قازاق ولەڭدەرىن تۇرىك تىلىنە تارجىمالادىق - قۋانىش جۇمابەك

كوركەم اۋدارما حالىقتىڭ مادەني ءومىرىنىڭ جانە ادەبيەتتىڭ كەڭ ارنالى سالاسى ەكەنى بەلگىلى. اۋدارما ءتىلدى جەتىك بىلۋمەن قاتار، تەرەڭ ءبىلىم مەن اسقان جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى. شىعارمالاردى اۋدارۋ بارىسىندا تۇپنۇسقانىڭ كوركەمدىك جاعىن، سوزدەردىڭ بەينەلىك اسەرىن نەعۇرلىم تولىق جەتكىزۋ قاجەت. سونىمەن قاتار ءار ۇلتتىڭ وزىنە ءتان بولمىس-ءبىتىمى، تانىم-تۇسىنىگى بولعاندىقتان، ولاردى ەسكەرمەي كەتۋگە بولمايدى. ءتىپتى تابيعات ەرەكشەلىكتەرىنە دە ءمان بەرۋ كەرەك. ولاي بولماعان جاعدايدا، سوزبە-ءسوز اۋدارماعا اكەپ سوعادى. مىسالى، تۇرىك باۋىرلارىمىز كوزى ادەمى قىزعا «ەسەك كوزدى» دەيدى. بۇل ءسوزدى قازاقشاعا «بوتا كوزدى» دەپ اۋدارۋىمىز كەرەك. مۇنداي ماسەلەلەر قازاق تىلىنەن وزگە تىلگە اۋدارعاندا دا الدىمىزدان شىعادى. ادەبيەتتەگى اللەگوريا، مەتافورا سياقتى تروپتار مەن دومبىرا، قامشى ت.ب. «رەاليا» سوزدەرگە وتە مۇقيات بولعان ءجون. ۇلتتىق كولوريتتى ساقتاۋ – باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى. قازاق اۋدارماتانۋ سالاسىنا ءوز ۇلەسىن قوسقان عالىمجان مۇقانوۆ پەن ورىس اۋدارماتانۋىندا ەڭبەك ەتكەن بوريس كارپوۆتى الاتىن بولساق، ەكەۋىن دە ءوز ىستەرىنىڭ ماماندارى دەۋگە نەگىز بار. سەبەبى ع.مۇقانوۆ قازاق، فرانتسۋز تىلدەرىن، ال ب.كارپوۆ ورىس، فرانتسۋز تىلدەرىن جاقسى بىلگەن. كەيىنگى كەزدەگى «اتتەگەن-اي» دەگىزەتىن ءبىر جايت، قازاق شىعارمالارىنىڭ ورىس تىلىندەگى نۇسقاسى ارقىلى باسقا تىلدەرگە اۋدارىلىپ جاتقاندىعى. انا ءتىلىمىزدى بىلمەيتىن ادامنىڭ قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىن جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ءتۇسىنىپ، شىعارمانىڭ مازمۇنىن تولىق اشۋى مۇمكىن ەمەس. ءوز قۇندىلىقتارىمىزدى ەڭ الدىمەن ءوزىمىز ناسيحاتتاعانىمىز دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. ەندى تۇرىك پوەزياسىنىڭ ولەڭ ولشەمدەرى مەن ۇيقاستارىنا قىسقاشا توقتالايىن. ولشەمدەرىنە قاراي ەركىن، ارۋز (اراب-پارسى) جانە بۋىن ساندارىنا بايلانىستى، ال ۇيقاستارىنا قاراي جارتىلاي (yarım kafiye, ءبىر ءارىپتىڭ ۇيقاسۋى), تولىق (tam kafiye, ەكى ءارىپتىڭ ۇيقاسۋى), باي (zengin kafiye, ءۇش نە ودان دا كوپ ارىپتەردىڭ ۇيقاسۋى) ت.ب. بولىپ بولىنەدى. بۇلاردىڭ ىشىندە ەڭ كوپ قولدانىلاتىنى – جارتىلاي جانە تولىق ۇيقاستار. جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ بارلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، اقىن، «سەرپەر» سىيلىعىنىڭ يەگەرى، مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى، «قازاقستاننىڭ 100 جاڭا ەسىمى» جوباسىنىڭ جەڭىمپازى، تۇركيادا دوكتورانتۋرادا ءبىلىمىن جەتىلدىرىپ جاتقان ەرجان جۇمابەك ەكەۋىمىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ «ۇشقوڭىر»، اقىن، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ توراعاسى ۇلىقبەك ەسداۋلەتتىڭ «سامىرسىن» اتتى كىتابىنداعى «ءبىز وتكەندە»، اقىن، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلىنىڭ «بەسىنشى ماۋسىم جۇپارى» اتتى كىتابىنداعى «ەكولوگيا»، اقىن، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى، قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى باقىت بەدەلحاننىڭ «اۋاداعى جازۋ» اتتى كىتابىنداعى «و نەسى ەكەن؟»، اقىن ەرجان جۇمابەكتىڭ «شەكسىزدىك شۇعىلاسى» اتتى كىتابىنداعى «حات» اتتى ولەڭدەرىن تۇرىك تىلىنە تارجىمالادىق.   ۇشقوڭىر ۇشقوڭىر الاتاۋدىڭ قويناۋىندا، اكەمنىڭ ءىزى قالعان جايلاۋىندا، قاسقا سۋ گۇر-گۇر تاسىپ، گۇلى ەركەلەپ، ارقارلار جايىلاتىن ايماعىندا.   بۇل جەردە تاريح سىردىڭ سىبدىرى بار، بابالار تۇلپارىنىڭ ءدۇبىرى بار، بۇل جەردە جامبىل-جاكەڭ ولەڭ ايتقان، ونەردىڭ، اقىندىقتىڭ تۇعىرى بار.   شىڭدارى تولە ءبيدىڭ قالپاعىنداي، جازيرا جاسىل الەم القابىڭدى-اي. جۋاسى، قاراقاتى، بۇلدىرگەنى، اجەمنىڭ شەكەر قوسقان تالقانىنداي.   كورىنەر سونادايدان انىق ماعان، شىڭىندا قىراندارى قالىقتاعان. قىراننىڭ سامعاۋىنا قۇمار قىلىپ، تۋىپتى ۇلاندارىڭ الىپ دالام.   قايىرماسى: اي، ۇشقوڭىرىم، تۋعان جەرىم، راحىم نۇرى تۇنعان جەرىم، اي، ۇشقوڭىرىم، تال بەسىگىم، جۇرەگىمدە ماڭگى ەسىمىڭ.   Üşkonır Üşkonır, Alatau’ın etrafında Babamın iz bıraktığı yaylasında Kaskasu gürülder, gül sallanır Dağ koyunu otlar yamacında.   Bu yerde tarihin sırlı sesi var Ecdad atlarının ayak sesi var. Bu yerde Jambıl «Jaken» şiir okumuş، Sanatın, şairliğin zirvesi var.   Töle bey’in kalpağı gibi zirvelerin Uçsuz bucaksız yemyeşil vadilerin Soğanın, frenküzmün ve çileğin Şeker katılan irmik helvası gibi ninemin.   Bana yakın görünür uzaklardan Kartal uçar dağ şahikasından Doğurmuş oğlanlarını büyük bozkır Kartalları seven göğe uçan.   Nakarat Üşkonır’ım, doğum yerim Rahim nuru yoğun yerim. Üşkonır’ım, dal beşiğim Kalbimde saklı ebedi ismin.   ءبىز وتكەندە... بiز وتكەندە جىلاما دا جوقتاما، «اقىن ەدi!» – دەسەڭ، – جەتەر جوق باعا. كۇنامiزدi قۇداي ءوزi كەشiرەر، كەشپەي جاتسا ارا ءتۇسiپ، اقتاما.   بولەۋ ارتىق ۇلدە مەنەن بۇلدەگە، كەرەگi جوق كومiپ ازا گۇلگە دە. «اقىن ەدi!» – دەي سال، ايتساڭ بiردەڭە، ودان جىلى ءسوز تاپپاسسىڭ – ۇندەمە.   كەتەرi بار كەلدi دەمە نەسiنە، كوك اسپاننان كوپ iزدەمە تەسiلە. جىلاما دا، جوقتاما دا، ويلاما... ءوزiمiز-اق تۇسەرمiز بiز ەسiڭە.   زار ەمەسپiز زاڭعار بيiك مۇسiنگە، جىر وقىساق جارار كەيدە تۇسiڭدە. جىلاۋ، جوقتاۋ، ەسكە الۋ دا، ءبارi بار «اقىن ەدi!» – دەگەن ءسوزدiڭ iشiندە.   Biz gittiğimizde... Biz gittiğimizde ağlama ve yaslanma Şairdi! demen yeterli Günahımızı Allah affeder Affetmezse de bahane bulma bin türlü Başka bir şeyin gereği yok, Gereği yok güllere de gömmenin Şairdi! de diyeceksen En iyi söz bu zannederim.   Gidektin madem Niçin geldin deme Gökyüzünde çok arama Ağlama, ağıt yakma ve düşünme Aklına geliriz kendimiz de   İhtiyacımız yok öyle büyük heykele Rüyanda şiir okursak yeter Ağlamak var, yaslanmak var ve hatırlamak Yalnızca «Şairdi!» sözünde.   ەكولوگيا دۇنيەگە ءشوپ كوزىمەن قاراپ ەدىم، ارامشوپتىگىمىز كورىندى. دۇنيەگە اڭ كوزىمەن قاراپ ەدىم، قورقاۋلىعىمىز كورىندى. دۇنيەگە قۇس كوزىمەن قاراپ ەدىم، قۇزعىندىعىمىز كورىندى... دۇنيەگە ادام كوزىمەن قاراپ ەدىم، دەرەۋ قازعىم كەلىپ كەتتى كورىمدى!   Ekoloji Dünyaya ot gözüyle bakmıştım Yabaniliğimiz göründü. Dünyaya hayvan gözüyle bakmıştım Zalimliğimiz göründü. Dünyaya kuş gözüyle bakmıştım Yavuzluğumuz göründü. Dünyaya insan gözüyle bakmıştım Kazmak istedim gömütümü.   و نەسى ەكەن؟.. بەلدەن تومەن ەكەنىن بەس كۇن جالعان ايتا المادىم، ارلاندىم. و نەسى ەكەن؟ ۇستاتپايدى قۇيرىعىن ەشكىمگە ارمان، تاڭعالدىم... و نەسى ەكەن؟   «ەلدى سۇيەم!» دەگەندى ەستۋ دە ارمان، «سۇيە المايدى-اۋ» دەگەم جوق. و نەسى ەكەن؟ شىن ماحاببات كورگەم جوق ەشبىر جاننان كەتتىم سودان ولەڭ بوپ. و نەسى ەكەن؟   اڭعال ويدان الامىن نەگە سەكەم، جوق نارسەنى مۇڭ ەتتىم، و نەسى ەكەن؟ ايتايىن دەگەنىم بۇل ەمەس ەكەن؟ سۇراڭدارشى جۇرەكتەن، و نەسى ەكەن؟!   Bu da neymiş؟ Üç günlük dünyanın ayıplarını Söyleyemedim, ar saydım Bu da neymiş؟ Yakalanmaz hayalleri varsaydım Şaşa kaldım Bu da neymiş؟   Birini bulmak hayal vatanı seven Sevemez de demedim Bu da neymiş؟ Gerçek aşkı görmedim hiç kimseden Bundandır, bir şiir oluverdim Bu da neymiş؟   Her şeyden neden şüphelenirim? Yok şeyden hüzünlenirim Bu da neymiş؟ Söylemek istediğim bu değilmiş؟ Sorun kalbimde Bu da neymiş؟   حات رەنجىتتىم... قۇرىپ كەتسىن باتىلىم! نازالاندىڭ، باتار كۇندەي اقىرىن... قوس جۇرەكتىڭ اراسىندا – كوسموس، قوس اۋىلدىڭ اراسى – مىڭ شاقىرىم.   كەلەشەكتىڭ كوك نۇر بوياپ جولاعىن، مي ىشىندە سىرقىرايدى مول اعىن... ماحاباتتىڭ ءوزىن ۇقپاي جۇرسەمدە، ماشاقاتىن تۇسىنگەندەي بولامىن.   قاتەسىن كەش، مەندەي ىمىرت كىسىنىڭ، باق سامعاۋى – ءبىر-اق ساتتىك ۇشىرىم. كۇڭگىرت ءۇمىت حاتىن جازدىم وزىڭە، قيالىمنان سورعالاتىپ قۇس ءۇنىن...   اتىرىڭنەن ارمان ءيىسى اڭقي ما؟ جاقىنداسام، جۇرەك-دەمىڭ شارپيدى-اۋ!.. سەن جىميساڭ – كوڭىلىم قوبىز تارتادى. سەن مۇڭايساڭ: ءتان – ساداقا، جان – پيدا!   كۇن كوزىنەن ەستىلگەندە اق سۇر ءۇن، ءبىز كەزدەيسوق كەزىككەنبىز... جاقسى ىرىم؟.. سەنى ويلاسام: جۇرەگىنەن داڭعىرا، سوققىلايتىن باقسىمىن...   Mektup   Ben bilmem sevgi nedir Zor mudur, değil midir? Tahminimdir Bir uçurum ki Boşluk aşağı Kalbin kesilmesidir Müphem bir mektup  Getirdim sana Kuş sesleriyle Hayallerimin kokularını saklayıp Kuşların kanatlarına Yüreğimin yangınını yükledim Küçücük omuzlarına.   Tut ki Bir gülüşün Kalbimde büyür Bir orkestra olur Güneşlerimi doğurur Tut ki Bir gözyaşın Batırır güneşlerimi.   İncinirsin İncitir cesaretim. Beynimde deli bir akıntı Mavi bir ışık Güçlü bir mavi ışık Seni çağırır Hayallerimi çağırır Sevmek zorlaşır Sevmek imkansızlaşır Ama ben yine de Yüreğimin güçlü şarkısıyla Seni düşünürüm.  

«قازاقستاننىڭ 100 جاڭا ەسىمى» جوباسىنىڭ جەڭىمپازى، اۋدارماشى، PhD دوكتورى قۋانىش جۇمابەك

فەيسبۋك پاراقشاسىنان