Kúı degen – kıe. Janǵalı Júzbaev – kıe qonǵan dáýlesker dombyrashy, aldyna jan salmaıtyn shertpe kúıdiń sheberi.Qara dombyrasyn kúmbirletip, tyńdarmannyń qulaq quryshyn qandyryp keletin J.Júzbaev «Qazaqtyń shertpe kúıleri», «Shertpe kúıdiń tórt mektebi», «Ustazdyń pedagogıkalyq repertýary» syndy birneshe eńbekter jazǵan. Búginde ónerpaz Astanadaǵy Ulttyq óner ýnıversıtetinde ustazdyq qyzmet atqarýda. «Qarataý shertpesi», «Bes jorǵa», «Nazqońyr» sııaqty tehnıkalyq turǵysynan asa qıyn kúılerdi Janǵalı Júzbaev qana naqyshyna keltirip oryndaı alatynyn óner zertteýshileri jazyp júr. Jáne biletinderdiń aıtýynsha, J.Júzbaevtyń shákirtteri oryndaǵan kúı nusqalary – eń durysy, halyqtyq nusqaǵa jaqyny bolyp esepteledi eken. Kúıshimen bolǵan suhbatty usynýdy jón kórip otyrmyz.
ÓNERPAZ – ÁRTIS EMES EDI
– Tarıhtan biletinimiz, burynǵy qazaq qoǵamynda kúıshi degenimiz – batyr, seri, aqyn sııaqty syıly adam bolǵan. Qazirgi qoǵamda kúıshiniń orny qandaı?
– Dástúrli mýzykadaǵy qazirgi jaǵdaıdy bir ǵana sózben sıpattaýǵa bolady. Toqyraý. Óıtkeni qoǵamnyń suranysy tek qana jeńil mýzykaǵa tolyq aýǵan. Zulystardyń (negrlerdi aıtyp otyrmyn) jáne latynamerıkalyqtardyń (ne latyn emes, ne amerıka emes, dúbára urpaq) melodııasy qazaq mýzykasyna sińip ketkeli kóp boldy. Qazir ulttyq saz ónerinde birde-bir taza qazaqy áýen, motıv, saryn joq. Bul shyndyq. Odan qashyp qutylý qıyn, sebebi buqaralyq mádenıet sheteldik jańashyldyqqa tolyq ıek artyp otyr. Buryn-sońdy qazaq mýzykasynda mundaı zulmat bolǵan emes. Sonyń saldarynan kúı de edáýir ózgerdi, kóp arzandady, kıeli sahnada popýrrı kúıler paıda boldy, zamanyna qaraı beıimdele alatyn pysyq kúıshilik úrdis qalyptasty. Olardy únemi jarnamalap otyratyn ónertanýshy ǵalymdar sherigi (armııasy) de qalyptasyp, tolysyp qaldy.
– Túńilip otyrsyz ǵoı…
– Bul – shyndyq. Qaı ýaqytta ónerpazdyń bedeli qandaı bolǵanyn aıtyp bereıin. Mysaly, Shyńǵys hannyń zamanynda búkil handyqqa bıligi júrgen Kokochý degen (qazaqta Kókshe deıdi) baqsy bolǵan. «Mońǵoldyń qupııa shejiresi» degen kitapta: «Shyńǵys han Kokochýdiń qaharynan qorqatyn edi», – dep jazylady. Budan neni baıqaımyz? Ol kezeńde qoǵamdaǵy baqsynyń (baqsy da ónerpazdyń bir túri ǵoı) bedeli joǵary bolǵan. Joshy ulysy kezindegi Ketbuǵynyń bedelin qarańyz. Altaıdan Damashyq, Palıstaınǵa deıin barǵan qolbasshy, bı bolǵan adam. «Qazaq pen noǵaı aıyryldy, qazaq syrtqa qaıyryldy», – deıtin sóz bar emes pe? Noǵaıly kezeńiniń úlken tragedııa bolatyndyǵy, bul kezde bir ult ekige jaryldy. Sonda Asan Qaıǵy «El aıyrylǵan» degen kúı shyǵardy. Ol kóptegen taıpalardy sońynan ertip, Orda Ejen degen hanǵa kelip jer suraıdy. Asan Qaıǵynyń bedelin syılap, búkil halyq onyń sońynan ergen. Abylaıdyń zamanynda Baıjigit degen kúıshi boldy. Hannyń keńesshisi, aqylmany bolyp otyratyn, Buqar jyraý sııaqty aqylshysy bolǵan. Táttimbettiń zamanyn alaıyq. Qazaq bodan, buratana boldy, sonyń ózinde halyq: «Táttimbet – Arqadaǵy ardagerim», – demedi me? Arqadan Atyraýǵa deıingi jurt túgel tanıtyn. Birjan men Sara aıtysqanda Táttimbetti nege jyrǵa qosady? Onyń myńǵyrǵan maly men jylqysyn, Qaz daýysty Qazybekten qalǵan dáýletin dáriptep otyrǵan joq, asqan kúıshiligin aıtyp otyr. Odan keıin Lenın keldi. Qazan tóńkerisinen keıin de Dına, Qalı Jantileýov, Ahmet Jubanovtardyń bedeli joǵary boldy. Sol qurmet Maǵaýııa Hamzın, Ýálı Bekenov, Tólegen Mombekov, Rysbaı Ǵabdıev sııaqty azamattarǵa deıin jalǵasty.
– Qashan úzildi bul qurmet?
– Qaıta qurý degen naýqan Qazaq eline qalaı keldi, sol sátten bastap kúıshiniń bedeli qaıyrshylana bastady. Onyń birneshe sebebi bar. Birinshiden, Qazan tóńkerisi ónerpazǵa degen kózqarasty ózgertti. Ártis dep qaraı bastady. Oǵan deıin ónerpaz ártis emes bolatyn, eldiń rýhanı abyzy edi. Eldiń muńyn kúımen, jyrmen, termemen jetkizetin eltulǵa boldy. Qaıta qurýmen birge kapıtalıstik qoǵam da bizge esigin aıqara ashty, baılyqqa, dáýletke áý bastan qumar qazaqta bir mezette shonjarlar toby paıda boldy. Olardy burynǵy qazaq baılarymen salystyrý da qıyn bolatyn. Kez kelgen mýzykantty jaldaıdy da, qyzmetshi dárejesinde qaraıdy. Ónerpazdyń baǵasynyń tómendep ketkeni sonshalyq, qazir qazaqtyń uly kúıshileri eske de alynbaıdy. «Shańdy joryq», «Ala baıraq», «Terisqaqpaı» sııaqty kúılerdi qaldyrǵan Abylaı han bar. Sol Abylaı hannyń 300 jyldyǵy bıyl. Al siz ben bizdiń ony kúıshi retinde baǵalap, atap óteıik degen nıetimiz joq. Árıne, «Myń kúı», «Máńgilik saryn» jınaqtaryn shyǵaryp jatyr, bir mezgilde 2020 dombyrashynyń «Saryarqany» tartýy da úlken qubylys. Bizdiń qoǵam kúıdi qal-qadarynsha qurmetteıdi. Biraq kúıdi jetkizip otyrǵan tulǵany tanýy qıyn-aq, elep-eskerý jaǵy az. Qazir mýzykanttar da tapqa bóline bastady. Tanymal mýzykanyń (pop-mýzyka) ókilderi baqýatty. Al dástúrli mýzykanttardyń kóbi qubatóbel kedeı. Keshegi jer silkinisi bolǵan Japonııada dástúrli mýzykanttar ómiriniń sońyna deıin qarjylandyrylady jáne gagakýdi biletin japon memleket ıgiligi dep baǵalanady. Al bizde kerisinshe. Qazir tildegi shalaqazaqtyq kúı ónerine de enip keledi.
JUMYR MEN QYLYShTY QALAI JOQTAP JÚRMIZ?
– Ol qalaı sonda?
– Kez kelgen toıǵa barsańyz, tartyp beredi. Ótken ǵasyrdyń sońyn ala dombyrany árlep tartý degen dástúr qalyptasty. Bul kúıdiń erkindigi men mazmunyn, kerek bolsa áýendik taqyrybyn da talqandaı alatyn myqty qural boldy. Tyńdarmannyń da talǵamy buzylyp ketti. Keıde kásibı kúıshilerimizdiń de osynaý dertke ońaı urynatyny bar. Kez kelgen zulmat izsiz ketpeıdi. Munyń zardaby bilinedi áli.
– Al kórshiles memleketterde kúı qalaı damyp jatyr?
– Kúıdiń tóltýmalylyǵyn, oryndaýshylyq mektepterin saqtaý, aımaqtyq mektepterdi saqtaý, ónerde izi qalǵan ónerpazdardyń mánerin saqtaý degen másele Ózbekstanda, Qyrǵyzstanda joq. Sebebi Ózbekter atamurasy men tilin saqtaýǵa kelgende óte kirpııaz, qyrǵyzdar da dástúrli óner degende namysqa shabady, shetelge tek qana qomyzshysy men shańqomyzshysyn jiberedi. Qazaqstanda tobyrdyń mýzykasyna tektiniń mýzykasyn jyǵyp bergenderdiń biri Djordj Soros degen joıyt boldy. Úkimet basyndaǵy azamattardyń tikeleı aralasýynan keıin ǵana shekaramyzdy attap baspaıtyn keıipker retinde qýyldy. Ol Qazaq mýzykasy, onyń ishinde kúı ónerin buzýǵa arnaıy kelgen jymysqy jansyz edi. Kúıdi tanýdy táńirdi tanýmen bastaý sonyń yqpalymen jasaldy, táńirshilderdiń jýrnaldary qarjylandyryldy, ıslamǵa qarsy erejesiz soǵysty qazaq dalasynda bastap ketti. Qazir Sorostyń ózi joq bolǵanymen, onyń sara joly ózgeler arqyly da jalǵasyn tabýda.
– Dombyranyń qońyr úni joǵalyp barady deımiz. Osy pikir «kúıdegi shalaqazaqtarǵa» ǵana qatysty ma, álde bul kásibı dombyrashylarda da bar dert pe?
– Olardyń arasynda da bar. Dástúrli kúıshilik mekteptiń túbine jetip otyrǵan eki másele. Bireýi – ansambl. Tobyr bop kúı tartý. Dombyra –jalǵyz shabatyn aspap. Túsingen adamǵa bul – serttiń áńgimesi. Al ansambl degen ne? «Seniń kúıińdi tyńdap otyratyn ýaqyt joq, davaı, popýrrı jasap jiber». Jylt etip shyǵasyń, ketesiń. Ol kúıdiń mazmunyna, tragedııasyna úńilip jatqan eshkim joq. Eń qorqynyshtysy, sonyń ózimen ájeptáýir maldanyp, bedel taýyp júrgen kásibı kúıshiler bar. Atyn atap, túsin tústemeı-aq qoıaıyq. Kisiniń jaǵasyn jyrtqannan ne tabamyz? Biraq kez kelgen úkimettik konertke barsańyz, sondaı kórinistiń kýási bolasyz. Mysaly, Mahambettiń «Jumyr-Qylysh» degen kúıi bar. Jazalaýshy otrıad Isataı men Mahambettiń kóterilisin janshyp basyp, Jumyr men Qylysh degen batyrlardy zeńbirektiń aýzyna baılap turyp atqan. Sóıtip, Mahambet dostaryn joqtap kúı shyǵarǵan. Bul jerde qandaı shattyq bolýy múmkin? Qazir osy kúıdi estradalyq toptar men áýesqoı ansamblder oryndaıdy. Shoý-bızneste de oryndalady, qysqasy qazaq kúıiniń qasıeti túngi klýbtyq deńgeıge túsip ketkenin eshkim de ańǵarmaı qaldy, qazir bári de solaı bolýǵa tıisti sııaqty qabyldanady, kerek deseńiz qoǵamdyq ushan-teńiz suranysqa da ıe boldy. Eldiń bahadúri bolǵan Jumyr men Qylysh syndy azamattardy joqtaǵan Mahambettiń saryny osyndaı halde. Sonda bes kúndik jalǵanda bes tıyn úshin atamurany mansuqtaý qazaqqa laıyq pa eken? Dınanyń shabyt shaqyrar kúıi «Naýysqy», Táttimbettiń jan tapsyrar aldynda shertken «Kókeıkestisi» de jeńil mýzykanyń maltabar dúnıelerine aınalǵaly birshama ýaqyt bolyp qaldy. Qazir asa kóńildi kúılerge «aınalyp ketti».
Tartys – toqtaǵan óner
– Kúıdiń tarıhty el jadynda qaldyrýdaǵy roli qandaı?
– Kúı eldiń tarıhynyń jylnamasy, taǵdyry týraly jazylǵan mýzykalyq shejire. Saryózennen aıyrylý, Eskendirdiń shapqynshylyǵy, t.b. sııaqty tarıhı oqıǵalardyń deregi kúıde ǵana saqtalǵan. Munyń senimge, dinge qatysty da jaǵdaıattary bar bolýy múmkin. Osy týraly bir maqalamda jazdym. Jazyp edim, jurt kúle bastady. Oryndaýshymyn ǵoı, dintanýshy, bolmasa ónertanýshy ǵalym emespin. Qazaqtyń alǵashqy dinge uqsas nanymy – zaratýshtra bolǵan, tarıhı dáleli bar. Sol kezeńde kádimgi arbanyń dóńgelegi qasterli uǵym bolǵan eken. Aspandy kıe tutý da sol kezeńnen bastalǵanǵa uqsaıdy, kıiz úıdiń de sheńber formasynda bolýy osyǵan saı kelýi yqtımal. Dóńgelekti alǵash oılap tapqan bizdiń babalarymyz. Qazaqta «Dóńgelek Aqjeleń», «Domalatpaı» sııaqty, arǵy uǵymy dóńgelekti qurmetteýge qurylǵan, aıtary soǵan jaqyn kúıler bar, dóńgelekti tilge tıek etetin sóz tirkesteri men mátelı sózder de óte mol. Álgi maqalamda osyndaı kúılerdiń melodııasy arǵy zamannan habar beredi degen dolbar aıtyp edim. Meniki gıpoteza bolsyn, degenmen el jadynda elesi nege óshpeı otyr degen suraq ta týa keter edi. Nemese Altyn Ordanyń kezi – «Aqsaq qulan». Noǵaıly kezeńi – «El aıyrylǵan». Abylaıdyń kezeńi – «Kókbalaq», «Kerbalaq». Qalmaq qyrǵyny – «Qalmaqtyń qara jorǵasy». Ár kezeńnen qalǵan osyndaı qadaý-qadaý saryndar tizbegi tarıhty quraıdy, bolashaqta kúı tarıhy da jazylatyn shyǵar, jazylsa sóz joq, kúı attaryn taldaýdy eshkim attap kete almaıdy.
– Ádebıetten biletinimiz, kúıshiler buryn tańnan tańǵa uryp kúı jarystyratyn. Sol úrdis qazirgi jas kúıshilerde bar ma?
– Bir jyldary tartysty tiriltý maqsatymen telejoba jasaldy. Biraq bul talpynys tok-shoýlyq áýesqoılyqtan ári asa qoımady. Tartys degen – toqtaǵan óner. Ony jańǵyrtý múmkin, biraq sonyń qajettiligi bar ma, áńgime sonda. Birinshiden – tartysty tiriltý aıtysty tiriltý sııaqty mehnaty aýyr is. Ekinshiden – tirilte qalǵannyń ózinde ol burynǵy kıesinen aırylyp qalýy ǵajap emes. Oǵan qazirgi jańasha aıtys óneri kýá. Qazirgi aıtys burynǵy aıtystan múlde bólek, kústanalaıtyn jónim joq, degenmen Jambyl, Shashýbaılardyń zamanyndaǵy sóz mádenıeti qatty ózgeriske ushyraǵanyn ańǵarý qıyn emes. Tartys ta sol sııaqty sergeldeńge túsýi múmkin. Al qazirgi sahnadaǵy tartys dep atalatyn teatrlyq qoıylym tek konerttik sheshimdi ǵana óteı alatyn shara.
– Ýaqyt ózgerdi, qoǵam ózgerdi. Múmkin, aıtysty da, kúıdi de sol, ózgergen kúıinde qabyldaǵan jón shyǵar?
– «Qazaqty da ózgergen kúıinde qabyldaǵan jón shyǵar», – degen sııaqty suraq eken. Ulttyń mentalıteti sııaqty kúıdiń de minezi bar, osy ekeýiniń qaısysy ózgerse de arty jaqsylyq bola qoımaıdy. (Bul jerde til týraly tragedııany qozǵaý artyq). Tartys konerttik janrda emes, dástúrli janrda bolýy tıis. Buryn qalaı edi? Úlken as beriledi, oǵan saýyn aıtyp, jer-jerden ónerpazdar shaqyrylady. Atyraýdan, Arqadan, Jetisýden kelgen kúıshiler óz kúıshilik mektepterimen kelip, óz aımaǵyna tán kúıin shertedi. Qazir jalpylamalyq talap qoıylady. Dástúrli ándegideı mektep, aımaq, oryndaýshylyq máner degen máseleler kúıde eskerilmeı jatady.
JAŃA ZAMANDA TÝǴAN EKI-AQ KÚI BAR
– Kúı degende Dınaǵa deıingi kúıshilerdi aıtamyz. Jańa zamanda shyqqan keremet kúıler bar ma?
– Árıne, ár dáýirde ártúrli sebeptermen shyqqan kúıler kóp. Aqseleý aǵamyz «Qazirgi kúıshilik HIH ǵasyrdyń bedelimen ǵana tirshilik etip keledi», – degen sózdi jıi aıtyp otyratyn edi. Kúı kóp, biraq el jadynda qalatyndary az. Halyq ózine kerek týyndyny ekshep alady, naǵyz kórkemdik keńes osy. Bir jyly «Qandaı kúı tyńdap júrsiz», degen saýalnama jasalypty. Kóshede kezdeskender Qurmanǵazy, Táttimbettiń kúılerin biletinin, jańa kúılerden tek qana Seken Turysbektiń «Kóńil tolqyny» men Ábdimomyn Jeldibaevtyń «Erke sylqymyn» ǵana tyńdaıtynyn aıtypty. Atalǵan eki kúıshige de budan asqan qurmet joq shyǵar. Shyndyǵy osy, basqa kúılerdiń bári qazaqtyń sanasynda qalmaı otyr. Osyny oqı qalǵan adam: «Bálenshede túgenshe aqjeleń degen kúı bar edi ǵoı, ony nege aıtpaısyń?» – dep bireýler renjýi de múmkin. Dál qazir kóshedegi on qazaqty toqtatyp alyp, qandaı kúı bilesiń deseń, osy eki týyndyny ǵana ataı alatynyna senimdimin. Kúı de qoǵamnyń perzenti, jaımashýaq zaman bolmasa týylmaıdy. Mynany qarańyz: Qytaıdaǵy Ospan batyr kóterilisinde qazaq janshyldy. Qashty. Aqyry Túrkııaǵa baryp jan tynyshtyǵyn tapty. Sol bosqynda qazaq áıelderi bala kótermeı qoıypty. Óıtkeni ómirge tirshilik ákeletin ana qursaǵy bolashaqty boljaı alady, urpaqtyń qaýipsizdigi bolmasa týmaıdy. Túrkııaǵa barǵannan keıin ǵana tuqym órbı bastaǵan eken. Kúı jaryqtyq ta solaı, orystyń bodan zamanynda rýh, saz sırep ketti, nemese dúnıege kelýi shekteldi.
– Qazir de qaýip tónip tur deıik. Sonda bolashaqta jaqsy kúı týmaı ma?
– Bolashaqty boljaıtyn Globa degen juldyzshy bar. Biraq ol kóp aqsha suraıtyn kórinedi (kúledi). Árıne, kúı týady, kúıdi qasterleıtin sana joıylǵan joq, kúıshiniń kúıine de uıyp otyratyn bolashaq ta keler.
– Al qazaq tarıhynyń qaı kezeńinde ómir súrgińiz keler edi?
– Mundaı quıtyrqy suraqqa jaýap bere almaımyn. Áldenege ókpelep, ketip qalatyn basqa Qazaqstanym joq. Bir biletinim, tirshiliktiń zańyna qaıshy kelseń, tirshilik seni jazalaıdy. Osy qoǵam da bizge jetip jatyr. Jaǵdaıymyz jaqsy. Jezqazǵannan kelgenime segiz jyl boldy. Qudaıǵa shúkir, segizinshi jyl degende bir bólmeli ıpotekanyń dańǵaradaı páterine (30 sharshy metr) iligip, bir jyrǵap qaldym. Esildiń sol jaǵalaýynan alǵyń kele me, oń jaǵalaýynan alǵyń kele me, bir sharshy metri pálembaı dollar dedi. Ne degen meıirimdi úkimet. Otandyq qurylysshylardyń qoldaryna qýat, salǵan úılerinde bir min bolsashy…
– Áýletimen kúıshi deıdi sizdi. Bıyl erdiń jasy elýge keldińiz…
– Áýletimen kúıshi degen beker sóz, Júzbaıdyń kindiginen taraǵan urpaqtyń ishinde bar joǵy tórt-aq adam dombyra ustaı alady. Ákem Súgirdi kórgen, kúılerin túpnusqasynda sherte alady. Inim Sársenǵalı qobyz ben dombyrany qatar tartady. Ákem uldarynyń ishinde Sársenǵalıdy erekshe baǵalaıdy, ony menen asa týǵan kúıshi dep únemi aıtyp otyrady, jáne ol aıtqanynda shyndyq bar, «Ata balaǵa synshy», – degen, onyń ústine óner jaryqtyq salystyrýdy súıetin dúnıe ǵoı. Sársenǵalı qazir Almatyda, Qazaq radıosynda jumys isteıdi, tanymal radıojýrnalıst, «Narıdirgen» degen avtorlyq habary bar. Astanadaǵy Ulttyq óner ýnıversıtetinde qyzym oqıdy. Bolashaǵyn ýaqyt kórsete jatar. Ata tárbıesimen ósip erke bolǵan ul edim, mine elýge de kelip otyrmyn, erkelikti doǵaratyn kez de kelgen sııaqty.
– Shákirtterińizdiń arasynda jaqsy kúıshiler bar shyǵar?
– Qaırat Aıtbaev, Nurǵanym Jeksenbaeva, Ardabı Máýlet, Aqjýsan Imanǵazyqyzy sııaqty oqýshylarym bar, ártúrli kúı saıystarynan júldeger bolǵan, jastardyń arasynda kúıshilik salmaqtary da birshama tanymal. Qudaı jastarǵa qýat bersin.
Suhbattasqan Ásııa BAǴDÁÝLETQYZY
