqadan Atyrauǧa deiıngı jūrt tügel tanityn. Bırjan men Sara aitysqanda Tättımbettı nege jyrǧa qosady? Onyŋ myŋǧyrǧan maly men jylqysyn, Qaz dauysty Qazybekten qalǧan däuletın därıptep otyrǧan joq, asqan küişılıgın aityp otyr. Odan keiın Lenin keldı. Qazan töŋkerısınen keiın de Dina, Qali Jantıleuov, Ahmet Jūbanovtardyŋ bedelı joǧary boldy. Sol qūrmet Maǧauiia Hamzin, Uäli Bekenov, Tölegen Mombekov, Rysbai Ǧabdiev siiaqty azamattarǧa deiın jalǧasty.
– Qaşan üzıldı būl qūrmet?
– Qaita qūru degen nauqan Qazaq elıne qalai keldı, sol sätten bastap küişınıŋ bedelı qaiyrşylana bastady. Onyŋ bırneşe sebebı bar. Bırınşıden, Qazan töŋkerısı önerpazǧa degen közqarasty özgerttı. Ärtıs dep qarai bastady. Oǧan deiın önerpaz ärtıs emes bolatyn, eldıŋ ruhani abyzy edı. Eldıŋ mūŋyn küimen, jyrmen, termemen jetkızetın eltūlǧa boldy. Qaita qūrumen bırge kapitalistık qoǧam da bızge esıgın aiqara aşty, bailyqqa, däuletke äu bastan qūmar qazaqta bır mezette şonjarlar toby paida boldy. Olardy būrynǧy qazaq bailarymen salystyru da qiyn bolatyn. Kez kelgen muzykantty jaldaidy da, qyzmetşı därejesınde qaraidy. Önerpazdyŋ baǧasynyŋ tömendep ketkenı sonşalyq, qazır qazaqtyŋ ūly küişılerı eske de alynbaidy. «Şaŋdy joryq», «Ala bairaq», «Terısqaqpai» siiaqty küilerdı qaldyrǧan Abylai han bar. Sol Abylai hannyŋ 300 jyldyǧy biyl. Al sız ben bızdıŋ ony küişı retınde baǧalap, atap öteiık degen nietımız joq. Ärine, «Myŋ küi», «Mäŋgılık saryn» jinaqtaryn şyǧaryp jatyr, bır mezgılde 2020 dombyraşynyŋ «Saryarqany» tartuy da ülken qūbylys. Bızdıŋ qoǧam küidı qal-qadarynşa qūrmetteidı. Bıraq küidı jetkızıp otyrǧan tūlǧany tanuy qiyn-aq, elep-eskeru jaǧy az. Qazır muzykanttar da tapqa bölıne bastady. Tanymal muzykanyŋ (pop-muzyka) ökılderı baquatty. Al dästürlı muzykanttardyŋ köbı qūbatöbel kedei. Keşegı jer sılkınısı bolǧan Japoniiada dästürlı muzykanttar ömırınıŋ soŋyna deiın qarjylandyrylady jäne gagakudı bıletın japon memleket igılıgı dep baǧalanady. Al bızde kerısınşe. Qazır tıldegı şalaqazaqtyq küi önerıne de enıp keledı.
JŪMYR MEN QYLYŞTY QALAI JOQTAP JÜRMIZ?
– Ol qalai sonda?
– Kez kelgen toiǧa barsaŋyz, tartyp beredı. Ötken ǧasyrdyŋ soŋyn ala dombyrany ärlep tartu degen dästür qalyptasty. Būl küidıŋ erkındıgı men mazmūnyn, kerek bolsa äuendık taqyrybyn da talqandai alatyn myqty qūral boldy. Tyŋdarmannyŋ da talǧamy būzylyp kettı. Keide käsıbi küişılerımızdıŋ de osynau dertke oŋai ūrynatyny bar. Kez kelgen zūlmat ızsız ketpeidı. Mūnyŋ zardaby bılınedı älı.
– Al körşıles memleketterde küi qalai damyp jatyr?
– Küidıŋ töltumalylyǧyn, oryndauşylyq mektepterın saqtau, aimaqtyq mektepterdı saqtau, önerde ızı qalǧan önerpazdardyŋ mänerın saqtau degen mäsele Özbekstanda, Qyrǧyzstanda joq. Sebebı Özbekter atamūrasy men tılın saqtauǧa kelgende öte kırpiiaz, qyrǧyzdar da dästürlı öner degende namysqa şabady, şetelge tek qana qomyzşysy men şaŋqomyzşysyn jıberedı. Qazaqstanda tobyrdyŋ muzykasyna tektınıŋ muzykasyn jyǧyp bergenderdıŋ bırı Djordj Soros degen joiyt boldy. Ükımet basyndaǧy azamattardyŋ tıkelei aralasuynan keiın ǧana şekaramyzdy attap baspaityn keiıpker retınde quyldy. Ol Qazaq muzykasy, onyŋ ışınde küi önerın būzuǧa arnaiy kelgen jymysqy jansyz edı. Küidı tanudy täŋırdı tanumen bastau sonyŋ yqpalymen jasaldy, täŋırşılderdıŋ jurnaldary qarjylandyryldy, islamǧa qarsy erejesız soǧysty qazaq dalasynda bastap kettı. Qazır Sorostyŋ özı joq bolǧanymen, onyŋ sara joly özgeler arqyly da jalǧasyn tabuda.
– Dombyranyŋ qoŋyr ünı joǧalyp barady deimız. Osy pıkır «küidegı şalaqazaqtarǧa» ǧana qatysty ma, älde būl käsıbi dombyraşylarda da bar dert pe?
– Olardyŋ arasynda da bar. Dästürlı küişılık mekteptıŋ tübıne jetıp otyrǧan ekı mäsele. Bıreuı – ansambl. Tobyr bop küi tartu. Dombyra –jalǧyz şabatyn aspap. Tüsıngen adamǧa būl – serttıŋ äŋgımesı. Al ansambl degen ne? «Senıŋ küiıŋdı tyŋdap otyratyn uaqyt joq, davai, popurri jasap jıber». Jylt etıp şyǧasyŋ, ketesıŋ. Ol küidıŋ mazmūnyna, tragediiasyna üŋılıp jatqan eşkım joq. Eŋ qorqynyştysy, sonyŋ özımen äjeptäuır maldanyp, bedel tauyp jürgen käsıbi küişıler bar. Atyn atap, tüsın tüstemei-aq qoiaiyq. Kısınıŋ jaǧasyn jyrtqannan ne tabamyz? Bıraq kez kelgen ükımettık konsertke barsaŋyz, sondai körınıstıŋ kuäsı bolasyz. Mysaly, Mahambettıŋ «Jūmyr-Qylyş» degen küiı bar. Jazalauşy otriad İsatai men Mahambettıŋ köterılısın janşyp basyp, Jūmyr men Qylyş degen batyrlardy zeŋbırektıŋ auzyna bailap tūryp atqan. Söitıp, Mahambet dostaryn joqtap küi şyǧarǧan. Būl jerde qandai şattyq boluy mümkın? Qazır osy küidı estradalyq toptar men äuesqoi ansamblder oryndaidy. Şou-bizneste de oryndalady, qysqasy qazaq küiınıŋ qasietı tüngı klubtyq deŋgeige tüsıp ketkenın eşkım de aŋǧarmai qaldy, qazır bärı de solai boluǧa tiıstı siiaqty qabyldanady, kerek deseŋız qoǧamdyq ūşan-teŋız sūranysqa da ie boldy. Eldıŋ bahadürı bolǧan Jūmyr men Qylyş syndy azamattardy joqtaǧan Mahambettıŋ saryny osyndai halde. Sonda bes kündık jalǧanda bes tiyn üşın atamūrany mansūqtau qazaqqa laiyq pa eken? Dinanyŋ şabyt şaqyrar küiı «Nauysqy», Tättımbettıŋ jan tapsyrar aldynda şertken «Kökeikestısı» de jeŋıl muzykanyŋ maltabar dünielerıne ainalǧaly bırşama uaqyt bolyp qaldy. Qazır asa köŋıldı küilerge «ainalyp kettı».
Tartys – toqtaǧan öner
– Küidıŋ tarihty el jadynda qaldyrudaǧy rolı qandai?
– Küi eldıŋ tarihynyŋ jylnamasy, taǧdyry turaly jazylǧan muzykalyq şejıre. Saryözennen aiyrylu, Eskendırdıŋ şapqynşylyǧy, t.b. siiaqty tarihi oqiǧalardyŋ deregı küide ǧana saqtalǧan. Mūnyŋ senımge, dınge qatysty da jaǧdaiattary bar boluy mümkın. Osy turaly bır maqalamda jazdym. Jazyp edım, jūrt küle bastady. Oryndauşymyn ǧoi, dıntanuşy, bolmasa önertanuşy ǧalym emespın. Qazaqtyŋ alǧaşqy dınge ūqsas nanymy – zaratuştra bolǧan, tarihi dälelı bar. Sol kezeŋde kädımgı arbanyŋ döŋgelegı qasterlı ūǧym bolǧan eken. Aspandy kie tūtu da sol kezeŋnen bastalǧanǧa ūqsaidy, kiız üidıŋ de şeŋber formasynda boluy osyǧan sai keluı yqtimal. Döŋgelektı alǧaş oilap tapqan bızdıŋ babalarymyz. Qazaqta «Döŋgelek Aqjeleŋ», «Domalatpai» siiaqty, arǧy ūǧymy döŋgelektı qūrmetteuge qūrylǧan, aitary soǧan jaqyn küiler bar, döŋgelektı tılge tiek etetın söz tırkesterı men mäteli sözder de öte mol. Älgı maqalamda osyndai küilerdıŋ melodiiasy arǧy zamannan habar beredı degen dolbar aityp edım. Menıkı gipoteza bolsyn, degenmen el jadynda elesı nege öşpei otyr degen sūraq ta tua keter edı. Nemese Altyn Ordanyŋ kezı – «Aqsaq qūlan». Noǧaily kezeŋı – «El aiyrylǧan». Abylaidyŋ kezeŋı – «Kökbalaq», «Kerbalaq». Qalmaq qyrǧyny – «Qalmaqtyŋ qara jorǧasy». Är kezeŋnen qalǧan osyndai qadau-qadau saryndar tızbegı tarihty qūraidy, bolaşaqta küi tarihy da jazylatyn şyǧar, jazylsa söz joq, küi attaryn taldaudy eşkım attap kete almaidy.
– Ädebietten bıletınımız, küişıler būryn taŋnan taŋǧa ūryp küi jarystyratyn. Sol ürdıs qazırgı jas küişılerde bar ma?
– Bır jyldary tartysty tırıltu maqsatymen telejoba jasaldy. Bıraq būl talpynys tok-şoulyq äuesqoilyqtan ärı asa qoimady. Tartys degen – toqtaǧan öner. Ony jaŋǧyrtu mümkın, bıraq sonyŋ qajettılıgı bar ma, äŋgıme sonda. Bırınşıden – tartysty tırıltu aitysty tırıltu siiaqty mehnaty auyr ıs. Ekınşıden – tırılte qalǧannyŋ özınde ol būrynǧy kiesınen airylyp qaluy ǧajap emes. Oǧan qazırgı jaŋaşa aitys önerı kuä. Qazırgı aitys būrynǧy aitystan mülde bölek, küstanalaityn jönım joq, degenmen Jambyl, Şaşubailardyŋ zamanyndaǧy söz mädenietı qatty özgerıske ūşyraǧanyn aŋǧaru qiyn emes. Tartys ta sol siiaqty sergeldeŋge tüsuı mümkın. Al qazırgı sahnadaǧy tartys dep atalatyn teatrlyq qoiylym tek konserttık şeşımdı ǧana ötei alatyn şara.
– Uaqyt özgerdı, qoǧam özgerdı. Mümkın, aitysty da, küidı de sol, özgergen küiınde qabyldaǧan jön şyǧar?
– «Qazaqty da özgergen küiınde qabyldaǧan jön şyǧar», – degen siiaqty sūraq eken. Ūlttyŋ mentalitetı siiaqty küidıŋ de mınezı bar, osy ekeuınıŋ qaisysy özgerse de arty jaqsylyq bola qoimaidy. (Būl jerde tıl turaly tragediiany qozǧau artyq). Tartys konserttık janrda emes, dästürlı janrda boluy tiıs. Būryn qalai edı? Ülken as berıledı, oǧan sauyn aityp, jer-jerden önerpazdar şaqyrylady. Atyraudan, Arqadan, Jetısuden kelgen küişıler öz küişılık mektepterımen kelıp, öz aimaǧyna tän küiın şertedı. Qazır jalpylamalyq talap qoiylady. Dästürlı ändegıdei mektep, aimaq, oryndauşylyq mäner degen mäseleler küide eskerılmei jatady.
JAŊA ZAMANDA TUǦAN EKI-AQ KÜI BAR
– Küi degende Dinaǧa deiıngı küişılerdı aitamyz. Jaŋa zamanda şyqqan keremet küiler bar ma?
– Ärine, är däuırde ärtürlı sebeptermen şyqqan küiler köp. Aqseleu aǧamyz «Qazırgı küişılık HIH ǧasyrdyŋ bedelımen ǧana tırşılık etıp keledı», – degen sözdı jiı aityp otyratyn edı. Küi köp, bıraq el jadynda qalatyndary az. Halyq özıne kerek tuyndyny ekşep alady, naǧyz körkemdık keŋes osy. Bır jyly «Qandai küi tyŋdap jürsız», degen saualnama jasalypty. Köşede kezdeskender Qūrmanǧazy, Tättımbettıŋ küilerın bıletının, jaŋa küilerden tek qana Seken Tūrysbektıŋ «Köŋıl tolqyny» men Äbdımomyn Jeldıbaevtyŋ «Erke sylqymyn» ǧana tyŋdaitynyn aitypty. Atalǧan ekı küişıge de būdan asqan qūrmet joq şyǧar. Şyndyǧy osy, basqa küilerdıŋ bärı qazaqtyŋ sanasynda qalmai otyr. Osyny oqi qalǧan adam: «Bälenşede tügenşe aqjeleŋ degen küi bar edı ǧoi, ony nege aitpaisyŋ?» – dep bıreuler renjuı de mümkın. Däl qazır köşedegı on qazaqty toqtatyp alyp, qandai küi bılesıŋ deseŋ, osy ekı tuyndyny ǧana atai alatynyna senımdımın. Küi de qoǧamnyŋ perzentı, jaimaşuaq zaman bolmasa tuylmaidy. Mynany qaraŋyz: Qytaidaǧy Ospan batyr köterılısınde qazaq janşyldy. Qaşty. Aqyry Türkiiaǧa baryp jan tynyştyǧyn tapty. Sol bosqynda qazaq äielderı bala kötermei qoiypty. Öitkenı ömırge tırşılık äkeletın ana qūrsaǧy bolaşaqty boljai alady, ūrpaqtyŋ qauıpsızdıgı bolmasa tumaidy. Türkiiaǧa barǧannan keiın ǧana tūqym örbi bastaǧan eken. Küi jaryqtyq ta solai, orystyŋ bodan zamanynda ruh, saz sirep kettı, nemese düniege keluı şekteldı.
– Qazır de qauıp tönıp tūr deiık. Sonda bolaşaqta jaqsy küi tumai ma?
– Bolaşaqty boljaityn Globa degen jūldyzşy bar. Bıraq ol köp aqşa sūraityn körınedı (küledı). Ärine, küi tuady, küidı qasterleitın sana joiylǧan joq, küişınıŋ küiıne de ūiyp otyratyn bolaşaq ta keler.
– Al qazaq tarihynyŋ qai kezeŋınde ömır sürgıŋız keler edı?
– Mūndai qūityrqy sūraqqa jauap bere almaimyn. Äldenege ökpelep, ketıp qalatyn basqa Qazaqstanym joq. Bır bıletınım, tırşılıktıŋ zaŋyna qaişy kelseŋ, tırşılık senı jazalaidy. Osy qoǧam da bızge jetıp jatyr. Jaǧdaiymyz jaqsy. Jezqazǧannan kelgenıme segız jyl boldy. Qūdaiǧa şükır, segızınşı jyl degende bır bölmelı ipotekanyŋ daŋǧaradai päterıne (30 şarşy metr) ılıgıp, bır jyrǧap qaldym. Esıldıŋ sol jaǧalauynan alǧyŋ kele me, oŋ jaǧalauynan alǧyŋ kele me, bır şarşy metrı pälembai dollar dedı. Ne degen meiırımdı ükımet. Otandyq qūrylysşylardyŋ qoldaryna quat, salǧan üilerınde bır mın bolsaşy…
– Äuletımen küişı deidı sızdı. Biyl erdıŋ jasy eluge keldıŋız…
– Äuletımen küişı degen beker söz, Jüzbaidyŋ kındıgınen taraǧan ūrpaqtyŋ ışınde bar joǧy tört-aq adam dombyra ūstai alady. Äkem Sügırdı körgen, küilerın tüpnūsqasynda şerte alady. Inım Särsenǧali qobyz ben dombyrany qatar tartady. Äkem ūldarynyŋ ışınde Särsenǧalidy erekşe baǧalaidy, ony menen asa tuǧan küişı dep ünemı aityp otyrady, jäne ol aitqanynda şyndyq bar, «Ata balaǧa synşy», – degen, onyŋ üstıne öner jaryqtyq salystyrudy süietın dünie ǧoi. Särsenǧali qazır Almatyda, Qazaq radiosynda jūmys ısteidı, tanymal radiojurnalist, «Naridırgen» degen avtorlyq habary bar. Astanadaǧy Ūlttyq öner universitetınde qyzym oqidy. Bolaşaǧyn uaqyt körsete jatar. Ata tärbiesımen ösıp erke bolǧan ūl edım, mıne eluge de kelıp otyrmyn, erkelıktı doǧaratyn kez de kelgen siiaqty.
– Şäkırtterıŋızdıŋ arasynda jaqsy küişıler bar şyǧar?
– Qairat Aitbaev, Nūrǧanym Jeksenbaeva, Ardabi Mäulet, Aqjusan İmanǧazyqyzy siiaqty oquşylarym bar, ärtürlı küi saiystarynan jüldeger bolǧan, jastardyŋ arasynda küişılık salmaqtary da bırşama tanymal. Qūdai jastarǧa quat bersın.
Sūhbattasqan Äsiia BAǦDÄULETQYZY
