Aqyn, asa körnektı kompozitor, kezınde aldyna jan salmaǧan änşı Ükılı Ybyrai… Onyŋ “Ükılı Ybyrai” atanuynyŋ sebebın “Özım jaily” atty öleŋınde babamyz özı aityp ketıptı:
“Aralap talai eldıŋ dämın tattym,
Sūludyŋ asqaq änmen babyn taptym.
Qalaǧan Sämekeden qara qalpaq,
Qos buyn şekesıne ükı taqtym”, – dese qara qalpaqtaǧy qos buyn ünı dombyradaǧy qos buyn ünımen dostasyp, bırge ündese jelbıregendei köz tartyp “Ükılı Ybyrai” atandy.
Bırjan sal, Aqan serı sekıldı öz zamanynyŋ erkesı bolyp, ändetıp dabyldatyp ötse de aqynnyŋ ömırınıŋ soŋǧy kezeŋı HH ǧasyrdyŋ otyzynşy jyldary äkelgen zūlmattyŋ qūrsauynda öttı. Goloşekinşıl “ūr da jyq” belsendılerdıŋ “asyra sıltegen” äreketterı eldı aşarşylyqqa ūşyratty. Ūjymdastyrudyŋ zardabynan baiǧūs qazaqtyŋ jailauynda jany, qystauynda qany şyqty. 1929-1932 jyldarǧy qyrǧyn aştyqty közı körgen aqtanger aqyn el mūŋyn aşyq aityp, sūq közge tüstı. Aşy tılı şymbailaryna tigen auyldaǧy şendıler soŋyna şyraq alyp tüstı. 1933 jyly Qazaqstandy basqaruǧa L.İ.Mirzoian kelıp, jaǧdaidy tüzei bastaǧanşa, 1932 jyly Ükılı Ybyrai “halyq jauy” atanyp, atylyp kettı.
Ükılı Ybyrai Sandybaiūly osy küngı Soltüstık Qazaqstan oblysynyŋ Aiyrtau audanyna qarasty № 5 auylynda 1860 jyly düniege keldı. Keŋes ükımetı kezınde būl auyl “Ösken” dep ataldy. Būl künde “Ükılı Ybyrai” auyly atanaryna senımım mol. Jalǧyztaudyŋ bauyryn jailaǧan Jaqsylyq qarauylynan şyqqan aqynnyŋ ata tegı Derıpsal Säbdennen taraidy. Säbden — Abylai hannyŋ ärı dosy, ärı daŋqty batyry bolǧan äigılı kısı. Derıpsaldyŋ Sandybai, Maŋdai, Äbıle atty üş ūlynan ülken äulet tarady. Maŋdaidan — Qosşyǧūl, Asaiyn, Üseiın; Sandybaidan — Böpış (Meiız), Şalǧymbai, Ybyrai; Äbıleden — Iliias, Kenjeǧali, Moldaǧali tuǧan. Asaiynnan taraǧan Smaǧūl, Myrzaǧūl bolsa, äigılı aqyn, üzdık änşı Mūsa Asaiynov (1929-1976) Myrzaǧūlūly menıŋ şeşemnıŋ apasy Baǧi apamyzdan tudy, Smaǧūl qart — auylymyzdyŋ aqsaqaly, ūsta, soǧystan üş ūly oralmai, toqsannan asyp qaitys boldy. Şalǧymbaidan taraǧan Süleimennıŋ balalaryn, Däuıttıŋ özın körıp östım. Jalpy alǧanda Derıpsaldyŋ ūrpaǧy batyr tūlǧaly, ırı denelı keledı. Bauyrym Mūsa da qapsaǧai boişaŋ, qyran mūryn, qalyŋ şaşty, keŋ maŋdaidyŋ astynan ötkır, ülken közderı külımdep tūratyn jıgıt edı. Ol än salǧanda erekşe küş bıtıp ketkendei, äu degende tyŋdaǧan jandy selk etkızetın, marjandary syldyrap, aspaly şam qozǧalatyn, Ybyraiǧa tartyp tuǧan asyl tūiaq dep el erkelettı, özı de erkeletuge laiyq edı.
Ükılı Ybyraidy sipattaǧanda Säken Seifullin:
“Änı bar “Gäkku” degen aŋqyldaǧan,
Aqqudai aidyn kölde saŋqyldaǧan.
“Kıdıgai”, “Qaldyrǧan” men “Maŋmaŋkerdı”,
Yrǧaltsa kernei dausy qarqyndaǧan”, – dep Şaliapinge teŋese, būl Ybykeŋnıŋ jetpıske taqap qalǧan şaǧy, älgı Mūsadai kezınde kezdesse ne der edı?!
Bırjan sal jas Ybyraidy alǧaş ret tyŋdaǧanda Aqan serıge qarap: “Aqanjan-ai, ertıp kelgen şäkırtıŋe qanyqtym, şyn baqytty jan ekensıŋ: qazaqta jylqynyŋ perısı Qūlager saǧan būiyrsa, aqynnyŋ perısı osy ınıŋ bolar. Qazaq änınde özım jeke dara tūrmyn, özgelerge Ybyrai jetkızbes”, – degen sözın halyq aqyny, äkemnıŋ aǧasy Moldaqmet Tyrbiūlynan estıp edım. Keiın osyǧan ūqsas sözdı äigılı ädebiet zertteuşı E.Smaiylovtan da oqydym. Būl aǧamyz: “Ybyrai — şyn mänındegı ūly önerpaz”, – dep jazyp kettı.
Sol daraboz düldül Keŋes ükımetı kelıp, äsırese, kämpeske men ūjymdastyru nauqandary el tūrmysyn küizeltkende ötkır tılın şyndyq jolynda aiamady. Aqyry 1932 jylǧy qaraşanyŋ 4-ı künı qamauǧa alyndy. Asyly jerlesterınıŋ tılı de batqan şyǧar, sol kezdegı aqyndy körsetken, NKVD-ge qolşoqpar bolǧan özınıŋ jaqyn tuystary Şaimūqandy da, Aqypty da bala kezımde kördım. Ükılı Ybyrai “halyq jauy” atanyp ūstalyp ketkennen soŋ auyldaǧy Esep ataidy jūrtqa qūbyjyqtai körsettı. Onyŋ ülken qyzy Tūrǧyn apaidy soǧys jyldary “trudarmiiaǧa” äkettı, şyǧarmalary otqa tüsken alasapyran zaman tudy. Bıraq almas kezdık qap tübınde jatpady, tuǧan elı öz jüregınde saqtady. Ol atylyp ketse de mınezı ülgı, qaisarlyǧy aŋyz, än-jyry ūmytylmady. Keibır änderın halyq änı dep, keibır änderın äldekımdıkı dep saqtasa da täuelsız Qazaqstan düldül ūlyna qūşaǧyn keŋdeu aşty. Būl künderı Ybekeŋnıŋ änderı özıne qaitarylyp keledı. “Gäkkuge” tiıskenderdıŋ de betın qaitardyq, al “Aŋşynyŋ änıne” älı künge kei jıgıtter Däneş Raqyşevtıŋ änı degen laqap taratyp jürse, ol qatelık. Asyl änşı Däneş tırı kezınde ondai ozbyrlyqqa barmady ǧoi. Äigılı klassik jazuşymyz, akademik Säbit Mūqanov “Qazaq ädebietı” gazetınde būl mäselenıŋ basyn aşyp, aşyq aitqan. Ol äŋgıme jaiyn būryn da jazǧanbyz. Aqynnyŋ öleŋderı men tolǧau aitystaryn “Gäkku” atty bır kıtap etıp (Astana, “Foliant”, 2005) şyǧardym, bıraq, būl älı tolyq dünie emes, ızdei tüsu qajet. Al, änderıne degende aqiqatty ornatu kerek. Mysalǧa, “Syrǧaqtynyŋ” Ybyraidykı ekenın bala künnen bıluşı edım, B.Erzakovich te solai däleldeptı.
Ükılı Ybyraidyŋ kompozitorlyq, änşılık mol mūrasy jaily jazylǧan eŋbekter barşylyq, men jyr jinaǧyn şyǧarǧannan keiın aqyndyq erekşelıkterın söz etpekke boi ūrdym. Qazaqstannyŋ halyq aqyny, Ükılı Ybyraidyŋ töl şäkırtı Moldahmet Tyrbiūlynyŋ aituynşa, ol aldyna jan salmaǧan änşılıgımen qatar, qai saiysqa salsaŋ da des bermeitın bılımdar, tapqyr, aǧyndy aitys aqyny. Oǧan qosa qalamgerlıgı de mol, arab, parsy tılınde oqi bılgen, öte zerek bolǧan körınedı. Ybekeŋ hat tanyǧannan keiın qolyna tüsken kıtapty jattap alarlyq öner körsetıptı. “Mūŋlyq-Zarlyq”, “Qyz Jıbek”, “Jüsıp pen Zyliha”, “Totynyŋ tarauy”, “Seiful Mälık”, “Myŋ bır tün” ıspettes lira-epostyq, batyrlyq häm ǧaşyqtyq jyrlary men qissa-dastandardy jatqa öz äuenımen aita bılgen. Äsırese, “Er Tarǧyn” men “Myŋ bır tündı” änge qosyp jatqa aituǧa jalyqpapty. Keide qara syrnaimen, keide ükılı dombyrasymen qosa şyrqap, poeziianyŋ jelısıne qarai än maqamynyŋ örısın jatyq üilestıre bılgenı ülken öner. Ūzaq dastandy ändetkende, keide qolyndaǧy dombyrasyn jerge qoia salyp, taqpaqtatyp ketıp, otyrǧan jerınen ılgerı-keiın jyljyp qyzǧylyqty qimyldarmen jalyqtyrmas dalanyŋ dara ärtısınşe tyŋdaǧan jandy jıpsız bailaǧandai baurapty. Boiǧa qonǧan jan-jaqty önerdıŋ arqasynda auyz ädebietınen äbden susyndap, jazba ädebietıne iek artyp, öz aqyndyq örısın keŋeite bılgenı bız üşın sonau alystan aidai anyq körınıp tūr.
Ükılı Ybyraidyŋ özıne ülgı bolǧan Arystan, Orynbai, Şal aqyn, Segız serı, Tezekbai, Şöje, Nūrkei, Bırjan sal, Aqan serı, Mūstafa siiaqty saŋlaqtardyŋ änderın, aitystaryn el arasyna tarata bılgendıgı bır töbe. Qolyna dombyra alǧanda mynau Orynbaidyŋ, mynau Bırjannyŋ, mynau Aqannyŋ dombyrany qoldaryna alǧandaǧy öz yrǧaǧy, öz qūlaq küiı dep, ärqaisysynyŋ öz äuezımen, äuenımen, özderı süigen sarynymen oryndauǧa jetıktıgın şeber körsete bılıptı. Moldekeŋnıŋ özı de ūstazynan körgenın būljytpai qaitalap elge taratyp ketkenı Esıl men Kökşe öŋırıne aian.
Ybekeŋ tek qana auyz ädebietınıŋ ökılı emes, ol özınıŋ eŋ jaqyn häm janaşyr pır tūtqan ūstazy Aqan serı sekıldı suyryp salma tökpe de, oilanyp jazar jazba da aqyn. Negızınde, olar auyz ädebietı men jazba aqyndarynyŋ ortasyndaǧy tabiǧi altyn köpır ıspettes jol saldy. Ybekeŋnıŋ aqyndyq erekşelıgındegı basty körınıs sol jan-jaqtylyqta jatyr. Keregınde aǧyl-tegıl qūiǧytyp, qai saiysqa bolsyn ırkılmei kırıse ketedı. Kürdelı än, ne öleŋ tuarda ışındegı närestesın toǧyz ai, toǧyz kün köteretın anadai ūzaq uaqyt tolǧatyp aqqudyŋ qos qanatyna bailardai etıp jetıldıredı. Aqyndyq erekşelıktıŋ qainar közı näzık sezımge oranǧan aqyl men oidan tusa, onyŋ nätijesın Abai aitqandai: “Tıl ūstartyp, öner şaşardai”, därejege jetkızedı. Aqyndyq dertı — tılde. Ybyraidyŋ tılı de jebedei jetkış ötkır tıl. Jas kezınde ärlı söz, ūlǧaia kele mändı söz, aşynǧanda zärlı söz taba bılgen Ükılı Ybyraidyŋ tılınde aqyndyq erekşelıgınıŋ basty arqauy jatyr. Aqynnyŋ tıl bailyǧy şerlı sözı men zerlı sözın qosa jekeşe taldaudy talap etetın ülken qazyna. Ol erjürek, tapqyr da aitqyr, tıksıltegış qaisar aqyn.
Ükılı Ybyraidyŋ tıl örnegıne azdap qana nazar audarsaq, onyŋ meiırımı men qaiyrymy tartyp, özgeden aiyrymy aşyq körınıske jolyǧamyz. “Gäkku” degen sözdıŋ özı de qazaqtyŋ poeziiasy men bükıl tıl älemıne altyn aidardai bolyp kırgen ǧajaiyp. “Ülpıker süt betınde baldai qaimaq”, – dese, “ülpıkerı” üzdık tıldıŋ belgısı ǧoi. “Qaraqat közdı, sym sausaq”, – teŋeuge jüirıktıgı. “Kök zeŋgır, jasyl jartas Jalǧyztauym”, – degenı qandai äsem. “Qaiqaqtamai köterer, dosy üşın tau-tasyn”, – degenı de naǧyz qazaqy tıl. Al: “Bır atym nasybaidan köŋıl qalar, aita ber, aitsaŋ saǧyŋ synbaǧanǧa”, – degenı tereŋdıktıŋ körınısı. Maitalman aqynnyŋ qai öleŋın alsaq ta, ūlttyq suretkerlıktı bıldıretın boiauy aşyq, oiau sözdı, ışkı maŋyzy men aitar oiǧa dälme-däl keltırıp, tap basqyştyǧyna qairan qalamyz. Tıl men jaqqa qūr süienu emes, ötkır tılı äsem änderıne de däiek bolyp eskek jeldıŋ tabiǧi sybyryndai poeziia älemın keŋeite tüsuge senımdı semser mındetın atqardy.
Ybyraidyŋ aqyndyq talantynan, änşılık darynynyn da böle jaruǧa bolmaidy. Ol aldyndaǧy ūstazdary Bırjan sal, Aqan serıge elıktep alǧaşqy öleŋderın de änımen qosa şalqytty. Uyz tuyndylary ǧaşyqtyq sarynda, äzıl-külkı auqymynda dästürlı lirikany baiytqany anyq. Qazaqtyŋ ejelgı salty bozbalalyqtyŋ qyzyǧyn küitteu Ybyraiǧa da bastau berdı. Şöbektıŋ Mūqanynyŋ Mälike atty sūlu qyzyn, bır jiynda Aqan serınıŋ oiyndy basqaru salty men nūsqauy boiynşa, alqa topta bırınşı bolyp qasyna öleŋmen şaqyrypty.
“Bozbalaǧa būl bır syn jeke-jeke,
Ärkımnıŋ qasyndaǧy säulesı erke.
Būiryǧy hanzadanyŋ ekeu emes,
Janyma kelıp otyr, ei, Mälike”, – degen öleŋı sonda tuypty. “Hanzada” dep otyrǧany Aqan serı ǧoi, ol kısını aǧaiyn el ışı äuelı “aq jıgıt” dep atap, artynan “Aqan aǧa” deuge köştı. Al, būl Mälikege bailanysty şumaqtyŋ jaryq köruıne ol kezde jıgıt aǧasy bolyp qalǧan Aqan serınıŋ jastardyŋ oiynyn bastap berıp, bırınşı kezektı senımdı şäkırtı Ybyraiǧa sılteuınde jatyr. Jas Ybyrai: “Kösem qiynda, şeşen jiynda” degendei, köş bastap, özı mındetın atqarypty. Ol naǧyz ışkı senım men qanyna tua bıtken jürektılıktıŋ belgısı. Mıne, sol sätte şydai almai buyny bosap, kümıs şolpysyn äsem ünmen syldyrlata, syzyla basyp, siqyrly sylqym Mälike sūlu aşyq ajaryn jainata tüsıp, jas aqyn Ybyraidyŋ qasyna otyra ketıptı. Sol ǧajaiyp jastyq şaq degen asyl däuren ozǧan saiyn öleŋı de maŋyzdanyp, janǧa jaily, köŋılge jyly tier därejege jete bastaidy.
“Än salyp serı bolyp talaptandym,
Aqylyn tyŋdau qaida barlyq jannyŋ.
On üş jasta än salyp el aldynda,
Jolyna tüspei kettım dünie-maldyŋ”, – dep özınıŋ ana sütımen ere kelgen aqyndyq, änşılık önerıne beldı bekem buǧanyn ūǧymǧa jeŋıl, jinaqy tılmen osylaişa qiystyrypty. Äkesı Sandybaiǧa tartyp ūsta bolmady, nemere aǧasy Äbılge elıktep saiasatqa kırıspese de, aqyndyqtyŋ sūrşa qūsy jebep öner jolyna siqyr küşpen elıktettı.
Ömır örısındegı jaŋa belesındei aqynnyŋ “Jiyrma bes” atty öleŋı jarq ettı. Mıne, aqyndyq jolynda auyzǧa ılıktırgen bastamasy osy edı.
“Qyzdy auyldyŋ syrtynan,
Qylaŋ etken jiyrma bes.
Qyzdy körsem qiqaiyp,
Qūlai ketken jiyrma bes.
Suǧa kelgen jeŋgeige,
Ūnai qalǧan jiyrma bes.
Jeŋge halıŋ qalai dep,
Sūrai qalǧan jiyrma bes.
Besıktegı baladan,
Alǧys alǧan jiyrma bes.
Törde jatqan kempırden,
Qarǧys alǧan jiyrma bes…” – dep tögılte jönelse, aqyndyq quaty da jasyna qarai jaŋaryp, jauqazyn güldei qūlpyra tüsıp, köz tarta bastaǧanyn aiqyndaidy. Būl kezde suretteu täsılı, beineleu ädısı kelesı bır biık beleske köterıle bastady. Tap osyndai yrǧaqpen keletın “jiyrma bester” Ybyraidan būryn da boldy, “küldır, küldır kısınetıp, küreŋdı” mıngızdı. Ybyraidyŋ “Jiyrma besınde” öz közıŋmen körıp tūrǧandai ömır körınısterı ainadai aiqyn, tartymdy berıledı. Änı de ä, degende aldyna mal salmas jüirıktei ūşqyr, qyzǧyn şabysqa bastap ketedı. A.S.Puşkinnıŋ “Eskertkış özıme ornattym kelmes qoldan” degen öleŋıne şeiın bırneşe “eskertkışter” bolǧan. Bıraq Puşkinnen keiın bola qoiǧan joq. Ybyraidyŋ “Jiyrma besı” de zamanyndaǧy attas öleŋderdıŋ eŋ süikımdısı bolyp keŋ tarap kettı. Būl künde baitaq eldıŋ qai tükpırıne barsaq ta Ybekeŋnıŋ “Jiyrma besı” aldymyzdan şyǧady. Äsırese, Qairat Baibosynovtyŋ jäne onyŋ şäkırtterınıŋ oryndauynda estu bır ǧanibet.
“Auylyŋ qonǧan Syrymbet salasyna, boldym ǧaşyq aq sūŋqar balasyna”, – dep Aqan serınıŋ “Syrymbet” änınıŋ sözı Ybyraiǧa ekı jaqty ülgı tastady. Öz auylyn anyq aityp, jany qūştar ǧaşyǧyna degen ışkı sezımın aşyq jetkızdı. Ūstazy sekıldı Ybyraidyŋ da yntyq sözderı änınıŋ asqaq qarqynynan kem soqpaidy. Ol aldyndaǧy danalardyŋ el süisıngen ülgısınen alǧan därısın jasyrǧan da joq.
“Öleŋmen ekı ökpeŋdı qalqytaiyn,
Qorǧasyndai deneŋdı balqytaiyn.
Bırjannan alyp qalǧan änım edı,
Azyraq “Şalqymamdy şalqytaiyn”, – deuı älgı oiǧa den qoiady. “Şalqyma” Ybyraidy tolqyta tüstı, öleŋıne ornyqty yrǧaq, jüielı tyŋ saryn ūsyndy. Onyŋ aqyndyq bolmysy öz arnasyn tapqan özendei, öz şalqar teŋızıne qarai aspai-saspai aǧa bastady.
Bara-bara būl özen tasqyndy sailary men qarqyndy qūlamasyn tapty. Ol köŋılı auǧan, şabyty jelgen jerde erkın sıltep, alty qyrdyŋ astyna jeterdei şyrqauǧa daǧdylandy, eren aqyndyqqa ere tuǧan qanatty änderı eldı jalt qaratty. “Ükılı Ybyrai” atandy. Darqan aqyndyǧy qai dumanǧa kırse de el qūlaǧyn eleŋdettı, jan qūşyryn qandyrdy, ärdaiym örelı därejege jetelep, örge şapsa örşelener jüirıktei zaulatty. Tamaşa ǧalym Esmaǧambet Smaiylov 1966 jylǧy “Jūldyz” jurnalynyŋ №11 sanynda osy oidy şegelep bekıtkendei aitypty. “Halyq taraityn emes, aǧylyp kelıp jatyr. Ybyrai ırkılgen joq, būl joly termelerı järmeŋkege kelgen halyqty qoşemettep, är ūldyŋ ruyn, tarihyn taratyp bırtalai jyrlardy üiıltıp, tögıltıp aityp tastady… Arasynda küldıretın äzıl-syqaq sözder de, būryŋǧy-soŋǧy aqyndardan nūsqaly, naqyl sözder de auzynan şyqty”, – dei kele: “Būl menıŋ on bes jasymda Ybyraidy tūŋǧyş köruım… Bärınen de Ybyraidyŋ darqan aqyndyq, änşılık önerı, alǧyr şeşendıgı esımnen ketpeidı”, – dep tebırenıptı. Mıne, ädebiet bılgırı de “darqan aqyndyq”, “alǧyr şeşendık” dep basa aityp otyr. Han bazarly järmeŋkede erkın tögılu de ärkımnıŋ qolynan kele bermeitını aǧedendık. Al “är ūldyŋ … tarihyn” tämamdauy Ybekeŋnıŋ taiǧa taŋba basqandai aita bıler mättaqam qabıletın, tolaiym zerektıgın tanytady.
“Gäkku” jaily talai syrdy şerter edım, bıraq änın de, tamaşa sözın de baitaq el tügel bıledı ǧoi, sol asqar şyŋyna qoltyqtas tūrǧan tumalaryn körseteiın dep, “Gäkkuge” köp toqtalmadym. “Qūs salyp aidyn kölde dabyl qaqtym”, – degen sözı de qanatty söz bolyp ketıp, keiıngı talai tarlanǧa ülgılık körsettı. Ükılı Ybyraidai aqiyq aqynnyŋ qazaq poeziiasyndaǧy asyl ornyn söz etıp otyrǧandyqtan “Gäkkuden” kemşın tüspestei, “Qaraqat közdı sym sausaq” atty öleŋıne molyraq zer salǧym keldı. Şynaiy sezım men şalqar şabyt tüiıskende, şyqtai möldır şyndyq syryn şaşpai-tökpei aşyq aitudyŋ ülgısındei tamaşa tuyndysy osy. Būl öleŋı Abaidyŋ ǧaşyqtyq taqyrybyna jazylǧan äigılı tolǧanystaryn amalsyz oiǧa oraltady, dana jürekterdıŋ mahabbatşyl näzık lüpılderı de alystan ūlasyp jatqandai sezım bıldıredı.
“Qaraqat közdı, sym sausaq,
Läbızıŋ senıŋ bal qaimaq.
Jolyŋa senıŋ sarp etpei,
Nege de kerek maldy aidap.
Qaraqat közdı, aq bılek,
Aitaiyn bır söz ülgılep,
Qaiǧyŋ aldy denemdı,
Jürektıŋ basyn tılgılep.
Etıŋ appaq qoiandai,
Qyzyǧyŋa toiam ba-ai,
Alystan aŋsap kelgende,
Ne qyl dep jatsyŋ oianbai”, – dep nazdana tebırengenı aqynnyŋ jan qiiar ǧaşyqqa degen üzdıgıp tūrǧan qūmarlyǧy, yntyqtyǧy häm özınıŋ de osal emestıgı qatar körınıp tūr. Säken aǧamyz “Tau ışınde” atty öleŋınde: “Bılgeisıŋ kelgenımdı jalǧyz özıŋ”, – dese, özım de “Aqqu jetken” atty öleŋımde: “Ei, qalqa taŋ mezgılde syrlasaiyq, tolqynǧa terbetılıp jatşy oianbai”, dep syzyla qalyppyn. Al, Ybykeŋ: “Alystan aŋsap kelgenımde ne qyl dep jatsyŋ oianbai”, dep özınıŋ aŋsaǧan jüregınıŋ ystyq lebı men ǧaşyqtyq erke nazyn qosaqtai aşyqtan-aşyq tosady. Syrt qaraǧanda qataŋdau, qysaŋdau, säl bälsıngendei körıngenmen: “Ne qyl dep jatsyŋ oianbai”, deudıŋ özınde de bal läzzattyŋ üzım şyrynyn tezırek tatuǧa qūlşynǧandyq jatyr. Qimastyq, syilastyq, kürt saǧynyşqa oranǧan şydamsyzdyq şyryldap tūr. Aqyndyq aqjarma mınezdıŋ būl da bır aiqyn aiǧaǧy. Ükılı Ybyraidy jaqsy bıletın klassik jazuşymyz Säbit Mūqanov: “Qaraqat közdı” degen öleŋ 50-60 auyzdai bar. Bärın de: “Qaraqat közdı”, – dep bastaidy. Būl öleŋ osy küngı mahabbatşylardyŋ öleŋderın maŋaiyna otyrǧyzbaidy”, – dep jazǧan eken. Odan artyq ne aitpaqpyz.
Ne desek te, poeziianyŋ būl kesek ülgısınde Ükılı Ybyraidyŋ aqyndyq erekşelıgın tauda ösken äsem şynardai, alystan aiqyn tanytqandai tamaşalyq bar. Aqyn sözın öz änımen şyrqasaq qazaqtyŋ keremet änı, al romans sazyna salsaq öz körkemdıgın, sezımtaldyǧyn, tolqymalyǧyn aşa tüsetını sözsız. Jalǧyz öleŋ ūzaq poemadan kem emes, şaǧyn roman, dalanyŋ romansy sekıldı. Būl öleŋdı tamaşa poema därejesıne jetkızu bılu de ülken şeberlık. Mūhtar Äuezovtıŋ “az kölemmen köp maǧyna beretın şeberlıgın” akademik Zeinolla Qabdolov aitqandai, Ybyraidyŋ da aqyn tılımen az söilep, köp oi qozǧai bılgıştıgı köp öleŋderınde soqyrǧa taiaq ūstatqandai körınıp tūr. Şeberlık degen ūǧymnyŋ şyrqau şebı de osy şyǧar.
Kompozitorlyǧyn basa aityp daǧdylanǧandyqtan Ybekeŋnıŋ aqyndyq mūrasyna zertteuşıler köp män bermei keldı. Ol kemşılıktı de bolaşaqta tüzetu qajet. Ärı aqyn, ärı kompozitor, ärı üzdık oryndauşylyq bır özıne qonǧandyqtan logika jüiesıne salsaq: öleŋ sözı bırınşı, sodan keiın än, eŋ soŋynda oryndau tūrady. “Bes ǧasyr jyrlaidy” (Almaty, 1984, “Jazuşy”) atty belgılı jinaqqa Ükılı Ybyraidyŋ kırmeuı menı qatty qynjyltty. “Ala qoidy böle qyryqqan jünge jarymaidy”, degen söz kökeiımnen ketpei qoidy. Bırjan sal, Aqan serı, Ükılı Ybyraidy böle jaruǧa bolmaidy. Bärı de eŋ äuelı ana sütımen ere kelgen aqyndyqqa bölendı, sodan keiın änge qūndaqtaldy, odan ärı oryndap berudıŋ qūdırettı küşı bıttı. Ükılı Ybyraidy da qazaqtyŋ ülken aqyny dep tanyp, qatardan qaldyrmaǧan läzım.
Ybekeŋ qai taqyrypqa barsa da kökıregınıŋ közı jetken, aqyndyq sözı jetken şyrqau şyŋǧa şyqpai tynbaidy. Qūştarlyq pen qūlşynystyŋ möldır läzzatqa öle qūmar qarqyny qazaq aqyndarynyŋ ışınde: “Süi, jan säulem, taǧy da süi, taǧy da” nemese: “Būl läzzattyŋ bır minutyn bermeimın, patşa taǧy, bükıl dünie malyna”, – dep tūrǧan Maǧjanda aiqyn kezdesedı. “Qaraqat közdı, sym sausaqtyŋ” bır şumaǧynda:
“Mūhittyŋ sensıŋ qūndyzy,
Aspannyŋ sensıŋ jūldyzy,
Özıŋnen säulem aspaidy,
Peiışte jürgen hor qyzy”, – degenın estıgende, özı baryp peiışte jürgen qyzdy körıp kelgendei senesıŋ. Süigen qyzyn jer-kökte, fani-baqida bar sūlulardan asyryp jıberuı būl ǧalamda bar şyrǧalaŋǧa äuestıktıŋ naǧyz özı, qazaq poeziiasynyŋ täŋır bergen asyl törınen oryn alar kemel deŋgeiın aiqyndaǧany. Ybekeŋnıŋ öleŋderınde tyŋ suretkerlık, tūlǧaly da ülken oişyldyq, ǧaşyqqa degen aqjarma aşyqtyqtyŋ närı bar, ǧalamattyŋ bärı bar. “Qaraqat közdı, sym sausaǧy” sol erekşelıgın aiqyn tanytady.
Joryqta ses körsetken batyrlardai asqaqtap, aqyndardyŋ özderın-özderı kötermeleulerı daǧdyly ürdıs. Ybekeŋ de būl bäigeden ozyq kelgen namysker. Tılge tiek bolar “Qairan Gäkku” degen öleŋınde:
“Qyzdan da qylyqtymyn jürgen jerde,
Hannan da qadırlımın tuǧan elge.
Aq tamaq, şūbar bauyr qoŋyr qazdai,
Sala almas “Gäkkuıme” eşbır pende”, – dep, märege jeterde aldyna jan salmas Qūlagerşe erkın qarqyndaidy. “Hannan da qadırlı” bolsa da, el aldynda qyzdai tälımdı qylyǧyn körsetuı ūrpaqqa tälım dep bılemın. Dariianyŋ ışkı aǧystary men syrtqy tolqyndary tabiǧi aralasyp jatqandai aqynnyŋ ışındegı qyzu qūiylymdar erık bermei jūlqynyp syrtqa şyǧady, asau tolqyndarǧa ainalyp bırde būrqanyp, bırde sylqym ǧana syldyrlap “qūlaqtan kırıp, boidy alady”. Adamnyŋ jan düniesı men tän sezımın aşyq körsetude Ybyraidyŋ özındık erekşelıgı bar eren aqyn.
Ükılı Ybyrai Abylai hannyŋ batyry atanǧan Säbden dauylpazdan tarap, nemere aǧasy Äbıle Şyŋǧys Uäliūlynyŋ hatşysy bolyp, özı ataqty aqyn, änşı retınde dünienıŋ qyzyǧyn körıp, köreşektıŋ esesın qaitarǧandai än-jyryn ırkılmei tögıltıp ötse de, onyŋ taǧdyrynyŋ täbdel bermes qiyndyǧy da zor boldy. Äsırese, jasy ūlǧaiǧan kezde jazǧan öleŋderınde sol baiaǧy erke ekpınmen ömır şyndyǧyn boiausyz, bürkemesız şertedı. “Sūm dünie sumaŋdaǧan sen bır qaqpas, üiınde senı quǧan üş kün jatpas”, – dep tegınnen-tegın aitpaǧan ǧoi. Bıreuler üiınde üş kün jatpai, qara bastyŋ qamyn oilap şylqyp jür, bıreuler būrynǧydan jüdei tüstı, äne, sondaidy baiqaǧyştyǧy tebırenıstıŋ aşyq türı bolyp et-jüregın jaryp şyǧady. Aqynnyŋ äleumettık saryndaǧy öleŋderı tolaǧai tolǧaular ıspettes az sözben şeksız ūǧym beredı.
Ükılı Ybyraidyŋ köŋılge bır estıgende nebır oqyǧanda jep-jeŋıl qona keter qanatty sözge ainalǧan iırımderı de jeterlık. Akademik Amanjol Qoşanovtyŋ äkesı, Şal aqynnyŋ şöberesı Qoşan Jantıleuūly aqsaqaldyŋ Ybyraidan qalǧan söz dep aityp jüretın şumaqqa zer salaiyq:
“Qosylǧan joldan
şüikebas,
Jan qiiar jerde jar
bolmas.
Aiyr örkeş nar bolmas,
Äkenıŋ sözı balaǧa,
Qanşa aitsaq ta
ar bolmas”,
– deptı. Būl fälsafaly tolǧanys qai zamanda bolsyn öz qūndylyǧyn joimaityn oily kökırekten tuǧan jan syry. Ybekeŋnıŋ aqyl-oiǧa toly tereŋ psihologiialyq tolǧanysta tuǧan öleŋderı da barşylyq.
“Şaş almas ötpes pyşaq qairaǧanǧa,
Tomar su suat bermes jailaǧanǧa.
Talyqsyp qorǧasyndai deneŋ balqyr,
Taŋerteŋ qara torǧai sairaǧanda”, – dep teŋızde jüzıp bara jatqan nän kemedei asyqpai, saspai kemelıne kele tebırener jerlerı süisındırmei qoimaidy. Būl şumaqty “Qaratorǧai” atty öleŋınen alyp otyrmyn. Sol öleŋde: “Qiianat qylmau kerek timegenge, janasyp nege kerek süimegenge”, – deuı de filosofiialyq qarymdy, psihologiialyq tanymdy meŋzeidı. Esıl, Kökşe öŋırındegı ülkender bala kezımızde būl sözderdı tılderıne tiek etetın. Totalitarlyq qyŋyr, bırtoǧa ideologiia aqyn sözın qanşa qaralasa da qūlyptai almady. Aqynnyŋ talai sözderı estı adamǧa küş berıp, el aralap jüre berdı.
“Qaldyrǧan” atty öleŋı tuǧan elge degen amanat atanǧan soŋǧy sözındei el ışınde tügeldei jattaldy. Osy künde Qazaq elınıŋ qai tükpırıne barsaŋ da aldyŋnan şyǧady. Būl öleŋ alǧy buyn aǧalar men soŋǧy tülek ınılerdı jalǧastyryp tūrǧan, ömırdıŋ marhabaty men mehnatyn jasyrmai körsetıp, jasy ūlǧaiǧanda täubege kelgendei ǧaqyl sözı ıspettes tatymdylyǧymen el jüregınen qonys teptı. Odan keiın:
“Qyzyǧyŋ dünie ötken kün,
Keiıngı quyp jetken kün.
Bailanbaǧan asaudai,
Syrt ainalyp tepken kün”, – dep ömırınıŋ şuaǧy ötıp, şöleittı keleŋsız kezeŋderı tebırendıre bastaǧanyn ülken kürsınıspen aita bıluı naǧyz şeberlık. Öitkenı, “Syrt ainalyp tepken” zamannyŋ zardabyna qazaq halqynyŋ könıp otyrǧanyna jany aşidy, qiyndyqqa arqa jonyn tosyp, jauapkerşılıktı öz moinyna alyp otyr. Būl ülken astarly öleŋde tügel aityp sılkılemei, ymdap qana sılteu bar. Būl da ülken oily aqynnyŋ azamattyǧyn aiǧaqtaidy.
“Joldas bolsaŋ jaqsymen,
Tereŋ oily, aqyly keŋ.
Kışıpeiıl syr şaşpas,
Mınez, bılım kelse teŋ”, – dep, ömırdegı üzeŋgıles, syrlas, syilas bolar joldasyŋ qandai boluyn jyrlasa, mınezge bılım sailyǧy qajettılıgın ädemı keltırgen. Būl myŋ türlı sarynda erte de, keş te aityla beretın taqyryptyŋ ol kezdegı poeziiamyzǧa qosylǧan oily ülesı dep tüsınerlık tuyndy.
Ybekeŋnıŋ aqyndyǧyn söz etkende: “Süigenım kete bardy soŋyma erıp”, “Qaldyrǧan”, “Kökeikestı”, “Kökşetau” sekıldı tuǧan elge yntyq marhabatty, şapaǧatty öleŋderın ūmytpaimyz. Olardyŋ bärın jäne aitystary men termelerın tolyq qosyp, tolaǧai zertteu şaǧyn maqalaǧa auyr bolar dep qana, qadau-qadau jerlerıne toqtadym. Äitpese, Däneş Raqyşev syndy äigılı änşı aityp ötken “Aŋşynyŋ änı” degen öleŋnıŋ de sözı ǧalamat qoi. Ol öleŋdı Säbit Mūqanov aǧamyz rabfakta Orynborda oqyp jürgenınde jazyp alypty, şyǧarmalarynda tolyǧymen bar. Menıŋ özımnıŋ bala kezdegı bloknotymda da Moldahmet Tyrbiūlynan jazyp alǧanym saqtalypty. Belgılı aitysker, aqyn, tamaşa jazuşy Jūmabai Esekeev özınıŋ “Aiyrtau arystary” atty derektı äŋgımeler jinaǧynda “Aŋşynyŋ änıne” bır äŋgımesın tügel arnapty. Körşı auyldyŋ balasy ekenın bıldırıp mūqiiat zerttep, äsem ännıŋ qaşan qalai şyqqanyna deiın ädemılep jazypty. Būl ändı tuǧan jienı aqyn Taijan Ūlytauǧa, onyŋ şäkırtı äigılı Nartai aqyn Syr boiyna, Jarylǧapberdı men Äset, Estailar semeiletıp Altaiǧa, Qara Ertısten asyryp Qytaidaǧy bauyrlarǧa jetkızgenderı aidan anyq. Jattap alyp aityp jürgen Däneş Raqyşevke de, eldegı Qairat Baibosynov pen Jarman Rahimovke, Tūrsynbai Käkımovke aitar alǧysymyz şeksız.
Ybekeŋnıŋ änderınıŋ ışınde älemge keŋ taraǧany “Gäkku”. Ol ändı de Qytaida estıgenın aqqu aqynymyz Marfuǧa Aitqojadan bılıp edım. Belgılı mämıleger Sailau Batyrşaūly “Gäkkudı” juyrda Parijde estıgenın bızge ülken qūlşynyspen jetkızse, nemıs tılınıŋ mūǧalımı Maǧrifa Seiıtbattalova “Gannoverde şyrqalǧan “Gäkku” atty maqalasyn “Astana aqşamynda” jariialapty. Bızdıŋ elden barǧan Genrih degen jıgıttıŋ otbasymen qosylyp “Gäkkudı” şyrqaǧandaryn keltırıptı. Kezınde “Gäkkudı” E.Brusilovskiidıŋ “Qyz Jıbek” operasynda şyrqap, qazaqtyŋ ūly änşı qyzy Küläş apamyz da “Gäkkuge” talmas qanat bıtırıp, şartarapqa taratyp kettı emes pe?! “Gäkku” degende Ükılı Ybyraidyŋ öz auzynan estıp üirenıp alyp, būljytpai aityp asqaqtatqan İsa Baizaqov aǧamyzǧa alǧys aitudy eşqaşan ūmytpaq emespız. “Gäkku”, “Syrǧaqty”, “Qaratorǧai”, “Qaldyrǧan”, “Qaraqat közdı sym sausaq”, “Kökşe”, “Aŋşynyŋ änı”, “Pa, şırkın!”, “Altybasar”, “Tolqyn”, “Apai kök” siiaqty änderı Ükılı Ybyrai babamyzdyŋ atyn mäŋgılıkke jetkızuıne eş kümän joq.
Aqynnyŋ poeziialyq erekşelıkterı tuǧan jerı, ömır sürgen qoǧamdaǧy ortasy, soǧan bailanysty äleumettık häm saiasi qūbylystardy öz jüregınen ötkızıp, özınşe tebırenıp köŋıl küiın, jürek sezımın, aqyl-oi tolǧanystaryn aq qaǧazǧa tüsıre bıluınde jatyr. Erekşelık degen ärkımnıŋ öz bolmysy, öz mınez-qūlqynyŋ ainadaǧy beinesındei körınıs qoi. Ömırde qanşama adam bar, sonşama mınez-qūlyq bar, stil – dep atalatyn aiqyndauyş türı bar. Sol stilde aqynnyŋ da erekşelıkterı är teŋızdıŋ öz tasqynyndai tolqyn ūryp jaǧalauǧa jetıp jatady.
Ükılı Ybyrai da tap solai özge eş aqynǧa da ūqsamaityn özındık mınez-qūlqymen, özındık aşyqtyǧy, aiqyndyǧy, turaşyldyǧy, şapşaŋdyǧy men salmaqtylyǧy bar aqyndyq dara qūbylys. Ybyrai keibır halyq aqyndarynşa bır sarynda, bır ǧana yrǧaqta, bır ǧana ölşemde qalǧan aqyn emes. Onyŋ şyǧarmaşylyq, aqyndyq täsıl, ädısterı san qily qūbylmaly keledı. Oǧan qosa ol qazaqtyŋ jazba ädebietıne de, suyrypsalmalyǧy bar auyz ädebietıne de qatysy molynan bar qalamger, segız qyrly, bır syrly parasatty daryn. Bır sözben aitsaq, şyndyqty tura sılteuden jaltarmaityn, qai zamanda ömır sürse de özınıŋ öjet qalpynda örşelene qala beretın bırbetkei aqyn. Onyŋ qai öleŋın, termesın, tolǧauyn alsaŋyz da jaŋalyq pen aqiqattan när alǧan ötkır de şeşen, tereŋ de eren jaltarusyz mınezıne qanyǧasyŋ. Düniege meilınşe ǧaşyq aqyn, dünienı sonşalyq aiqyn, aşyq jyrlap öttı. Öz qara basynyŋ qamyn küittegen joq, qoǧamdyq talas-tartystarǧa qatynasyp, sol elım dep jürgen jolynda qatygez zamannyŋ aiausyz ajal oǧynan qaza tapty. Ükılı Ybyrai sal-serılıktıŋ sairanynda qalyp qoimai, boiyna Mahambettıŋ mınezı sıŋgen qaisar aqyn, alǧyr aitysker, ülken syqaqşy, erjürek azamat aqyn. Oǧan qosa aitarym: “Kökırekte qainaǧan şer oŋdyra ma, köŋıldı bır orynǧa qondyra ma?” – dep ötken naǧyz mūŋly aqyn.
Ūly kompozitor, aldyna jan salmai ötken düldül änşınıŋ aqyndyǧy da sol ǧajaiyp talantyna saima-sai tuǧan tūtas dünie. Aqyn üşın eskertkıştıŋ eŋ ülkenı – artynda qalǧan eŋbekterın tolyq jinastyryp, el qolyna beru dep bılemın. Mıne, osy maqsatqa jetu jolynda Ükılı Ybyraidy zerttep, jinastyryp jürgen aqyndar, änşıler, sazgerler, jazuşylar, ǧalymdar bırıgıp eŋbek etsek, el quanar ıs bıtpek. Sol qasiettı ūmtylysqa qozǧau salyp, türtkı bolardai el qūlaǧyn eleŋdeter degen ümıtşıl sezımmen asyl babamyzdyŋ aqyndyq erekşelıkterın qysqaşa söz ettım. Aitar pıkırım būl maqalamen şektelmeidı, keler künder darqan darynnyŋ abzal esımın aialai tüser dep senemın. Bar aitarym: Ükılı Ybyraidy tek qana ūly kompozitor, būlbūl änşı dep qoimai, körkemdıgı men kemeldıgı mol düldül aqyn dep qarauǧa şaqyramyn. Ükılı Ybyrai jalaŋ aqyn emes, ol el qamyn jep aqyndyq sözben aitysqa tüsken qairatker aqyn, jan-jaqty bırtuar aqyn, ony aldyŋǧy qatardaǧy aqyndyq sanattan qaldyrmaiyq, qatal zamanda qasıret şekken, elı üşın qūrban bolǧan Alaştyŋ arystarynyŋ qatarynda aiqyn küresker, azamattyq biıkten de körsete bılu adal paryz.
Aqynnyŋ tuǧan jylyn 1858 jyl deuşıler de boldy, oǧan men de bırşama qosylyp qalyp edım, ol raidan qaittym. Tört közımız tügel, atalarymyz, äkelerımız aman kezınde akademik Ahmet Jūbanov 1860 jylǧa toqtaǧan eken. Osyny jön kördım. Bırjan sal jaily da Ahaŋnyŋ aitqanyna den qoiǧan dūrys.
Aǧymdaǧy jylda 150 jasqa tolyp otyrǧan aqtanger aqynnyŋ qaida jatqany da belgısız. Ükılı Ybyraidyŋ äigılı atyn mäŋgılıkke jetkızer belgıler de älı joq. Būl künde aqynnyŋ tuǧan auyly Soltüstık Qazaqstan oblysynda bolǧandyqtan, aşyq aitarym: Ybyrai da alysqa ūzamai “üştıktıŋ” şeşımı şyqqan künı Qyzyljarda atyldy. Özge sözdıŋ bärı de “GPU”-dıŋ közboiauşylyq täsılderı dep bılemın. Soltüstık Qazaqstan danalar men daralarǧa bai ölke, ūlylardy ūlaǧattauǧa jalyqpas ölkede Ükılı Ybyraiǧa da laiyq nazar audarylar dep senemız.
Käkımbek SALYQOV.
Astana.
«Egemen Qazaqstan».
