اقىن، اسا كورنەكتى كومپوزيتور، كەزىندە الدىنا جان سالماعان ءانشى ۇكىلى ىبىراي… ونىڭ “ۇكىلى ىبىراي” اتانۋىنىڭ سەبەبىن ء“وزىم جايلى” اتتى ولەڭىندە بابامىز ءوزى ايتىپ كەتىپتى:
“ارالاپ تالاي ەلدىڭ ءدامىن تاتتىم،
سۇلۋدىڭ اسقاق انمەن بابىن تاپتىم.
قالاعان سامەكەدەن قارا قالپاق،
قوس بۋىن شەكەسىنە ۇكى تاقتىم”، – دەسە قارا قالپاقتاعى قوس بۋىن ءۇنى دومبىراداعى قوس بۋىن ۇنىمەن دوستاسىپ، بىرگە ۇندەسە جەلبىرەگەندەي كوز تارتىپ “ۇكىلى ىبىراي” اتاندى.
ءبىرجان سال، اقان سەرى سەكىلدى ءوز زامانىنىڭ ەركەسى بولىپ، اندەتىپ دابىلداتىپ وتسە دە اقىننىڭ ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزەڭى حح عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى اكەلگەن زۇلماتتىڭ قۇرساۋىندا ءوتتى. گولوششەكينشىل “ۇر دا جىق” بەلسەندىلەردىڭ “اسىرا سىلتەگەن” ارەكەتتەرى ەلدى اشارشىلىققا ۇشىراتتى. ۇجىمداستىرۋدىڭ زاردابىنان بايعۇس قازاقتىڭ جايلاۋىندا جانى، قىستاۋىندا قانى شىقتى. 1929-1932 جىلدارعى قىرعىن اشتىقتى كوزى كورگەن اقتانگەر اقىن ەل مۇڭىن اشىق ايتىپ، سۇق كوزگە ءتۇستى. اششى ءتىلى شىمبايلارىنا تيگەن اۋىلداعى شەندىلەر سوڭىنا شىراق الىپ ءتۇستى. 1933 جىلى قازاقستاندى باسقارۋعا ل.ي.ميرزويان كەلىپ، جاعدايدى تۇزەي باستاعانشا، 1932 جىلى ۇكىلى ىبىراي “حالىق جاۋى” اتانىپ، اتىلىپ كەتتى.
ۇكىلى ىبىراي ساندىبايۇلى وسى كۇنگى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ايىرتاۋ اۋدانىنا قاراستى № 5 اۋىلىندا 1860 جىلى دۇنيەگە كەلدى. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە بۇل اۋىل “وسكەن” دەپ اتالدى. بۇل كۇندە “ۇكىلى ىبىراي” اۋىلى اتانارىنا سەنىمىم مول. جالعىزتاۋدىڭ باۋىرىن جايلاعان جاقسىلىق قاراۋىلىنان شىققان اقىننىڭ اتا تەگى دەرىپسال سابدەننەن تارايدى. سابدەن — ابىلاي حاننىڭ ءارى دوسى، ءارى داڭقتى باتىرى بولعان ايگىلى كىسى. دەرىپسالدىڭ ساندىباي، ماڭداي، ابىلە اتتى ءۇش ۇلىنان ۇلكەن اۋلەت تارادى. ماڭدايدان — قوسشىعۇل، اسايىن، ۇسەيىن; ساندىبايدان — ءبوپىش (مەيىز), شالعىمباي، ىبىراي; ابىلەدەن — ءىلياس، كەنجەعالي، مولداعالي تۋعان. اسايىننان تاراعان سماعۇل، مىرزاعۇل بولسا، ايگىلى اقىن، ۇزدىك ءانشى مۇسا اسايىنوۆ (1929-1976) مىرزاعۇلۇلى مەنىڭ شەشەمنىڭ اپاسى باعي اپامىزدان تۋدى، سماعۇل قارت — اۋىلىمىزدىڭ اقساقالى، ۇستا، سوعىستان ءۇش ۇلى ورالماي، توقساننان اسىپ قايتىس بولدى. شالعىمبايدان تاراعان سۇلەيمەننىڭ بالالارىن، ءداۋىتتىڭ ءوزىن كورىپ ءوستىم. جالپى العاندا دەرىپسالدىڭ ۇرپاعى باتىر تۇلعالى، ءىرى دەنەلى كەلەدى. باۋىرىم مۇسا دا قاپساعاي بويشاڭ، قىران مۇرىن، قالىڭ شاشتى، كەڭ ماڭدايدىڭ استىنان وتكىر، ۇلكەن كوزدەرى كۇلىمدەپ تۇراتىن جىگىت ەدى. ول ءان سالعاندا ەرەكشە كۇش ءبىتىپ كەتكەندەي، ءاۋ دەگەندە تىڭداعان جاندى سەلك ەتكىزەتىن، مارجاندارى سىلدىراپ، اسپالى شام قوزعالاتىن، ىبىرايعا تارتىپ تۋعان اسىل تۇياق دەپ ەل ەركەلەتتى، ءوزى دە ەركەلەتۋگە لايىق ەدى.
ۇكىلى ىبىرايدى سيپاتتاعاندا ساكەن سەيفۋللين:
ء“انى بار “گاككۋ” دەگەن اڭقىلداعان،
اققۋداي ايدىن كولدە ساڭقىلداعان.
“كىدىگاي”، “قالدىرعان” مەن “ماڭماڭكەردى”،
ىرعالتسا كەرنەي داۋسى قارقىنداعان”، – دەپ شالياپينگە تەڭەسە، بۇل ىبىكەڭنىڭ جەتپىسكە تاقاپ قالعان شاعى، الگى مۇساداي كەزىندە كەزدەسسە نە دەر ەدى؟!
ءبىرجان سال جاس ىبىرايدى العاش رەت تىڭداعاندا اقان سەرىگە قاراپ: “اقانجان-اي، ەرتىپ كەلگەن شاكىرتىڭە قانىقتىم، شىن باقىتتى جان ەكەنسىڭ: قازاقتا جىلقىنىڭ پەرىسى قۇلاگەر ساعان بۇيىرسا، اقىننىڭ پەرىسى وسى ءىنىڭ بولار. قازاق انىندە ءوزىم جەكە دارا تۇرمىن، وزگەلەرگە ىبىراي جەتكىزبەس”، – دەگەن ءسوزىن حالىق اقىنى، اكەمنىڭ اعاسى مولداقمەت تىربيۇلىنان ەستىپ ەدىم. كەيىن وسىعان ۇقساس ءسوزدى ايگىلى ادەبيەت زەرتتەۋشى ە.سمايىلوۆتان دا وقىدىم. بۇل اعامىز: “ىبىراي — شىن مانىندەگى ۇلى ونەرپاز”، – دەپ جازىپ كەتتى.
سول دارابوز ءدۇلدۇل كەڭەس ۇكىمەتى كەلىپ، اسىرەسە، كامپەسكە مەن ۇجىمداستىرۋ ناۋقاندارى ەل تۇرمىسىن كۇيزەلتكەندە وتكىر ءتىلىن شىندىق جولىندا ايامادى. اقىرى 1932 جىلعى قاراشانىڭ 4-ءى كۇنى قاماۋعا الىندى. اسىلى جەرلەستەرىنىڭ ءتىلى دە باتقان شىعار، سول كەزدەگى اقىندى كورسەتكەن، نكۆد-گە قولشوقپار بولعان ءوزىنىڭ جاقىن تۋىستارى شايمۇقاندى دا، اقىپتى دا بالا كەزىمدە كوردىم. ۇكىلى ىبىراي “حالىق جاۋى” اتانىپ ۇستالىپ كەتكەننەن سوڭ اۋىلداعى ەسەپ اتايدى جۇرتقا قۇبىجىقتاي كورسەتتى. ونىڭ ۇلكەن قىزى تۇرعىن اپايدى سوعىس جىلدارى “ترۋدارمياعا” اكەتتى، شىعارمالارى وتقا تۇسكەن الاساپىران زامان تۋدى. بىراق الماس كەزدىك قاپ تۇبىندە جاتپادى، تۋعان ەلى ءوز جۇرەگىندە ساقتادى. ول اتىلىپ كەتسە دە مىنەزى ۇلگى، قايسارلىعى اڭىز، ءان-جىرى ۇمىتىلمادى. كەيبىر اندەرىن حالىق ءانى دەپ، كەيبىر اندەرىن الدەكىمدىكى دەپ ساقتاسا دا تاۋەلسىز قازاقستان ءدۇلدۇل ۇلىنا قۇشاعىن كەڭدەۋ اشتى. بۇل كۇندەرى ىبەكەڭنىڭ اندەرى وزىنە قايتارىلىپ كەلەدى. “گاككۋگە” تيىسكەندەردىڭ دە بەتىن قايتاردىق، ال “اڭشىنىڭ انىنە” ءالى كۇنگە كەي جىگىتتەر دانەش راقىشەۆتىڭ ءانى دەگەن لاقاپ تاراتىپ جۇرسە، ول قاتەلىك. اسىل ءانشى دانەش ءتىرى كەزىندە ونداي وزبىرلىققا بارمادى عوي. ايگىلى كلاسسيك جازۋشىمىز، اكادەميك ءسابيت مۇقانوۆ “قازاق ادەبيەتى” گازەتىندە بۇل ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ، اشىق ايتقان. ول اڭگىمە جايىن بۇرىن دا جازعانبىز. اقىننىڭ ولەڭدەرى مەن تولعاۋ ايتىستارىن “گاككۋ” اتتى ءبىر كىتاپ ەتىپ (استانا، “فوليانت”، 2005) شىعاردىم، بىراق، بۇل ءالى تولىق دۇنيە ەمەس، ىزدەي ءتۇسۋ قاجەت. ال، اندەرىنە دەگەندە اقيقاتتى ورناتۋ كەرەك. مىسالعا، “سىرعاقتىنىڭ” ىبىرايدىكى ەكەنىن بالا كۇننەن ءبىلۋشى ەدىم، ب.ەرزاكوۆيچ تە سولاي دالەلدەپتى.
ۇكىلى ىبىرايدىڭ كومپوزيتورلىق، انشىلىك مول مۇراسى جايلى جازىلعان ەڭبەكتەر بارشىلىق، مەن جىر جيناعىن شىعارعاننان كەيىن اقىندىق ەرەكشەلىكتەرىن ءسوز ەتپەككە بوي ۇردىم. قازاقستاننىڭ حالىق اقىنى، ۇكىلى ىبىرايدىڭ ءتول شاكىرتى مولداحمەت تىربيۇلىنىڭ ايتۋىنشا، ول الدىنا جان سالماعان انشىلىگىمەن قاتار، قاي سايىسقا سالساڭ دا دەس بەرمەيتىن ءبىلىمدار، تاپقىر، اعىندى ايتىس اقىنى. وعان قوسا قالامگەرلىگى دە مول، اراب، پارسى تىلىندە وقي بىلگەن، وتە زەرەك بولعان كورىنەدى. ىبەكەڭ حات تانىعاننان كەيىن قولىنا تۇسكەن كىتاپتى جاتتاپ الارلىق ونەر كورسەتىپتى. “مۇڭلىق-زارلىق”، “قىز جىبەك”، ء“جۇسىپ پەن زىليحا”، “توتىنىڭ تاراۋى”، “سەيفۋل مالىك”، “مىڭ ءبىر ءتۇن” ىسپەتتەس ليرا-ەپوستىق، باتىرلىق ءھام عاشىقتىق جىرلارى مەن قيسسا-داستانداردى جاتقا ءوز اۋەنىمەن ايتا بىلگەن. اسىرەسە، “ەر تارعىن” مەن “مىڭ ءبىر ءتۇندى” انگە قوسىپ جاتقا ايتۋعا جالىقپاپتى. كەيدە قارا سىرنايمەن، كەيدە ۇكىلى دومبىراسىمەن قوسا شىرقاپ، پوەزيانىڭ جەلىسىنە قاراي ءان ماقامىنىڭ ءورىسىن جاتىق ۇيلەستىرە بىلگەنى ۇلكەن ونەر. ۇزاق داستاندى اندەتكەندە، كەيدە قولىنداعى دومبىراسىن جەرگە قويا سالىپ، تاقپاقتاتىپ كەتىپ، وتىرعان جەرىنەن ىلگەرى-كەيىن جىلجىپ قىزعىلىقتى قيمىلدارمەن جالىقتىرماس دالانىڭ دارا ارتىسىنشە تىڭداعان جاندى ءجىپسىز بايلاعانداي باۋراپتى. بويعا قونعان جان-جاقتى ونەردىڭ ارقاسىندا اۋىز ادەبيەتىنەن ابدەن سۋسىنداپ، جازبا ادەبيەتىنە يەك ارتىپ، ءوز اقىندىق ءورىسىن كەڭەيتە بىلگەنى ءبىز ءۇشىن سوناۋ الىستان ايداي انىق كورىنىپ تۇر.
ۇكىلى ىبىرايدىڭ وزىنە ۇلگى بولعان ارىستان، ورىنباي، شال اقىن، سەگىز سەرى، تەزەكباي، شوجە، نۇركەي، ءبىرجان سال، اقان سەرى، مۇستافا سياقتى ساڭلاقتاردىڭ اندەرىن، ايتىستارىن ەل اراسىنا تاراتا بىلگەندىگى ءبىر توبە. قولىنا دومبىرا العاندا مىناۋ ورىنبايدىڭ، مىناۋ ءبىرجاننىڭ، مىناۋ اقاننىڭ دومبىرانى قولدارىنا العانداعى ءوز ىرعاعى، ءوز قۇلاق كۇيى دەپ، ارقايسىسىنىڭ ءوز اۋەزىمەن، اۋەنىمەن، وزدەرى سۇيگەن سارىنىمەن ورىنداۋعا جەتىكتىگىن شەبەر كورسەتە ءبىلىپتى. مولدەكەڭنىڭ ءوزى دە ۇستازىنان كورگەنىن بۇلجىتپاي قايتالاپ ەلگە تاراتىپ كەتكەنى ەسىل مەن كوكشە وڭىرىنە ايان.
ىبەكەڭ تەك قانا اۋىز ادەبيەتىنىڭ وكىلى ەمەس، ول ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن ءھام جاناشىر ءپىر تۇتقان ۇستازى اقان سەرى سەكىلدى سۋىرىپ سالما توكپە دە، ويلانىپ جازار جازبا دا اقىن. نەگىزىندە، ولار اۋىز ادەبيەتى مەن جازبا اقىندارىنىڭ ورتاسىنداعى تابيعي التىن كوپىر ىسپەتتەس جول سالدى. ىبەكەڭنىڭ اقىندىق ەرەكشەلىگىندەگى باستى كورىنىس سول جان-جاقتىلىقتا جاتىر. كەرەگىندە اعىل-تەگىل قۇيعىتىپ، قاي سايىسقا بولسىن ىركىلمەي كىرىسە كەتەدى. كۇردەلى ءان، نە ولەڭ تۋاردا ىشىندەگى نارەستەسىن توعىز اي، توعىز كۇن كوتەرەتىن اناداي ۇزاق ۋاقىت تولعاتىپ اققۋدىڭ قوس قاناتىنا بايلارداي ەتىپ جەتىلدىرەدى. اقىندىق ەرەكشەلىكتىڭ قاينار كوزى نازىك سەزىمگە ورانعان اقىل مەن ويدان تۋسا، ونىڭ ناتيجەسىن اباي ايتقانداي: ء“تىل ۇستارتىپ، ونەر شاشارداي”، دارەجەگە جەتكىزەدى. اقىندىق دەرتى — تىلدە. ىبىرايدىڭ ءتىلى دە جەبەدەي جەتكىش وتكىر ءتىل. جاس كەزىندە ءارلى ءسوز، ۇلعايا كەلە ءماندى ءسوز، اشىنعاندا ءزارلى ءسوز تابا بىلگەن ۇكىلى ىبىرايدىڭ تىلىندە اقىندىق ەرەكشەلىگىنىڭ باستى ارقاۋى جاتىر. اقىننىڭ ءتىل بايلىعى شەرلى ءسوزى مەن زەرلى ءسوزىن قوسا جەكەشە تالداۋدى تالاپ ەتەتىن ۇلكەن قازىنا. ول ەرجۇرەك، تاپقىر دا ايتقىر، تىكسىلتەگىش قايسار اقىن.
ۇكىلى ىبىرايدىڭ ءتىل ورنەگىنە ازداپ قانا نازار اۋدارساق، ونىڭ مەيىرىمى مەن قايىرىمى تارتىپ، وزگەدەن ايىرىمى اشىق كورىنىسكە جولىعامىز. “گاككۋ” دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى دە قازاقتىڭ پوەزياسى مەن بۇكىل ءتىل الەمىنە التىن ايدارداي بولىپ كىرگەن عاجايىپ. “ۇلپىكەر ءسۇت بەتىندە بالداي قايماق”، – دەسە، “ۇلپىكەرى” ۇزدىك ءتىلدىڭ بەلگىسى عوي. “قاراقات كوزدى، سىم ساۋساق”، – تەڭەۋگە جۇيرىكتىگى. “كوك زەڭگىر، جاسىل جارتاس جالعىزتاۋىم”، – دەگەنى قانداي اسەم. “قايقاقتاماي كوتەرەر، دوسى ءۇشىن تاۋ-تاسىن”، – دەگەنى دە ناعىز قازاقى ءتىل. ال: ء“بىر اتىم ناسىبايدان كوڭىل قالار، ايتا بەر، ايتساڭ ساعىڭ سىنباعانعا”، – دەگەنى تەرەڭدىكتىڭ كورىنىسى. مايتالمان اقىننىڭ قاي ولەڭىن الساق تا، ۇلتتىق سۋرەتكەرلىكتى بىلدىرەتىن بوياۋى اشىق، وياۋ ءسوزدى، ىشكى ماڭىزى مەن ايتار ويعا دالمە-ءدال كەلتىرىپ، تاپ باسقىشتىعىنا قايران قالامىز. ءتىل مەن جاققا قۇر سۇيەنۋ ەمەس، وتكىر ءتىلى اسەم اندەرىنە دە دايەك بولىپ ەسكەك جەلدىڭ تابيعي سىبىرىنداي پوەزيا الەمىن كەڭەيتە تۇسۋگە سەنىمدى سەمسەر مىندەتىن اتقاردى.
ىبىرايدىڭ اقىندىق تالانتىنان، انشىلىك دارىنىنىن دا بولە جارۋعا بولمايدى. ول الدىنداعى ۇستازدارى ءبىرجان سال، اقان سەرىگە ەلىكتەپ العاشقى ولەڭدەرىن دە انىمەن قوسا شالقىتتى. ۋىز تۋىندىلارى عاشىقتىق سارىندا، ءازىل-كۇلكى اۋقىمىندا ءداستۇرلى ليريكانى بايىتقانى انىق. قازاقتىڭ ەجەلگى سالتى بوزبالالىقتىڭ قىزىعىن كۇيتتەۋ ىبىرايعا دا باستاۋ بەردى. شوبەكتىڭ مۇقانىنىڭ ماليكە اتتى سۇلۋ قىزىن، ءبىر جيىندا اقان سەرىنىڭ ويىندى باسقارۋ سالتى مەن نۇسقاۋى بويىنشا، القا توپتا ءبىرىنشى بولىپ قاسىنا ولەڭمەن شاقىرىپتى.
“بوزبالاعا بۇل ءبىر سىن جەكە-جەكە،
اركىمنىڭ قاسىنداعى ساۋلەسى ەركە.
بۇيرىعى حانزادانىڭ ەكەۋ ەمەس،
جانىما كەلىپ وتىر، ەي، ماليكە”، – دەگەن ولەڭى سوندا تۋىپتى. “حانزادا” دەپ وتىرعانى اقان سەرى عوي، ول كىسىنى اعايىن ەل ءىشى اۋەلى “اق جىگىت” دەپ اتاپ، ارتىنان “اقان اعا” دەۋگە كوشتى. ال، بۇل ماليكەگە بايلانىستى شۋماقتىڭ جارىق كورۋىنە ول كەزدە جىگىت اعاسى بولىپ قالعان اقان سەرىنىڭ جاستاردىڭ ويىنىن باستاپ بەرىپ، ءبىرىنشى كەزەكتى سەنىمدى شاكىرتى ىبىرايعا سىلتەۋىندە جاتىر. جاس ىبىراي: “كوسەم قيىندا، شەشەن جيىندا” دەگەندەي، كوش باستاپ، ءوزى مىندەتىن اتقارىپتى. ول ناعىز ىشكى سەنىم مەن قانىنا تۋا بىتكەن جۇرەكتىلىكتىڭ بەلگىسى. مىنە، سول ساتتە شىداي الماي بۋىنى بوساپ، كۇمىس شولپىسىن اسەم ۇنمەن سىلدىرلاتا، سىزىلا باسىپ، سيقىرلى سىلقىم ماليكە سۇلۋ اشىق اجارىن جايناتا ءتۇسىپ، جاس اقىن ىبىرايدىڭ قاسىنا وتىرا كەتىپتى. سول عاجايىپ جاستىق شاق دەگەن اسىل داۋرەن وزعان سايىن ولەڭى دە ماڭىزدانىپ، جانعا جايلى، كوڭىلگە جىلى تيەر دارەجەگە جەتە باستايدى.
ء“ان سالىپ سەرى بولىپ تالاپتاندىم،
اقىلىن تىڭداۋ قايدا بارلىق جاننىڭ.
ون ءۇش جاستا ءان سالىپ ەل الدىندا،
جولىنا تۇسپەي كەتتىم دۇنيە-مالدىڭ”، – دەپ ءوزىنىڭ انا سۇتىمەن ەرە كەلگەن اقىندىق، انشىلىك ونەرىنە بەلدى بەكەم بۋعانىن ۇعىمعا جەڭىل، جيناقى تىلمەن وسىلايشا قيىستىرىپتى. اكەسى ساندىبايعا تارتىپ ۇستا بولمادى، نەمەرە اعاسى ابىلگە ەلىكتەپ ساياساتقا كىرىسپەسە دە، اقىندىقتىڭ سۇرشا قۇسى جەبەپ ونەر جولىنا سيقىر كۇشپەن ەلىكتەتتى.
ءومىر ورىسىندەگى جاڭا بەلەسىندەي اقىننىڭ “جيىرما بەس” اتتى ولەڭى جارق ەتتى. مىنە، اقىندىق جولىندا اۋىزعا ىلىكتىرگەن باستاماسى وسى ەدى.
“قىزدى اۋىلدىڭ سىرتىنان،
قىلاڭ ەتكەن جيىرما بەس.
قىزدى كورسەم قيقايىپ،
قۇلاي كەتكەن جيىرما بەس.
سۋعا كەلگەن جەڭگەيگە،
ۇناي قالعان جيىرما بەس.
جەڭگە ءحالىڭ قالاي دەپ،
سۇراي قالعان جيىرما بەس.
بەسىكتەگى بالادان،
العىس العان جيىرما بەس.
توردە جاتقان كەمپىردەن،
قارعىس العان جيىرما بەس…” – دەپ توگىلتە جونەلسە، اقىندىق قۋاتى دا جاسىنا قاراي جاڭارىپ، جاۋقازىن گۇلدەي قۇلپىرا ءتۇسىپ، كوز تارتا باستاعانىن ايقىندايدى. بۇل كەزدە سۋرەتتەۋ ءتاسىلى، بەينەلەۋ ءادىسى كەلەسى ءبىر بيىك بەلەسكە كوتەرىلە باستادى. تاپ وسىنداي ىرعاقپەن كەلەتىن “جيىرما بەستەر” ىبىرايدان بۇرىن دا بولدى، “كۇلدىر، كۇلدىر كىسىنەتىپ، كۇرەڭدى” مىنگىزدى. ىبىرايدىڭ “جيىرما بەسىندە” ءوز كوزىڭمەن كورىپ تۇرعانداي ءومىر كورىنىستەرى ايناداي ايقىن، تارتىمدى بەرىلەدى. ءانى دە ءا، دەگەندە الدىنا مال سالماس جۇيرىكتەي ۇشقىر، قىزعىن شابىسقا باستاپ كەتەدى. ا.س.پۋشكيننىڭ “ەسكەرتكىش وزىمە ورناتتىم كەلمەس قولدان” دەگەن ولەڭىنە شەيىن بىرنەشە “ەسكەرتكىشتەر” بولعان. بىراق پۋشكيننەن كەيىن بولا قويعان جوق. ىبىرايدىڭ “جيىرما بەسى” دە زامانىنداعى اتتاس ولەڭدەردىڭ ەڭ سۇيكىمدىسى بولىپ كەڭ تاراپ كەتتى. بۇل كۇندە بايتاق ەلدىڭ قاي تۇكپىرىنە بارساق تا ىبەكەڭنىڭ “جيىرما بەسى” الدىمىزدان شىعادى. اسىرەسە، قايرات بايبوسىنوۆتىڭ جانە ونىڭ شاكىرتتەرىنىڭ ورىنداۋىندا ەستۋ ءبىر عانيبەت.
“اۋىلىڭ قونعان سىرىمبەت سالاسىنا، بولدىم عاشىق اق سۇڭقار بالاسىنا”، – دەپ اقان سەرىنىڭ “سىرىمبەت” ءانىنىڭ ءسوزى ىبىرايعا ەكى جاقتى ۇلگى تاستادى. ءوز اۋىلىن انىق ايتىپ، جانى قۇشتار عاشىعىنا دەگەن ىشكى سەزىمىن اشىق جەتكىزدى. ۇستازى سەكىلدى ىبىرايدىڭ دا ىنتىق سوزدەرى ءانىنىڭ اسقاق قارقىنىنان كەم سوقپايدى. ول الدىنداعى دانالاردىڭ ەل سۇيسىنگەن ۇلگىسىنەن العان ءدارىسىن جاسىرعان دا جوق.
“ولەڭمەن ەكى وكپەڭدى قالقىتايىن،
قورعاسىنداي دەنەڭدى بالقىتايىن.
ءبىرجاننان الىپ قالعان ءانىم ەدى،
ازىراق “شالقىمامدى شالقىتايىن”، – دەۋى الگى ويعا دەن قويادى. “شالقىما” ىبىرايدى تولقىتا ءتۇستى، ولەڭىنە ورنىقتى ىرعاق، جۇيەلى تىڭ سارىن ۇسىندى. ونىڭ اقىندىق بولمىسى ءوز ارناسىن تاپقان وزەندەي، ءوز شالقار تەڭىزىنە قاراي اسپاي-ساسپاي اعا باستادى.
بارا-بارا بۇل وزەن تاسقىندى سايلارى مەن قارقىندى قۇلاماسىن تاپتى. ول كوڭىلى اۋعان، شابىتى جەلگەن جەردە ەركىن سىلتەپ، التى قىردىڭ استىنا جەتەردەي شىرقاۋعا داعدىلاندى، ەرەن اقىندىققا ەرە تۋعان قاناتتى اندەرى ەلدى جالت قاراتتى. “ۇكىلى ىبىراي” اتاندى. دارقان اقىندىعى قاي دۋمانعا كىرسە دە ەل قۇلاعىن ەلەڭدەتتى، جان قۇشىرىن قاندىردى، ءاردايىم ورەلى دارەجەگە جەتەلەپ، ورگە شاپسا ورشەلەنەر جۇيرىكتەي زاۋلاتتى. تاماشا عالىم ەسماعامبەت سمايىلوۆ 1966 جىلعى “جۇلدىز” جۋرنالىنىڭ №11 سانىندا وسى ويدى شەگەلەپ بەكىتكەندەي ايتىپتى. “حالىق تارايتىن ەمەس، اعىلىپ كەلىپ جاتىر. ىبىراي ىركىلگەن جوق، بۇل جولى تەرمەلەرى جارمەڭكەگە كەلگەن حالىقتى قوشەمەتتەپ، ءار ۇلدىڭ رۋىن، تاريحىن تاراتىپ ءبىرتالاي جىرلاردى ءۇيىلتىپ، توگىلتىپ ايتىپ تاستادى… اراسىندا كۇلدىرەتىن ءازىل-سىقاق سوزدەر دە، بۇرىڭعى-سوڭعى اقىنداردان نۇسقالى، ناقىل سوزدەر دە اۋزىنان شىقتى”، – دەي كەلە: “بۇل مەنىڭ ون بەس جاسىمدا ىبىرايدى تۇڭعىش كورۋىم… بارىنەن دە ىبىرايدىڭ دارقان اقىندىق، انشىلىك ونەرى، العىر شەشەندىگى ەسىمنەن كەتپەيدى”، – دەپ تەبىرەنىپتى. مىنە، ادەبيەت بىلگىرى دە “دارقان اقىندىق”، “العىر شەشەندىك” دەپ باسا ايتىپ وتىر. حان بازارلى جارمەڭكەدە ەركىن توگىلۋ دە اركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىنى اعەدەندىك. ال ء“ار ۇلدىڭ … تاريحىن” ءتامامداۋى ىبەكەڭنىڭ تايعا تاڭبا باسقانداي ايتا بىلەر ماتتاقام قابىلەتىن، تولايىم زەرەكتىگىن تانىتادى.
“گاككۋ” جايلى تالاي سىردى شەرتەر ەدىم، بىراق ءانىن دە، تاماشا ءسوزىن دە بايتاق ەل تۇگەل بىلەدى عوي، سول اسقار شىڭىنا قولتىقتاس تۇرعان تۋمالارىن كورسەتەيىن دەپ، “گاككۋگە” كوپ توقتالمادىم. “قۇس سالىپ ايدىن كولدە دابىل قاقتىم”، – دەگەن ءسوزى دە قاناتتى ءسوز بولىپ كەتىپ، كەيىنگى تالاي تارلانعا ۇلگىلىك كورسەتتى. ۇكىلى ىبىرايداي اقيىق اقىننىڭ قازاق پوەزياسىنداعى اسىل ورنىن ءسوز ەتىپ وتىرعاندىقتان “گاككۋدەن” كەمشىن تۇسپەستەي، “قاراقات كوزدى سىم ساۋساق” اتتى ولەڭىنە مولىراق زەر سالعىم كەلدى. شىنايى سەزىم مەن شالقار شابىت تۇيىسكەندە، شىقتاي ءمولدىر شىندىق سىرىن شاشپاي-توكپەي اشىق ايتۋدىڭ ۇلگىسىندەي تاماشا تۋىندىسى وسى. بۇل ولەڭى ابايدىڭ عاشىقتىق تاقىرىبىنا جازىلعان ايگىلى تولعانىستارىن امالسىز ويعا ورالتادى، دانا جۇرەكتەردىڭ ماحابباتشىل نازىك لۇپىلدەرى دە الىستان ۇلاسىپ جاتقانداي سەزىم بىلدىرەدى.
“قاراقات كوزدى، سىم ساۋساق،
ءلابىزىڭ سەنىڭ بال قايماق.
جولىڭا سەنىڭ سارپ ەتپەي،
نەگە دە كەرەك مالدى ايداپ.
قاراقات كوزدى، اق بىلەك،
ايتايىن ءبىر ءسوز ۇلگىلەپ،
قايعىڭ الدى دەنەمدى،
جۇرەكتىڭ باسىن تىلگىلەپ.
ەتىڭ اپپاق قويانداي،
قىزىعىڭا تويام با-اي،
الىستان اڭساپ كەلگەندە،
نە قىل دەپ جاتسىڭ ويانباي”، – دەپ نازدانا تەبىرەنگەنى اقىننىڭ جان قيار عاشىققا دەگەن ۇزدىگىپ تۇرعان قۇمارلىعى، ىنتىقتىعى ءھام ءوزىنىڭ دە وسال ەمەستىگى قاتار كورىنىپ تۇر. ساكەن اعامىز “تاۋ ىشىندە” اتتى ولەڭىندە: “بىلگەيسىڭ كەلگەنىمدى جالعىز ءوزىڭ”، – دەسە، ءوزىم دە “اققۋ جەتكەن” اتتى ولەڭىمدە: “ەي، قالقا تاڭ مەزگىلدە سىرلاسايىق، تولقىنعا تەربەتىلىپ جاتشى ويانباي”، دەپ سىزىلا قالىپپىن. ال، ىبىكەڭ: “الىستان اڭساپ كەلگەنىمدە نە قىل دەپ جاتسىڭ ويانباي”، دەپ ءوزىنىڭ اڭساعان جۇرەگىنىڭ ىستىق لەبى مەن عاشىقتىق ەركە نازىن قوساقتاي اشىقتان-اشىق توسادى. سىرت قاراعاندا قاتاڭداۋ، قىساڭداۋ، ءسال بالسىنگەندەي كورىنگەنمەن: “نە قىل دەپ جاتسىڭ ويانباي”، دەۋدىڭ وزىندە دە بال ءلاززاتتىڭ ءۇزىم شىرىنىن تەزىرەك تاتۋعا قۇلشىنعاندىق جاتىر. قيماستىق، سىيلاستىق، كۇرت ساعىنىشقا ورانعان شىدامسىزدىق شىرىلداپ تۇر. اقىندىق اقجارما مىنەزدىڭ بۇل دا ءبىر ايقىن ايعاعى. ۇكىلى ىبىرايدى جاقسى بىلەتىن كلاسسيك جازۋشىمىز ءسابيت مۇقانوۆ: “قاراقات كوزدى” دەگەن ولەڭ 50-60 اۋىزداي بار. ءبارىن دە: “قاراقات كوزدى”، – دەپ باستايدى. بۇل ولەڭ وسى كۇنگى ماحابباتشىلاردىڭ ولەڭدەرىن ماڭايىنا وتىرعىزبايدى”، – دەپ جازعان ەكەن. ودان ارتىق نە ايتپاقپىز.
نە دەسەك تە، پوەزيانىڭ بۇل كەسەك ۇلگىسىندە ۇكىلى ىبىرايدىڭ اقىندىق ەرەكشەلىگىن تاۋدا وسكەن اسەم شىنارداي، الىستان ايقىن تانىتقانداي تاماشالىق بار. اقىن ءسوزىن ءوز انىمەن شىرقاساق قازاقتىڭ كەرەمەت ءانى، ال رومانس سازىنا سالساق ءوز كوركەمدىگىن، سەزىمتالدىعىن، تولقىمالىعىن اشا تۇسەتىنى ءسوزسىز. جالعىز ولەڭ ۇزاق پوەمادان كەم ەمەس، شاعىن رومان، دالانىڭ رومانسى سەكىلدى. بۇل ولەڭدى تاماشا پوەما دارەجەسىنە جەتكىزۋ ءبىلۋ دە ۇلكەن شەبەرلىك. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ “از كولەممەن كوپ ماعىنا بەرەتىن شەبەرلىگىن” اكادەميك زەينوللا قابدولوۆ ايتقانداي، ىبىرايدىڭ دا اقىن تىلىمەن از سويلەپ، كوپ وي قوزعاي بىلگىشتىگى كوپ ولەڭدەرىندە سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي كورىنىپ تۇر. شەبەرلىك دەگەن ۇعىمنىڭ شىرقاۋ شەبى دە وسى شىعار.
كومپوزيتورلىعىن باسا ايتىپ داعدىلانعاندىقتان ىبەكەڭنىڭ اقىندىق مۇراسىنا زەرتتەۋشىلەر كوپ ءمان بەرمەي كەلدى. ول كەمشىلىكتى دە بولاشاقتا تۇزەتۋ قاجەت. ءارى اقىن، ءارى كومپوزيتور، ءارى ۇزدىك ورىنداۋشىلىق ءبىر وزىنە قونعاندىقتان لوگيكا جۇيەسىنە سالساق: ولەڭ ءسوزى ءبىرىنشى، سودان كەيىن ءان، ەڭ سوڭىندا ورىنداۋ تۇرادى. “بەس عاسىر جىرلايدى” (الماتى، 1984, “جازۋشى”) اتتى بەلگىلى جيناققا ۇكىلى ىبىرايدىڭ كىرمەۋى مەنى قاتتى قىنجىلتتى. “الا قويدى بولە قىرىققان جۇنگە جارىمايدى”، دەگەن ءسوز كوكەيىمنەن كەتپەي قويدى. ءبىرجان سال، اقان سەرى، ۇكىلى ىبىرايدى بولە جارۋعا بولمايدى. ءبارى دە ەڭ اۋەلى انا سۇتىمەن ەرە كەلگەن اقىندىققا بولەندى، سودان كەيىن انگە قۇنداقتالدى، ودان ءارى ورىنداپ بەرۋدىڭ قۇدىرەتتى كۇشى ءبىتتى. ۇكىلى ىبىرايدى دا قازاقتىڭ ۇلكەن اقىنى دەپ تانىپ، قاتاردان قالدىرماعان ءلازىم.
ىبەكەڭ قاي تاقىرىپقا بارسا دا كوكىرەگىنىڭ كوزى جەتكەن، اقىندىق ءسوزى جەتكەن شىرقاۋ شىڭعا شىقپاي تىنبايدى. قۇشتارلىق پەن قۇلشىنىستىڭ ءمولدىر لاززاتقا ولە قۇمار قارقىنى قازاق اقىندارىنىڭ ىشىندە: ء“سۇي، جان ساۋلەم، تاعى دا ءسۇي، تاعى دا” نەمەسە: “بۇل ءلاززاتتىڭ ءبىر مينۋتىن بەرمەيمىن، پاتشا تاعى، بۇكىل دۇنيە مالىنا”، – دەپ تۇرعان ماعجاندا ايقىن كەزدەسەدى. “قاراقات كوزدى، سىم ساۋساقتىڭ” ءبىر شۋماعىندا:
“مۇحيتتىڭ سەنسىڭ قۇندىزى،
اسپاننىڭ سەنسىڭ جۇلدىزى،
وزىڭنەن ساۋلەم اسپايدى،
پەيىشتە جۇرگەن حور قىزى”، – دەگەنىن ەستىگەندە، ءوزى بارىپ پەيىشتە جۇرگەن قىزدى كورىپ كەلگەندەي سەنەسىڭ. سۇيگەن قىزىن جەر-كوكتە، فاني-باقيدا بار سۇلۋلاردان اسىرىپ جىبەرۋى بۇل عالامدا بار شىرعالاڭعا اۋەستىكتىڭ ناعىز ءوزى، قازاق پوەزياسىنىڭ ءتاڭىر بەرگەن اسىل تورىنەن ورىن الار كەمەل دەڭگەيىن ايقىنداعانى. ىبەكەڭنىڭ ولەڭدەرىندە تىڭ سۋرەتكەرلىك، تۇلعالى دا ۇلكەن ويشىلدىق، عاشىققا دەگەن اقجارما اشىقتىقتىڭ ءنارى بار، عالاماتتىڭ ءبارى بار. “قاراقات كوزدى، سىم ساۋساعى” سول ەرەكشەلىگىن ايقىن تانىتادى.
جورىقتا سەس كورسەتكەن باتىرلارداي اسقاقتاپ، اقىنداردىڭ وزدەرىن-وزدەرى كوتەرمەلەۋلەرى داعدىلى ءۇردىس. ىبەكەڭ دە بۇل بايگەدەن وزىق كەلگەن نامىسكەر. تىلگە تيەك بولار “قايران گاككۋ” دەگەن ولەڭىندە:
“قىزدان دا قىلىقتىمىن جۇرگەن جەردە،
حاننان دا قادىرلىمىن تۋعان ەلگە.
اق تاماق، شۇبار باۋىر قوڭىر قازداي،
سالا الماس “گاككۋىمە” ەشبىر پەندە”، – دەپ، مارەگە جەتەردە الدىنا جان سالماس قۇلاگەرشە ەركىن قارقىندايدى. “حاننان دا قادىرلى” بولسا دا، ەل الدىندا قىزداي ءتالىمدى قىلىعىن كورسەتۋى ۇرپاققا ءتالىم دەپ بىلەمىن. داريانىڭ ىشكى اعىستارى مەن سىرتقى تولقىندارى تابيعي ارالاسىپ جاتقانداي اقىننىڭ ىشىندەگى قىزۋ قۇيىلىمدار ەرىك بەرمەي جۇلقىنىپ سىرتقا شىعادى، اساۋ تولقىندارعا اينالىپ بىردە بۇرقانىپ، بىردە سىلقىم عانا سىلدىرلاپ “قۇلاقتان كىرىپ، بويدى الادى”. ادامنىڭ جان دۇنيەسى مەن ءتان سەزىمىن اشىق كورسەتۋدە ىبىرايدىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار ەرەن اقىن.
ۇكىلى ىبىراي ابىلاي حاننىڭ باتىرى اتانعان سابدەن داۋىلپازدان تاراپ، نەمەرە اعاسى ابىلە شىڭعىس ءۋاليۇلىنىڭ حاتشىسى بولىپ، ءوزى اتاقتى اقىن، ءانشى رەتىندە دۇنيەنىڭ قىزىعىن كورىپ، كورەشەكتىڭ ەسەسىن قايتارعانداي ءان-جىرىن ىركىلمەي توگىلتىپ وتسە دە، ونىڭ تاعدىرىنىڭ تابدەل بەرمەس قيىندىعى دا زور بولدى. اسىرەسە، جاسى ۇلعايعان كەزدە جازعان ولەڭدەرىندە سول باياعى ەركە ەكپىنمەن ءومىر شىندىعىن بوياۋسىز، بۇركەمەسىز شەرتەدى. “سۇم دۇنيە سۋماڭداعان سەن ءبىر قاقپاس، ۇيىندە سەنى قۋعان ءۇش كۇن جاتپاس”، – دەپ تەگىننەن-تەگىن ايتپاعان عوي. بىرەۋلەر ۇيىندە ءۇش كۇن جاتپاي، قارا باستىڭ قامىن ويلاپ شىلقىپ ءجۇر، بىرەۋلەر بۇرىنعىدان جۇدەي ءتۇستى، انە، سوندايدى بايقاعىشتىعى تەبىرەنىستىڭ اشىق ءتۇرى بولىپ ەت-جۇرەگىن جارىپ شىعادى. اقىننىڭ الەۋمەتتىك سارىنداعى ولەڭدەرى تولاعاي تولعاۋلار ىسپەتتەس از سوزبەن شەكسىز ۇعىم بەرەدى.
ۇكىلى ىبىرايدىڭ كوڭىلگە ءبىر ەستىگەندە نەبىر وقىعاندا جەپ-جەڭىل قونا كەتەر قاناتتى سوزگە اينالعان يىرىمدەرى دە جەتەرلىك. اكادەميك امانجول قوشانوۆتىڭ اكەسى، شال اقىننىڭ شوبەرەسى قوشان جانتىلەۋۇلى اقساقالدىڭ ىبىرايدان قالعان ءسوز دەپ ايتىپ جۇرەتىن شۋماققا زەر سالايىق:
“قوسىلعان جولدان
شۇيكەباس،
جان قيار جەردە جار
بولماس.
ايىر وركەش نار بولماس،
اكەنىڭ ءسوزى بالاعا،
قانشا ايتساق تا
ار بولماس”،
– دەپتى. بۇل ءفالسافالى تولعانىس قاي زاماندا بولسىن ءوز قۇندىلىعىن جويمايتىن ويلى كوكىرەكتەن تۋعان جان سىرى. ىبەكەڭنىڭ اقىل-ويعا تولى تەرەڭ پسيحولوگيالىق تولعانىستا تۋعان ولەڭدەرى دا بارشىلىق.
“شاش الماس وتپەس پىشاق قايراعانعا،
تومار سۋ سۋات بەرمەس جايلاعانعا.
تالىقسىپ قورعاسىنداي دەنەڭ بالقىر،
تاڭەرتەڭ قارا تورعاي سايراعاندا”، – دەپ تەڭىزدە ءجۇزىپ بارا جاتقان ءنان كەمەدەي اسىقپاي، ساسپاي كەمەلىنە كەلە تەبىرەنەر جەرلەرى سۇيسىندىرمەي قويمايدى. بۇل شۋماقتى “قاراتورعاي” اتتى ولەڭىنەن الىپ وتىرمىن. سول ولەڭدە: “قيانات قىلماۋ كەرەك تيمەگەنگە، جاناسىپ نەگە كەرەك سۇيمەگەنگە”، – دەۋى دە فيلوسوفيالىق قارىمدى، پسيحولوگيالىق تانىمدى مەڭزەيدى. ەسىل، كوكشە وڭىرىندەگى ۇلكەندەر بالا كەزىمىزدە بۇل سوزدەردى تىلدەرىنە تيەك ەتەتىن. توتاليتارلىق قىڭىر، بىرتوعا يدەولوگيا اقىن ءسوزىن قانشا قارالاسا دا قۇلىپتاي المادى. اقىننىڭ تالاي سوزدەرى ەستى ادامعا كۇش بەرىپ، ەل ارالاپ جۇرە بەردى.
“قالدىرعان” اتتى ولەڭى تۋعان ەلگە دەگەن امانات اتانعان سوڭعى سوزىندەي ەل ىشىندە تۇگەلدەي جاتتالدى. وسى كۇندە قازاق ەلىنىڭ قاي تۇكپىرىنە بارساڭ دا الدىڭنان شىعادى. بۇل ولەڭ العى بۋىن اعالار مەن سوڭعى تۇلەك ىنىلەردى جالعاستىرىپ تۇرعان، ءومىردىڭ مارحاباتى مەن مەحناتىن جاسىرماي كورسەتىپ، جاسى ۇلعايعاندا تاۋبەگە كەلگەندەي عاقىل ءسوزى ىسپەتتەس تاتىمدىلىعىمەن ەل جۇرەگىنەن قونىس تەپتى. ودان كەيىن:
“قىزىعىڭ دۇنيە وتكەن كۇن،
كەيىنگى قۋىپ جەتكەن كۇن.
بايلانباعان اساۋداي،
سىرت اينالىپ تەپكەن كۇن”، – دەپ ءومىرىنىڭ شۋاعى ءوتىپ، شولەيتتى كەلەڭسىز كەزەڭدەرى تەبىرەندىرە باستاعانىن ۇلكەن كۇرسىنىسپەن ايتا ءبىلۋى ناعىز شەبەرلىك. ويتكەنى، “سىرت اينالىپ تەپكەن” زاماننىڭ زاردابىنا قازاق حالقىنىڭ كونىپ وتىرعانىنا جانى اشيدى، قيىندىققا ارقا جونىن توسىپ، جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الىپ وتىر. بۇل ۇلكەن استارلى ولەڭدە تۇگەل ايتىپ سىلكىلەمەي، ىمداپ قانا سىلتەۋ بار. بۇل دا ۇلكەن ويلى اقىننىڭ ازاماتتىعىن ايعاقتايدى.
“جولداس بولساڭ جاقسىمەن،
تەرەڭ ويلى، اقىلى كەڭ.
كىشىپەيىل سىر شاشپاس،
مىنەز، ءبىلىم كەلسە تەڭ”، – دەپ، ومىردەگى ۇزەڭگىلەس، سىرلاس، سىيلاس بولار جولداسىڭ قانداي بولۋىن جىرلاسا، مىنەزگە ءبىلىم سايلىعى قاجەتتىلىگىن ادەمى كەلتىرگەن. بۇل مىڭ ءتۇرلى سارىندا ەرتە دە، كەش تە ايتىلا بەرەتىن تاقىرىپتىڭ ول كەزدەگى پوەزيامىزعا قوسىلعان ويلى ۇلەسى دەپ تۇسىنەرلىك تۋىندى.
ىبەكەڭنىڭ اقىندىعىن ءسوز ەتكەندە: “سۇيگەنىم كەتە باردى سوڭىما ەرىپ”، “قالدىرعان”، “كوكەيكەستى”، “كوكشەتاۋ” سەكىلدى تۋعان ەلگە ىنتىق مارحاباتتى، شاپاعاتتى ولەڭدەرىن ۇمىتپايمىز. ولاردىڭ ءبارىن جانە ايتىستارى مەن تەرمەلەرىن تولىق قوسىپ، تولاعاي زەرتتەۋ شاعىن ماقالاعا اۋىر بولار دەپ قانا، قاداۋ-قاداۋ جەرلەرىنە توقتادىم. ايتپەسە، دانەش راقىشەۆ سىندى ايگىلى ءانشى ايتىپ وتكەن “اڭشىنىڭ ءانى” دەگەن ولەڭنىڭ دە ءسوزى عالامات قوي. ول ولەڭدى ءسابيت مۇقانوۆ اعامىز رابفاكتا ورىنبوردا وقىپ جۇرگەنىندە جازىپ الىپتى، شىعارمالارىندا تولىعىمەن بار. مەنىڭ ءوزىمنىڭ بالا كەزدەگى بلوكنوتىمدا دا مولداحمەت تىربيۇلىنان جازىپ العانىم ساقتالىپتى. بەلگىلى ايتىسكەر، اقىن، تاماشا جازۋشى جۇماباي ەسەكەەۆ ءوزىنىڭ “ايىرتاۋ ارىستارى” اتتى دەرەكتى اڭگىمەلەر جيناعىندا “اڭشىنىڭ انىنە” ءبىر اڭگىمەسىن تۇگەل ارناپتى. كورشى اۋىلدىڭ بالاسى ەكەنىن ءبىلدىرىپ مۇقيات زەرتتەپ، اسەم ءاننىڭ قاشان قالاي شىققانىنا دەيىن ادەمىلەپ جازىپتى. بۇل ءاندى تۋعان جيەنى اقىن تايجان ۇلىتاۋعا، ونىڭ شاكىرتى ايگىلى نارتاي اقىن سىر بويىنا، جارىلعاپبەردى مەن اسەت، ەستايلار سەمەيلەتىپ التايعا، قارا ەرتىستەن اسىرىپ قىتايداعى باۋىرلارعا جەتكىزگەندەرى ايدان انىق. جاتتاپ الىپ ايتىپ جۇرگەن دانەش راقىشەۆكە دە، ەلدەگى قايرات بايبوسىنوۆ پەن جارمان راحيموۆكە، تۇرسىنباي كاكىموۆكە ايتار العىسىمىز شەكسىز.
ىبەكەڭنىڭ اندەرىنىڭ ىشىندە الەمگە كەڭ تاراعانى “گاككۋ”. ول ءاندى دە قىتايدا ەستىگەنىن اققۋ اقىنىمىز مارفۋعا ايتقوجادان ءبىلىپ ەدىم. بەلگىلى مامىلەگەر سايلاۋ باتىرشاۇلى “گاككۋدى” جۋىردا پاريجدە ەستىگەنىن بىزگە ۇلكەن قۇلشىنىسپەن جەتكىزسە، نەمىس ءتىلىنىڭ مۇعالىمى ماعريفا سەيىتباتتالوۆا “گاننوۆەردە شىرقالعان “گاككۋ” اتتى ماقالاسىن “استانا اقشامىندا” جاريالاپتى. ءبىزدىڭ ەلدەن بارعان گەنريح دەگەن جىگىتتىڭ وتباسىمەن قوسىلىپ “گاككۋدى” شىرقاعاندارىن كەلتىرىپتى. كەزىندە “گاككۋدى” ە.برۋسيلوۆسكيدىڭ “قىز جىبەك” وپەراسىندا شىرقاپ، قازاقتىڭ ۇلى ءانشى قىزى كۇلاش اپامىز دا “گاككۋگە” تالماس قانات ءبىتىرىپ، شارتاراپقا تاراتىپ كەتتى ەمەس پە؟! “گاككۋ” دەگەندە ۇكىلى ىبىرايدىڭ ءوز اۋزىنان ەستىپ ۇيرەنىپ الىپ، بۇلجىتپاي ايتىپ اسقاقتاتقان يسا بايزاقوۆ اعامىزعا العىس ايتۋدى ەشقاشان ۇمىتپاق ەمەسپىز. “گاككۋ”، “سىرعاقتى”، “قاراتورعاي”، “قالدىرعان”، “قاراقات كوزدى سىم ساۋساق”، “كوكشە”، “اڭشىنىڭ ءانى”، “پا، شىركىن!”، “التىباسار”، “تولقىن”، “اپاي كوك” سياقتى اندەرى ۇكىلى ىبىراي بابامىزدىڭ اتىن ماڭگىلىككە جەتكىزۋىنە ەش كۇمان جوق.
اقىننىڭ پوەزيالىق ەرەكشەلىكتەرى تۋعان جەرى، ءومىر سۇرگەن قوعامداعى ورتاسى، سوعان بايلانىستى الەۋمەتتىك ءھام ساياسي قۇبىلىستاردى ءوز جۇرەگىنەن وتكىزىپ، وزىنشە تەبىرەنىپ كوڭىل كۇيىن، جۇرەك سەزىمىن، اقىل-وي تولعانىستارىن اق قاعازعا تۇسىرە بىلۋىندە جاتىر. ەرەكشەلىك دەگەن اركىمنىڭ ءوز بولمىسى، ءوز مىنەز-قۇلقىنىڭ ايناداعى بەينەسىندەي كورىنىس قوي. ومىردە قانشاما ادام بار، سونشاما مىنەز-قۇلىق بار، ستيل – دەپ اتالاتىن ايقىنداۋىش ءتۇرى بار. سول ستيلدە اقىننىڭ دا ەرەكشەلىكتەرى ءار تەڭىزدىڭ ءوز تاسقىنىنداي تولقىن ۇرىپ جاعالاۋعا جەتىپ جاتادى.
ۇكىلى ىبىراي دا تاپ سولاي وزگە ەش اقىنعا دا ۇقسامايتىن وزىندىك مىنەز-قۇلقىمەن، وزىندىك اشىقتىعى، ايقىندىعى، تۋراشىلدىعى، شاپشاڭدىعى مەن سالماقتىلىعى بار اقىندىق دارا قۇبىلىس. ىبىراي كەيبىر حالىق اقىندارىنشا ءبىر سارىندا، ءبىر عانا ىرعاقتا، ءبىر عانا ولشەمدە قالعان اقىن ەمەس. ونىڭ شىعارماشىلىق، اقىندىق ءتاسىل، ادىستەرى سان قيلى قۇبىلمالى كەلەدى. وعان قوسا ول قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنە دە، سۋىرىپسالمالىعى بار اۋىز ادەبيەتىنە دە قاتىسى مولىنان بار قالامگەر، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى پاراساتتى دارىن. ءبىر سوزبەن ايتساق، شىندىقتى تۋرا سىلتەۋدەن جالتارمايتىن، قاي زاماندا ءومىر سۇرسە دە ءوزىنىڭ وجەت قالپىندا ورشەلەنە قالا بەرەتىن بىربەتكەي اقىن. ونىڭ قاي ولەڭىن، تەرمەسىن، تولعاۋىن الساڭىز دا جاڭالىق پەن اقيقاتتان ءنار العان وتكىر دە شەشەن، تەرەڭ دە ەرەن جالتارۋسىز مىنەزىنە قانىعاسىڭ. دۇنيەگە مەيلىنشە عاشىق اقىن، دۇنيەنى سونشالىق ايقىن، اشىق جىرلاپ ءوتتى. ءوز قارا باسىنىڭ قامىن كۇيتتەگەن جوق، قوعامدىق تالاس-تارتىستارعا قاتىناسىپ، سول ەلىم دەپ جۇرگەن جولىندا قاتىگەز زاماننىڭ اياۋسىز اجال وعىنان قازا تاپتى. ۇكىلى ىبىراي سال-سەرىلىكتىڭ سايرانىندا قالىپ قويماي، بويىنا ماحامبەتتىڭ مىنەزى سىڭگەن قايسار اقىن، العىر ايتىسكەر، ۇلكەن سىقاقشى، ەرجۇرەك ازامات اقىن. وعان قوسا ايتارىم: “كوكىرەكتە قايناعان شەر وڭدىرا ما، كوڭىلدى ءبىر ورىنعا قوندىرا ما؟” – دەپ وتكەن ناعىز مۇڭلى اقىن.
ۇلى كومپوزيتور، الدىنا جان سالماي وتكەن ءدۇلدۇل ءانشىنىڭ اقىندىعى دا سول عاجايىپ تالانتىنا سايما-ساي تۋعان تۇتاس دۇنيە. اقىن ءۇشىن ەسكەرتكىشتىڭ ەڭ ۇلكەنى – ارتىندا قالعان ەڭبەكتەرىن تولىق جيناستىرىپ، ەل قولىنا بەرۋ دەپ بىلەمىن. مىنە، وسى ماقساتقا جەتۋ جولىندا ۇكىلى ىبىرايدى زەرتتەپ، جيناستىرىپ جۇرگەن اقىندار، انشىلەر، سازگەرلەر، جازۋشىلار، عالىمدار بىرىگىپ ەڭبەك ەتسەك، ەل قۋانار ءىس بىتپەك. سول قاسيەتتى ۇمتىلىسقا قوزعاۋ سالىپ، تۇرتكى بولارداي ەل قۇلاعىن ەلەڭدەتەر دەگەن ءۇمىتشىل سەزىممەن اسىل بابامىزدىڭ اقىندىق ەرەكشەلىكتەرىن قىسقاشا ءسوز ەتتىم. ايتار پىكىرىم بۇل ماقالامەن شەكتەلمەيدى، كەلەر كۇندەر دارقان دارىننىڭ ابزال ەسىمىن ايالاي تۇسەر دەپ سەنەمىن. بار ايتارىم: ۇكىلى ىبىرايدى تەك قانا ۇلى كومپوزيتور، بۇلبۇل ءانشى دەپ قويماي، كوركەمدىگى مەن كەمەلدىگى مول ءدۇلدۇل اقىن دەپ قاراۋعا شاقىرامىن. ۇكىلى ىبىراي جالاڭ اقىن ەمەس، ول ەل قامىن جەپ اقىندىق سوزبەن ايتىسقا تۇسكەن قايراتكەر اقىن، جان-جاقتى ءبىرتۋار اقىن، ونى الدىڭعى قاتارداعى اقىندىق ساناتتان قالدىرمايىق، قاتال زاماندا قاسىرەت شەككەن، ەلى ءۇشىن قۇربان بولعان الاشتىڭ ارىستارىنىڭ قاتارىندا ايقىن كۇرەسكەر، ازاماتتىق بيىكتەن دە كورسەتە ءبىلۋ ادال پارىز.
اقىننىڭ تۋعان جىلىن 1858 جىل دەۋشىلەر دە بولدى، وعان مەن دە ءبىرشاما قوسىلىپ قالىپ ەدىم، ول رايدان قايتتىم. ءتورت كوزىمىز تۇگەل، اتالارىمىز، اكەلەرىمىز امان كەزىندە اكادەميك احمەت جۇبانوۆ 1860 جىلعا توقتاعان ەكەن. وسىنى ءجون كوردىم. ءبىرجان سال جايلى دا احاڭنىڭ ايتقانىنا دەن قويعان دۇرىس.
اعىمداعى جىلدا 150 جاسقا تولىپ وتىرعان اقتانگەر اقىننىڭ قايدا جاتقانى دا بەلگىسىز. ۇكىلى ىبىرايدىڭ ايگىلى اتىن ماڭگىلىككە جەتكىزەر بەلگىلەر دە ءالى جوق. بۇل كۇندە اقىننىڭ تۋعان اۋىلى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا بولعاندىقتان، اشىق ايتارىم: ىبىراي دا الىسقا ۇزاماي “ۇشتىكتىڭ” شەشىمى شىققان كۇنى قىزىلجاردا اتىلدى. وزگە ءسوزدىڭ ءبارى دە “گپۋ”-ءدىڭ كوزبوياۋشىلىق تاسىلدەرى دەپ بىلەمىن. سولتۇستىك قازاقستان دانالار مەن دارالارعا باي ولكە، ۇلىلاردى ۇلاعاتتاۋعا جالىقپاس ولكەدە ۇكىلى ىبىرايعا دا لايىق نازار اۋدارىلار دەپ سەنەمىز.
كاكىمبەك سالىقوۆ.
استانا.
«ەگەمەن قازاقستان».
