Aqyn, asa kórnekti kompozıtor, kezinde aldyna jan salmaǵan ánshi Úkili Ybyraı… Onyń “Úkili Ybyraı” atanýynyń sebebin “Ózim jaıly” atty óleńinde babamyz ózi aıtyp ketipti:
“Aralap talaı eldiń dámin tattym,
Sulýdyń asqaq ánmen babyn taptym.
Qalaǵan Sámekeden qara qalpaq,
Qos býyn shekesine úki taqtym”, – dese qara qalpaqtaǵy qos býyn úni dombyradaǵy qos býyn únimen dostasyp, birge úndese jelbiregendeı kóz tartyp “Úkili Ybyraı” atandy.
Birjan sal, Aqan seri sekildi óz zamanynyń erkesi bolyp, ándetip dabyldatyp ótse de aqynnyń ómiriniń sońǵy kezeńi HH ǵasyrdyń otyzynshy jyldary ákelgen zulmattyń qursaýynda ótti. Goloekınshil “ur da jyq” belsendilerdiń “asyra siltegen” áreketteri eldi asharshylyqqa ushyratty. Ujymdastyrýdyń zardabynan baıǵus qazaqtyń jaılaýynda jany, qystaýynda qany shyqty. 1929-1932 jyldarǵy qyrǵyn ashtyqty kózi kórgen aqtanger aqyn el muńyn ashyq aıtyp, suq kózge tústi. Ay tili shymbaılaryna tıgen aýyldaǵy shendiler sońyna shyraq alyp tústi. 1933 jyly Qazaqstandy basqarýǵa L.I.Mırzoıan kelip, jaǵdaıdy túzeı bastaǵansha, 1932 jyly Úkili Ybyraı “halyq jaýy” atanyp, atylyp ketti.
Úkili Ybyraı Sandybaıuly osy kúngi Soltústik Qazaqstan oblysynyń Aıyrtaý aýdanyna qarasty № 5 aýylynda 1860 jyly dúnıege keldi. Keńes úkimeti kezinde bul aýyl “Ósken” dep ataldy. Bul kúnde “Úkili Ybyraı” aýyly atanaryna senimim mol. Jalǵyztaýdyń baýyryn jaılaǵan Jaqsylyq qaraýylynan shyqqan aqynnyń ata tegi Deripsal Sábdennen taraıdy. Sábden — Abylaı hannyń ári dosy, ári dańqty batyry bolǵan áıgili kisi. Deripsaldyń Sandybaı, Mańdaı, Ábile atty úsh ulynan úlken áýlet tarady. Mańdaıdan — Qosshyǵul, Asaıyn, Úseıin; Sandybaıdan — Bópish (Meıiz), Shalǵymbaı, Ybyraı; Ábileden — Ilııas, Kenjeǵalı, Moldaǵalı týǵan. Asaıynnan taraǵan Smaǵul, Myrzaǵul bolsa, áıgili aqyn, úzdik ánshi Musa Asaıynov (1929-1976) Myrzaǵululy meniń sheshemniń apasy Baǵı apamyzdan týdy, Smaǵul qart — aýylymyzdyń aqsaqaly, usta, soǵystan úsh uly oralmaı, toqsannan asyp qaıtys boldy. Shalǵymbaıdan taraǵan Súleımenniń balalaryn, Dáýittiń ózin kórip óstim. Jalpy alǵanda Deripsaldyń urpaǵy batyr tulǵaly, iri deneli keledi. Baýyrym Musa da qapsaǵaı boıshań, qyran muryn, qalyń shashty, keń mańdaıdyń astynan ótkir, úlken kózderi kúlimdep turatyn jigit edi. Ol án salǵanda erekshe kúsh bitip ketkendeı, áý degende tyńdaǵan jandy selk etkizetin, marjandary syldyrap, aspaly sham qozǵalatyn, Ybyraıǵa tartyp týǵan asyl tuıaq dep el erkeletti, ózi de erkeletýge laıyq edi.
Úkili Ybyraıdy sıpattaǵanda Sáken Seıfýllın:
“Áni bar “Gákký” degen ańqyldaǵan,
Aqqýdaı aıdyn kólde sańqyldaǵan.
“Kidigaı”, “Qaldyrǵan” men “Mańmańkerdi”,
Yrǵaltsa kerneı daýsy qarqyndaǵan”, – dep Shalıapınge teńese, bul Ybykeńniń jetpiske taqap qalǵan shaǵy, álgi Musadaı kezinde kezdesse ne der edi?!
Birjan sal jas Ybyraıdy alǵash ret tyńdaǵanda Aqan serige qarap: “Aqanjan-aı, ertip kelgen shákirtińe qanyqtym, shyn baqytty jan ekensiń: qazaqta jylqynyń perisi Qulager saǵan buıyrsa, aqynnyń perisi osy iniń bolar. Qazaq áninde ózim jeke dara turmyn, ózgelerge Ybyraı jetkizbes”, – degen sózin halyq aqyny, ákemniń aǵasy Moldaqmet Tyrbıulynan estip edim. Keıin osyǵan uqsas sózdi áıgili ádebıet zertteýshi E.Smaıylovtan da oqydym. Bul aǵamyz: “Ybyraı — shyn mánindegi uly ónerpaz”, – dep jazyp ketti.
Sol daraboz dúldúl Keńes úkimeti kelip, ásirese, kámpeske men ujymdastyrý naýqandary el turmysyn kúızeltkende ótkir tilin shyndyq jolynda aıamady. Aqyry 1932 jylǵy qarashanyń 4-i kúni qamaýǵa alyndy. Asyly jerlesteriniń tili de batqan shyǵar, sol kezdegi aqyndy kórsetken, NKVD-ge qolshoqpar bolǵan óziniń jaqyn týystary Shaımuqandy da, Aqypty da bala kezimde kórdim. Úkili Ybyraı “halyq jaýy” atanyp ustalyp ketkennen soń aýyldaǵy Esep ataıdy jurtqa qubyjyqtaı kórsetti. Onyń úlken qyzy Turǵyn apaıdy soǵys jyldary “trýdarmııaǵa” áketti, shyǵarmalary otqa túsken alasapyran zaman týdy. Biraq almas kezdik qap túbinde jatpady, týǵan eli óz júreginde saqtady. Ol atylyp ketse de minezi úlgi, qaısarlyǵy ańyz, án-jyry umytylmady. Keıbir ánderin halyq áni dep, keıbir ánderin áldekimdiki dep saqtasa da táýelsiz Qazaqstan dúldúl ulyna qushaǵyn keńdeý ashty. Bul kúnderi Ybekeńniń ánderi ózine qaıtarylyp keledi. “Gákkýge” tıiskenderdiń de betin qaıtardyq, al “Ańshynyń ánine” áli kúnge keı jigitter Dánesh Raqyshevtiń áni degen laqap taratyp júrse, ol qatelik. Asyl ánshi Dánesh tiri kezinde ondaı ozbyrlyqqa barmady ǵoı. Áıgili klassık jazýshymyz, akademık Sábıt Muqanov “Qazaq ádebıeti” gazetinde bul máseleniń basyn ashyp, ashyq aıtqan. Ol áńgime jaıyn buryn da jazǵanbyz. Aqynnyń óleńderi men tolǵaý aıtystaryn “Gákký” atty bir kitap etip (Astana, “Folıant”, 2005) shyǵardym, biraq, bul áli tolyq dúnıe emes, izdeı túsý qajet. Al, ánderine degende aqıqatty ornatý kerek. Mysalǵa, “Syrǵaqtynyń” Ybyraıdyki ekenin bala kúnnen bilýshi edim, B.Erzakovıch te solaı dáleldepti.
Úkili Ybyraıdyń kompozıtorlyq, ánshilik mol murasy jaıly jazylǵan eńbekter barshylyq, men jyr jınaǵyn shyǵarǵannan keıin aqyndyq erekshelikterin sóz etpekke boı urdym. Qazaqstannyń halyq aqyny, Úkili Ybyraıdyń tól shákirti Moldahmet Tyrbıulynyń aıtýynsha, ol aldyna jan salmaǵan ánshiligimen qatar, qaı saıysqa salsań da des bermeıtin bilimdar, tapqyr, aǵyndy aıtys aqyny. Oǵan qosa qalamgerligi de mol, arab, parsy tilinde oqı bilgen, óte zerek bolǵan kórinedi. Ybekeń hat tanyǵannan keıin qolyna túsken kitapty jattap alarlyq óner kórsetipti. “Muńlyq-Zarlyq”, “Qyz Jibek”, “Júsip pen Zylıha”, “Totynyń taraýy”, “Seıfýl Málik”, “Myń bir tún” ispettes lıra-epostyq, batyrlyq hám ǵashyqtyq jyrlary men qıssa-dastandardy jatqa óz áýenimen aıta bilgen. Ásirese, “Er Tarǵyn” men “Myń bir túndi” ánge qosyp jatqa aıtýǵa jalyqpapty. Keıde qara syrnaımen, keıde úkili dombyrasymen qosa shyrqap, poezııanyń jelisine qaraı án maqamynyń órisin jatyq úılestire bilgeni úlken óner. Uzaq dastandy ándetkende, keıde qolyndaǵy dombyrasyn jerge qoıa salyp, taqpaqtatyp ketip, otyrǵan jerinen ilgeri-keıin jyljyp qyzǵylyqty qımyldarmen jalyqtyrmas dalanyń dara ártisinshe tyńdaǵan jandy jipsiz baılaǵandaı baýrapty. Boıǵa qonǵan jan-jaqty ónerdiń arqasynda aýyz ádebıetinen ábden sýsyndap, jazba ádebıetine ıek artyp, óz aqyndyq órisin keńeıte bilgeni biz úshin sonaý alystan aıdaı anyq kórinip tur.
Úkili Ybyraıdyń ózine úlgi bolǵan Arystan, Orynbaı, Shal aqyn, Segiz seri, Tezekbaı, Shóje, Nurkeı, Birjan sal, Aqan seri, Mustafa sııaqty sańlaqtardyń ánderin, aıtystaryn el arasyna tarata bilgendigi bir tóbe. Qolyna dombyra alǵanda mynaý Orynbaıdyń, mynaý Birjannyń, mynaý Aqannyń dombyrany qoldaryna alǵandaǵy óz yrǵaǵy, óz qulaq kúıi dep, árqaısysynyń óz áýezimen, áýenimen, ózderi súıgen sarynymen oryndaýǵa jetiktigin sheber kórsete bilipti. Moldekeńniń ózi de ustazynan kórgenin buljytpaı qaıtalap elge taratyp ketkeni Esil men Kókshe óńirine aıan.
Ybekeń tek qana aýyz ádebıetiniń ókili emes, ol óziniń eń jaqyn hám janashyr pir tutqan ustazy Aqan seri sekildi sýyryp salma tókpe de, oılanyp jazar jazba da aqyn. Negizinde, olar aýyz ádebıeti men jazba aqyndarynyń ortasyndaǵy tabıǵı altyn kópir ispettes jol saldy. Ybekeńniń aqyndyq ereksheligindegi basty kórinis sol jan-jaqtylyqta jatyr. Kereginde aǵyl-tegil quıǵytyp, qaı saıysqa bolsyn irkilmeı kirise ketedi. Kúrdeli án, ne óleń týarda ishindegi nárestesin toǵyz aı, toǵyz kún kóteretin anadaı uzaq ýaqyt tolǵatyp aqqýdyń qos qanatyna baılardaı etip jetildiredi. Aqyndyq ereksheliktiń qaınar kózi názik sezimge oranǵan aqyl men oıdan týsa, onyń nátıjesin Abaı aıtqandaı: “Til ustartyp, óner shashardaı”, dárejege jetkizedi. Aqyndyq derti — tilde. Ybyraıdyń tili de jebedeı jetkish ótkir til. Jas kezinde árli sóz, ulǵaıa kele mándi sóz, ashynǵanda zárli sóz taba bilgen Úkili Ybyraıdyń tilinde aqyndyq ereksheliginiń basty arqaýy jatyr. Aqynnyń til baılyǵy sherli sózi men zerli sózin qosa jekeshe taldaýdy talap etetin úlken qazyna. Ol erjúrek, tapqyr da aıtqyr, tiksiltegish qaısar aqyn.
Úkili Ybyraıdyń til órnegine azdap qana nazar aýdarsaq, onyń meıirimi men qaıyrymy tartyp, ózgeden aıyrymy ashyq kóriniske jolyǵamyz. “Gákký” degen sózdiń ózi de qazaqtyń poezııasy men búkil til álemine altyn aıdardaı bolyp kirgen ǵajaıyp. “Úlpiker sút betinde baldaı qaımaq”, – dese, “úlpikeri” úzdik tildiń belgisi ǵoı. “Qaraqat kózdi, sym saýsaq”, – teńeýge júıriktigi. “Kók zeńgir, jasyl jartas Jalǵyztaýym”, – degeni qandaı ásem. “Qaıqaqtamaı kóterer, dosy úshin taý-tasyn”, – degeni de naǵyz qazaqy til. Al: “Bir atym nasybaıdan kóńil qalar, aıta ber, aıtsań saǵyń synbaǵanǵa”, – degeni tereńdiktiń kórinisi. Maıtalman aqynnyń qaı óleńin alsaq ta, ulttyq sýretkerlikti bildiretin boıaýy ashyq, oıaý sózdi, ishki mańyzy men aıtar oıǵa dálme-dál keltirip, tap basqyshtyǵyna qaıran qalamyz. Til men jaqqa qur súıený emes, ótkir tili ásem ánderine de dáıek bolyp eskek jeldiń tabıǵı sybyryndaı poezııa álemin keńeıte túsýge senimdi semser mindetin atqardy.
Ybyraıdyń aqyndyq talantynan, ánshilik darynynyn da bóle jarýǵa bolmaıdy. Ol aldyndaǵy ustazdary Birjan sal, Aqan serige eliktep alǵashqy óleńderin de ánimen qosa shalqytty. Ýyz týyndylary ǵashyqtyq sarynda, ázil-kúlki aýqymynda dástúrli lırıkany baıytqany anyq. Qazaqtyń ejelgi salty bozbalalyqtyń qyzyǵyn kúıtteý Ybyraıǵa da bastaý berdi. Shóbektiń Muqanynyń Málıke atty sulý qyzyn, bir jıynda Aqan seriniń oıyndy basqarý salty men nusqaýy boıynsha, alqa topta birinshi bolyp qasyna óleńmen shaqyrypty.
“Bozbalaǵa bul bir syn jeke-jeke,
Árkimniń qasyndaǵy sáýlesi erke.
Buıryǵy hanzadanyń ekeý emes,
Janyma kelip otyr, eı, Málıke”, – degen óleńi sonda týypty. “Hanzada” dep otyrǵany Aqan seri ǵoı, ol kisini aǵaıyn el ishi áýeli “aq jigit” dep atap, artynan “Aqan aǵa” deýge kóshti. Al, bul Málıkege baılanysty shýmaqtyń jaryq kórýine ol kezde jigit aǵasy bolyp qalǵan Aqan seriniń jastardyń oıynyn bastap berip, birinshi kezekti senimdi shákirti Ybyraıǵa silteýinde jatyr. Jas Ybyraı: “Kósem qıynda, sheshen jıynda” degendeı, kósh bastap, ózi mindetin atqarypty. Ol naǵyz ishki senim men qanyna týa bitken júrektiliktiń belgisi. Mine, sol sátte shydaı almaı býyny bosap, kúmis sholpysyn ásem únmen syldyrlata, syzyla basyp, sıqyrly sylqym Málıke sulý ashyq ajaryn jaınata túsip, jas aqyn Ybyraıdyń qasyna otyra ketipti. Sol ǵajaıyp jastyq shaq degen asyl dáýren ozǵan saıyn óleńi de mańyzdanyp, janǵa jaıly, kóńilge jyly tıer dárejege jete bastaıdy.
“Án salyp seri bolyp talaptandym,
Aqylyn tyńdaý qaıda barlyq jannyń.
On úsh jasta án salyp el aldynda,
Jolyna túspeı kettim dúnıe-maldyń”, – dep óziniń ana sútimen ere kelgen aqyndyq, ánshilik ónerine beldi bekem býǵanyn uǵymǵa jeńil, jınaqy tilmen osylaısha qıystyrypty. Ákesi Sandybaıǵa tartyp usta bolmady, nemere aǵasy Ábilge eliktep saıasatqa kirispese de, aqyndyqtyń sursha qusy jebep óner jolyna sıqyr kúshpen eliktetti.
Ómir órisindegi jańa belesindeı aqynnyń “Jıyrma bes” atty óleńi jarq etti. Mine, aqyndyq jolynda aýyzǵa iliktirgen bastamasy osy edi.
“Qyzdy aýyldyń syrtynan,
Qylań etken jıyrma bes.
Qyzdy kórsem qıqaıyp,
Qulaı ketken jıyrma bes.
Sýǵa kelgen jeńgeıge,
Unaı qalǵan jıyrma bes.
Jeńge haliń qalaı dep,
Suraı qalǵan jıyrma bes.
Besiktegi baladan,
Alǵys alǵan jıyrma bes.
Tórde jatqan kempirden,
Qarǵys alǵan jıyrma bes…” – dep tógilte jónelse, aqyndyq qýaty da jasyna qaraı jańaryp, jaýqazyn gúldeı qulpyra túsip, kóz tarta bastaǵanyn aıqyndaıdy. Bul kezde sýretteý tásili, beıneleý ádisi kelesi bir bıik beleske kóterile bastady. Tap osyndaı yrǵaqpen keletin “jıyrma bester” Ybyraıdan buryn da boldy, “kúldir, kúldir kisinetip, kúreńdi” mingizdi. Ybyraıdyń “Jıyrma besinde” óz kózińmen kórip turǵandaı ómir kórinisteri aınadaı aıqyn, tartymdy beriledi. Áni de á, degende aldyna mal salmas júırikteı ushqyr, qyzǵyn shabysqa bastap ketedi. A.S.Pýshkınniń “Eskertkish ózime ornattym kelmes qoldan” degen óleńine sheıin birneshe “eskertkishter” bolǵan. Biraq Pýshkınnen keıin bola qoıǵan joq. Ybyraıdyń “Jıyrma besi” de zamanyndaǵy attas óleńderdiń eń súıkimdisi bolyp keń tarap ketti. Bul kúnde baıtaq eldiń qaı túkpirine barsaq ta Ybekeńniń “Jıyrma besi” aldymyzdan shyǵady. Ásirese, Qaırat Baıbosynovtyń jáne onyń shákirtteriniń oryndaýynda estý bir ǵanıbet.
“Aýylyń qonǵan Syrymbet salasyna, boldym ǵashyq aq suńqar balasyna”, – dep Aqan seriniń “Syrymbet” ániniń sózi Ybyraıǵa eki jaqty úlgi tastady. Óz aýylyn anyq aıtyp, jany qushtar ǵashyǵyna degen ishki sezimin ashyq jetkizdi. Ustazy sekildi Ybyraıdyń da yntyq sózderi ániniń asqaq qarqynynan kem soqpaıdy. Ol aldyndaǵy danalardyń el súısingen úlgisinen alǵan dárisin jasyrǵan da joq.
“Óleńmen eki ókpeńdi qalqytaıyn,
Qorǵasyndaı deneńdi balqytaıyn.
Birjannan alyp qalǵan ánim edi,
Azyraq “Shalqymamdy shalqytaıyn”, – deýi álgi oıǵa den qoıady. “Shalqyma” Ybyraıdy tolqyta tústi, óleńine ornyqty yrǵaq, júıeli tyń saryn usyndy. Onyń aqyndyq bolmysy óz arnasyn tapqan ózendeı, óz shalqar teńizine qaraı aspaı-saspaı aǵa bastady.
Bara-bara bul ózen tasqyndy saılary men qarqyndy qulamasyn tapty. Ol kóńili aýǵan, shabyty jelgen jerde erkin siltep, alty qyrdyń astyna jeterdeı shyrqaýǵa daǵdylandy, eren aqyndyqqa ere týǵan qanatty ánderi eldi jalt qaratty. “Úkili Ybyraı” atandy. Darqan aqyndyǵy qaı dýmanǵa kirse de el qulaǵyn eleńdetti, jan qushyryn qandyrdy, árdaıym óreli dárejege jetelep, órge shapsa órshelener júırikteı zaýlatty. Tamasha ǵalym Esmaǵambet Smaıylov 1966 jylǵy “Juldyz” jýrnalynyń №11 sanynda osy oıdy shegelep bekitkendeı aıtypty. “Halyq taraıtyn emes, aǵylyp kelip jatyr. Ybyraı irkilgen joq, bul joly termeleri jármeńkege kelgen halyqty qoshemettep, ár uldyń rýyn, tarıhyn taratyp birtalaı jyrlardy úıiltip, tógiltip aıtyp tastady… Arasynda kúldiretin ázil-syqaq sózder de, buryńǵy-sońǵy aqyndardan nusqaly, naqyl sózder de aýzynan shyqty”, – deı kele: “Bul meniń on bes jasymda Ybyraıdy tuńǵysh kórýim… Bárinen de Ybyraıdyń darqan aqyndyq, ánshilik óneri, alǵyr sheshendigi esimnen ketpeıdi”, – dep tebirenipti. Mine, ádebıet bilgiri de “darqan aqyndyq”, “alǵyr sheshendik” dep basa aıtyp otyr. Han bazarly jármeńkede erkin tógilý de árkimniń qolynan kele bermeıtini aǵedendik. Al “ár uldyń … tarıhyn” támamdaýy Ybekeńniń taıǵa tańba basqandaı aıta biler máttaqam qabiletin, tolaıym zerektigin tanytady.
“Gákký” jaıly talaı syrdy sherter edim, biraq ánin de, tamasha sózin de baıtaq el túgel biledi ǵoı, sol asqar shyńyna qoltyqtas turǵan týmalaryn kórseteıin dep, “Gákkýge” kóp toqtalmadym. “Qus salyp aıdyn kólde dabyl qaqtym”, – degen sózi de qanatty sóz bolyp ketip, keıingi talaı tarlanǵa úlgilik kórsetti. Úkili Ybyraıdaı aqıyq aqynnyń qazaq poezııasyndaǵy asyl ornyn sóz etip otyrǵandyqtan “Gákkýden” kemshin túspesteı, “Qaraqat kózdi sym saýsaq” atty óleńine molyraq zer salǵym keldi. Shynaıy sezim men shalqar shabyt túıiskende, shyqtaı móldir shyndyq syryn shashpaı-tókpeı ashyq aıtýdyń úlgisindeı tamasha týyndysy osy. Bul óleńi Abaıdyń ǵashyqtyq taqyrybyna jazylǵan áıgili tolǵanystaryn amalsyz oıǵa oraltady, dana júrekterdiń mahabbatshyl názik lúpilderi de alystan ulasyp jatqandaı sezim bildiredi.
“Qaraqat kózdi, sym saýsaq,
Lábiziń seniń bal qaımaq.
Jolyńa seniń sarp etpeı,
Nege de kerek maldy aıdap.
Qaraqat kózdi, aq bilek,
Aıtaıyn bir sóz úlgilep,
Qaıǵyń aldy denemdi,
Júrektiń basyn tilgilep.
Etiń appaq qoıandaı,
Qyzyǵyńa toıam ba-aı,
Alystan ańsap kelgende,
Ne qyl dep jatsyń oıanbaı”, – dep nazdana tebirengeni aqynnyń jan qııar ǵashyqqa degen úzdigip turǵan qumarlyǵy, yntyqtyǵy hám óziniń de osal emestigi qatar kórinip tur. Sáken aǵamyz “Taý ishinde” atty óleńinde: “Bilgeısiń kelgenimdi jalǵyz óziń”, – dese, ózim de “Aqqý jetken” atty óleńimde: “Eı, qalqa tań mezgilde syrlasaıyq, tolqynǵa terbetilip jatshy oıanbaı”, dep syzyla qalyppyn. Al, Ybykeń: “Alystan ańsap kelgenimde ne qyl dep jatsyń oıanbaı”, dep óziniń ańsaǵan júreginiń ystyq lebi men ǵashyqtyq erke nazyn qosaqtaı ashyqtan-ashyq tosady. Syrt qaraǵanda qatańdaý, qysańdaý, sál bálsingendeı kóringenmen: “Ne qyl dep jatsyń oıanbaı”, deýdiń ózinde de bal lázzattyń úzim shyrynyn tezirek tatýǵa qulshynǵandyq jatyr. Qımastyq, syılastyq, kúrt saǵynyshqa oranǵan shydamsyzdyq shyryldap tur. Aqyndyq aqjarma minezdiń bul da bir aıqyn aıǵaǵy. Úkili Ybyraıdy jaqsy biletin klassık jazýshymyz Sábıt Muqanov: “Qaraqat kózdi” degen óleń 50-60 aýyzdaı bar. Bárin de: “Qaraqat kózdi”, – dep bastaıdy. Bul óleń osy kúngi mahabbatshylardyń óleńderin mańaıyna otyrǵyzbaıdy”, – dep jazǵan eken. Odan artyq ne aıtpaqpyz.
Ne desek te, poezııanyń bul kesek úlgisinde Úkili Ybyraıdyń aqyndyq ereksheligin taýda ósken ásem shynardaı, alystan aıqyn tanytqandaı tamashalyq bar. Aqyn sózin óz ánimen shyrqasaq qazaqtyń keremet áni, al romans sazyna salsaq óz kórkemdigin, sezimtaldyǵyn, tolqymalyǵyn asha túsetini sózsiz. Jalǵyz óleń uzaq poemadan kem emes, shaǵyn roman, dalanyń romansy sekildi. Bul óleńdi tamasha poema dárejesine jetkizý bilý de úlken sheberlik. Muhtar Áýezovtiń “az kólemmen kóp maǵyna beretin sheberligin” akademık Zeınolla Qabdolov aıtqandaı, Ybyraıdyń da aqyn tilimen az sóılep, kóp oı qozǵaı bilgishtigi kóp óleńderinde soqyrǵa taıaq ustatqandaı kórinip tur. Sheberlik degen uǵymnyń shyrqaý shebi de osy shyǵar.
Kompozıtorlyǵyn basa aıtyp daǵdylanǵandyqtan Ybekeńniń aqyndyq murasyna zertteýshiler kóp mán bermeı keldi. Ol kemshilikti de bolashaqta túzetý qajet. Ári aqyn, ári kompozıtor, ári úzdik oryndaýshylyq bir ózine qonǵandyqtan logıka júıesine salsaq: óleń sózi birinshi, sodan keıin án, eń sońynda oryndaý turady. “Bes ǵasyr jyrlaıdy” (Almaty, 1984, “Jazýshy”) atty belgili jınaqqa Úkili Ybyraıdyń kirmeýi meni qatty qynjyltty. “Ala qoıdy bóle qyryqqan júnge jarymaıdy”, degen sóz kókeıimnen ketpeı qoıdy. Birjan sal, Aqan seri, Úkili Ybyraıdy bóle jarýǵa bolmaıdy. Bári de eń áýeli ana sútimen ere kelgen aqyndyqqa bólendi, sodan keıin ánge qundaqtaldy, odan ári oryndap berýdiń qudiretti kúshi bitti. Úkili Ybyraıdy da qazaqtyń úlken aqyny dep tanyp, qatardan qaldyrmaǵan lázim.
Ybekeń qaı taqyrypqa barsa da kókireginiń kózi jetken, aqyndyq sózi jetken shyrqaý shyńǵa shyqpaı tynbaıdy. Qushtarlyq pen qulshynystyń móldir lázzatqa óle qumar qarqyny qazaq aqyndarynyń ishinde: “Súı, jan sáýlem, taǵy da súı, taǵy da” nemese: “Bul lázzattyń bir mınýtyn bermeımin, patsha taǵy, búkil dúnıe malyna”, – dep turǵan Maǵjanda aıqyn kezdesedi. “Qaraqat kózdi, sym saýsaqtyń” bir shýmaǵynda:
“Muhıttyń sensiń qundyzy,
Aspannyń sensiń juldyzy,
Ózińnen sáýlem aspaıdy,
Peıishte júrgen hor qyzy”, – degenin estigende, ózi baryp peıishte júrgen qyzdy kórip kelgendeı senesiń. Súıgen qyzyn jer-kókte, fanı-baqıda bar sulýlardan asyryp jiberýi bul ǵalamda bar shyrǵalańǵa áýestiktiń naǵyz ózi, qazaq poezııasynyń táńir bergen asyl tórinen oryn alar kemel deńgeıin aıqyndaǵany. Ybekeńniń óleńderinde tyń sýretkerlik, tulǵaly da úlken oıshyldyq, ǵashyqqa degen aqjarma ashyqtyqtyń nári bar, ǵalamattyń bári bar. “Qaraqat kózdi, sym saýsaǵy” sol ereksheligin aıqyn tanytady.
Joryqta ses kórsetken batyrlardaı asqaqtap, aqyndardyń ózderin-ózderi kótermeleýleri daǵdyly úrdis. Ybekeń de bul báıgeden ozyq kelgen namysker. Tilge tıek bolar “Qaıran Gákký” degen óleńinde:
“Qyzdan da qylyqtymyn júrgen jerde,
Hannan da qadirlimin týǵan elge.
Aq tamaq, shubar baýyr qońyr qazdaı,
Sala almas “Gákkýime” eshbir pende”, – dep, márege jeterde aldyna jan salmas Qulagershe erkin qarqyndaıdy. “Hannan da qadirli” bolsa da, el aldynda qyzdaı tálimdi qylyǵyn kórsetýi urpaqqa tálim dep bilemin. Darııanyń ishki aǵystary men syrtqy tolqyndary tabıǵı aralasyp jatqandaı aqynnyń ishindegi qyzý quıylymdar erik bermeı julqynyp syrtqa shyǵady, asaý tolqyndarǵa aınalyp birde burqanyp, birde sylqym ǵana syldyrlap “qulaqtan kirip, boıdy alady”. Adamnyń jan dúnıesi men tán sezimin ashyq kórsetýde Ybyraıdyń ózindik ereksheligi bar eren aqyn.
Úkili Ybyraı Abylaı hannyń batyry atanǵan Sábden daýylpazdan tarap, nemere aǵasy Ábile Shyńǵys Ýálıulynyń hatshysy bolyp, ózi ataqty aqyn, ánshi retinde dúnıeniń qyzyǵyn kórip, kóreshektiń esesin qaıtarǵandaı án-jyryn irkilmeı tógiltip ótse de, onyń taǵdyrynyń tábdel bermes qıyndyǵy da zor boldy. Ásirese, jasy ulǵaıǵan kezde jazǵan óleńderinde sol baıaǵy erke ekpinmen ómir shyndyǵyn boıaýsyz, búrkemesiz shertedi. “Sum dúnıe sýmańdaǵan sen bir qaqpas, úıinde seni qýǵan úsh kún jatpas”, – dep teginnen-tegin aıtpaǵan ǵoı. Bireýler úıinde úsh kún jatpaı, qara bastyń qamyn oılap shylqyp júr, bireýler burynǵydan júdeı tústi, áne, sondaıdy baıqaǵyshtyǵy tebirenistiń ashyq túri bolyp et-júregin jaryp shyǵady. Aqynnyń áleýmettik saryndaǵy óleńderi tolaǵaı tolǵaýlar ispettes az sózben sheksiz uǵym beredi.
Úkili Ybyraıdyń kóńilge bir estigende nebir oqyǵanda jep-jeńil qona keter qanatty sózge aınalǵan ıirimderi de jeterlik. Akademık Amanjol Qoshanovtyń ákesi, Shal aqynnyń shóberesi Qoshan Jantileýuly aqsaqaldyń Ybyraıdan qalǵan sóz dep aıtyp júretin shýmaqqa zer salaıyq:
“Qosylǵan joldan
shúıkebas,
Jan qııar jerde jar
bolmas.
Aıyr órkesh nar bolmas,
Ákeniń sózi balaǵa,
Qansha aıtsaq ta
ar bolmas”,
– depti. Bul fálsafaly tolǵanys qaı zamanda bolsyn óz qundylyǵyn joımaıtyn oıly kókirekten týǵan jan syry. Ybekeńniń aqyl-oıǵa toly tereń psıhologııalyq tolǵanysta týǵan óleńderi da barshylyq.
“Shash almas ótpes pyshaq qaıraǵanǵa,
Tomar sý sýat bermes jaılaǵanǵa.
Talyqsyp qorǵasyndaı deneń balqyr,
Tańerteń qara torǵaı saıraǵanda”, – dep teńizde júzip bara jatqan nán kemedeı asyqpaı, saspaı kemeline kele tebirener jerleri súısindirmeı qoımaıdy. Bul shýmaqty “Qaratorǵaı” atty óleńinen alyp otyrmyn. Sol óleńde: “Qııanat qylmaý kerek tımegenge, janasyp nege kerek súımegenge”, – deýi de fılosofııalyq qarymdy, psıhologııalyq tanymdy meńzeıdi. Esil, Kókshe óńirindegi úlkender bala kezimizde bul sózderdi tilderine tıek etetin. Totalıtarlyq qyńyr, birtoǵa ıdeologııa aqyn sózin qansha qaralasa da qulyptaı almady. Aqynnyń talaı sózderi esti adamǵa kúsh berip, el aralap júre berdi.
“Qaldyrǵan” atty óleńi týǵan elge degen amanat atanǵan sońǵy sózindeı el ishinde túgeldeı jattaldy. Osy kúnde Qazaq eliniń qaı túkpirine barsań da aldyńnan shyǵady. Bul óleń alǵy býyn aǵalar men sońǵy túlek inilerdi jalǵastyryp turǵan, ómirdiń marhabaty men mehnatyn jasyrmaı kórsetip, jasy ulǵaıǵanda táýbege kelgendeı ǵaqyl sózi ispettes tatymdylyǵymen el júreginen qonys tepti. Odan keıin:
“Qyzyǵyń dúnıe ótken kún,
Keıingi qýyp jetken kún.
Baılanbaǵan asaýdaı,
Syrt aınalyp tepken kún”, – dep ómiriniń shýaǵy ótip, shóleıtti keleńsiz kezeńderi tebirendire bastaǵanyn úlken kúrsinispen aıta bilýi naǵyz sheberlik. Óıtkeni, “Syrt aınalyp tepken” zamannyń zardabyna qazaq halqynyń kónip otyrǵanyna jany ashıdy, qıyndyqqa arqa jonyn tosyp, jaýapkershilikti óz moınyna alyp otyr. Bul úlken astarly óleńde túgel aıtyp silkilemeı, ymdap qana silteý bar. Bul da úlken oıly aqynnyń azamattyǵyn aıǵaqtaıdy.
“Joldas bolsań jaqsymen,
Tereń oıly, aqyly keń.
Kishipeıil syr shashpas,
Minez, bilim kelse teń”, – dep, ómirdegi úzeńgiles, syrlas, syılas bolar joldasyń qandaı bolýyn jyrlasa, minezge bilim saılyǵy qajettiligin ádemi keltirgen. Bul myń túrli sarynda erte de, kesh te aıtyla beretin taqyryptyń ol kezdegi poezııamyzǵa qosylǵan oıly úlesi dep túsinerlik týyndy.
Ybekeńniń aqyndyǵyn sóz etkende: “Súıgenim kete bardy sońyma erip”, “Qaldyrǵan”, “Kókeıkesti”, “Kókshetaý” sekildi týǵan elge yntyq marhabatty, shapaǵatty óleńderin umytpaımyz. Olardyń bárin jáne aıtystary men termelerin tolyq qosyp, tolaǵaı zertteý shaǵyn maqalaǵa aýyr bolar dep qana, qadaý-qadaý jerlerine toqtadym. Áıtpese, Dánesh Raqyshev syndy áıgili ánshi aıtyp ótken “Ańshynyń áni” degen óleńniń de sózi ǵalamat qoı. Ol óleńdi Sábıt Muqanov aǵamyz rabfakta Orynborda oqyp júrgeninde jazyp alypty, shyǵarmalarynda tolyǵymen bar. Meniń ózimniń bala kezdegi bloknotymda da Moldahmet Tyrbıulynan jazyp alǵanym saqtalypty. Belgili aıtysker, aqyn, tamasha jazýshy Jumabaı Esekeev óziniń “Aıyrtaý arystary” atty derekti áńgimeler jınaǵynda “Ańshynyń ánine” bir áńgimesin túgel arnapty. Kórshi aýyldyń balasy ekenin bildirip muqııat zerttep, ásem ánniń qashan qalaı shyqqanyna deıin ádemilep jazypty. Bul ándi týǵan jıeni aqyn Taıjan Ulytaýǵa, onyń shákirti áıgili Nartaı aqyn Syr boıyna, Jarylǵapberdi men Áset, Estaılar semeıletip Altaıǵa, Qara Ertisten asyryp Qytaıdaǵy baýyrlarǵa jetkizgenderi aıdan anyq. Jattap alyp aıtyp júrgen Dánesh Raqyshevke de, eldegi Qaırat Baıbosynov pen Jarman Rahımovke, Tursynbaı Kákimovke aıtar alǵysymyz sheksiz.
Ybekeńniń ánderiniń ishinde álemge keń taraǵany “Gákký”. Ol ándi de Qytaıda estigenin aqqý aqynymyz Marfýǵa Aıtqojadan bilip edim. Belgili mámileger Saılaý Batyrshauly “Gákkýdi” jýyrda Parıjde estigenin bizge úlken qulshynyspen jetkizse, nemis tiliniń muǵalimi Maǵrıfa Seıitbattalova “Gannoverde shyrqalǵan “Gákký” atty maqalasyn “Astana aqshamynda” jarııalapty. Bizdiń elden barǵan Genrıh degen jigittiń otbasymen qosylyp “Gákkýdi” shyrqaǵandaryn keltiripti. Kezinde “Gákkýdi” E.Brýsılovskııdiń “Qyz Jibek” operasynda shyrqap, qazaqtyń uly ánshi qyzy Kúlásh apamyz da “Gákkýge” talmas qanat bitirip, shartarapqa taratyp ketti emes pe?! “Gákký” degende Úkili Ybyraıdyń óz aýzynan estip úırenip alyp, buljytpaı aıtyp asqaqtatqan Isa Baızaqov aǵamyzǵa alǵys aıtýdy eshqashan umytpaq emespiz. “Gákký”, “Syrǵaqty”, “Qaratorǵaı”, “Qaldyrǵan”, “Qaraqat kózdi sym saýsaq”, “Kókshe”, “Ańshynyń áni”, “Pa, shirkin!”, “Altybasar”, “Tolqyn”, “Apaı kók” sııaqty ánderi Úkili Ybyraı babamyzdyń atyn máńgilikke jetkizýine esh kúmán joq.
Aqynnyń poezııalyq erekshelikteri týǵan jeri, ómir súrgen qoǵamdaǵy ortasy, soǵan baılanysty áleýmettik hám saıası qubylystardy óz júreginen ótkizip, ózinshe tebirenip kóńil kúıin, júrek sezimin, aqyl-oı tolǵanystaryn aq qaǵazǵa túsire bilýinde jatyr. Erekshelik degen árkimniń óz bolmysy, óz minez-qulqynyń aınadaǵy beınesindeı kórinis qoı. Ómirde qanshama adam bar, sonshama minez-qulyq bar, stıl – dep atalatyn aıqyndaýysh túri bar. Sol stılde aqynnyń da erekshelikteri ár teńizdiń óz tasqynyndaı tolqyn uryp jaǵalaýǵa jetip jatady.
Úkili Ybyraı da tap solaı ózge esh aqynǵa da uqsamaıtyn ózindik minez-qulqymen, ózindik ashyqtyǵy, aıqyndyǵy, týrashyldyǵy, shapshańdyǵy men salmaqtylyǵy bar aqyndyq dara qubylys. Ybyraı keıbir halyq aqyndarynsha bir sarynda, bir ǵana yrǵaqta, bir ǵana ólshemde qalǵan aqyn emes. Onyń shyǵarmashylyq, aqyndyq tásil, ádisteri san qıly qubylmaly keledi. Oǵan qosa ol qazaqtyń jazba ádebıetine de, sýyrypsalmalyǵy bar aýyz ádebıetine de qatysy molynan bar qalamger, segiz qyrly, bir syrly parasatty daryn. Bir sózben aıtsaq, shyndyqty týra silteýden jaltarmaıtyn, qaı zamanda ómir súrse de óziniń ójet qalpynda órshelene qala beretin birbetkeı aqyn. Onyń qaı óleńin, termesin, tolǵaýyn alsańyz da jańalyq pen aqıqattan nár alǵan ótkir de sheshen, tereń de eren jaltarýsyz minezine qanyǵasyń. Dúnıege meılinshe ǵashyq aqyn, dúnıeni sonshalyq aıqyn, ashyq jyrlap ótti. Óz qara basynyń qamyn kúıttegen joq, qoǵamdyq talas-tartystarǵa qatynasyp, sol elim dep júrgen jolynda qatygez zamannyń aıaýsyz ajal oǵynan qaza tapty. Úkili Ybyraı sal-seriliktiń saıranynda qalyp qoımaı, boıyna Mahambettiń minezi sińgen qaısar aqyn, alǵyr aıtysker, úlken syqaqshy, erjúrek azamat aqyn. Oǵan qosa aıtarym: “Kókirekte qaınaǵan sher ońdyra ma, kóńildi bir orynǵa qondyra ma?” – dep ótken naǵyz muńly aqyn.
Uly kompozıtor, aldyna jan salmaı ótken dúldúl ánshiniń aqyndyǵy da sol ǵajaıyp talantyna saıma-saı týǵan tutas dúnıe. Aqyn úshin eskertkishtiń eń úlkeni – artynda qalǵan eńbekterin tolyq jınastyryp, el qolyna berý dep bilemin. Mine, osy maqsatqa jetý jolynda Úkili Ybyraıdy zerttep, jınastyryp júrgen aqyndar, ánshiler, sazgerler, jazýshylar, ǵalymdar birigip eńbek etsek, el qýanar is bitpek. Sol qasıetti umtylysqa qozǵaý salyp, túrtki bolardaı el qulaǵyn eleńdeter degen úmitshil sezimmen asyl babamyzdyń aqyndyq erekshelikterin qysqasha sóz ettim. Aıtar pikirim bul maqalamen shektelmeıdi, keler kúnder darqan darynnyń abzal esimin aıalaı túser dep senemin. Bar aıtarym: Úkili Ybyraıdy tek qana uly kompozıtor, bulbul ánshi dep qoımaı, kórkemdigi men kemeldigi mol dúldúl aqyn dep qaraýǵa shaqyramyn. Úkili Ybyraı jalań aqyn emes, ol el qamyn jep aqyndyq sózben aıtysqa túsken qaıratker aqyn, jan-jaqty birtýar aqyn, ony aldyńǵy qatardaǵy aqyndyq sanattan qaldyrmaıyq, qatal zamanda qasiret shekken, eli úshin qurban bolǵan Alashtyń arystarynyń qatarynda aıqyn kúresker, azamattyq bıikten de kórsete bilý adal paryz.
Aqynnyń týǵan jylyn 1858 jyl deýshiler de boldy, oǵan men de birshama qosylyp qalyp edim, ol raıdan qaıttym. Tórt kózimiz túgel, atalarymyz, ákelerimiz aman kezinde akademık Ahmet Jubanov 1860 jylǵa toqtaǵan eken. Osyny jón kórdim. Birjan sal jaıly da Ahańnyń aıtqanyna den qoıǵan durys.
Aǵymdaǵy jylda 150 jasqa tolyp otyrǵan aqtanger aqynnyń qaıda jatqany da belgisiz. Úkili Ybyraıdyń áıgili atyn máńgilikke jetkizer belgiler de áli joq. Bul kúnde aqynnyń týǵan aýyly Soltústik Qazaqstan oblysynda bolǵandyqtan, ashyq aıtarym: Ybyraı da alysqa uzamaı “úshtiktiń” sheshimi shyqqan kúni Qyzyljarda atyldy. Ózge sózdiń bári de “GPÝ”-diń kózboıaýshylyq tásilderi dep bilemin. Soltústik Qazaqstan danalar men daralarǵa baı ólke, ulylardy ulaǵattaýǵa jalyqpas ólkede Úkili Ybyraıǵa da laıyq nazar aýdarylar dep senemiz.
Kákimbek SALYQOV.
Astana.
«Egemen Qazaqstan».