جۇماگەلدى ناجىمەدەنوۆ — تۋمىسىنان مۋزىكانت، شەبەر دومبىراشى، تالانتتى ديريجەر، بەلگىلى ونەر قايراتكەرى. ول تەك قانا مۋزىكا ورىنداۋشىسى عانا ەمەس، وسى سالانى تەرەڭ زەرتتەۋمەن جۇيەلى اينالىسىپ جۇرگەن عالىم، ونەرتانۋ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت. جۋىردا «التىن وردانىڭ» قوناقجاي شاڭىراعىنا ارنايى كەلگەن جۇمەكەڭ ۇلتتىق ونەر مۇرالارىمىز جايىندا تولعانا سىر تولعاپ، ءوزىنىڭ زەرتتەپ جۇرگەن سالاسىنان تانىمدىق ءمانى زور بىرقاتار ماقالالارىن ۇسىنعان ەدى. ءبىز بۇگىن سونىڭ ءبىرىن وقىرمان پايىمىنا سالعاندى ءجون كوردىك.
ادامزاتتىڭ رۋحاني مادەنيەتى ءىس-ارەكەتىنىڭ بارلىق سالالارىن ماتەريالدىق، ءارى رۋحاني تۇرعىدا قامتيتىن تۇتاس جۇيە رەتىندە
قاراستىرادى. وسى تۇرعىدا ءار حالىقتىڭ وزىنە ءتان ۇلتتىق رۋحاني بولمىسى، دۇنيەتانىمى، مۋزىكاسى، جالپى دىبىس جايىندا تانىم-تۇسىنىكتەرى سان عاسىرلار بويى ءوزارا تاريحي-مادەني بايلانىستا قالىپتاسىپ كەلگەن. سولاردىڭ ارقايسىسى كەلەشەك ۇرپاقتارىنا باعا جەتپەس قۇندى رۋحاني مۇرالارىن قالدىرىپ وتىرعان. دالىرەك ايتساق، ولاردىڭ بىزگە دەيىن جەتكەن ونەرى، مۋزىكاسى، مۋزىكالىق اسپاپتارى جانە ونەر تۋىندىلارى دەسەك بولادى. ءبىز سول مۇرالاردى زەرتتەپ، دامىتا وتىرا ۇلتىمىزدىڭ ءتول ەرەكشەلىگىن ساقتايمىز. بۇگىنگى اڭگىمەمىزدىڭ التىن ارقاۋى دا — وسى حاقىندا.
اتا-بابامىز قورشاعان ورتانى، تابيعات جاراتىلىسىن، پەندەگە قاتىستى قۇبىلىستاردى جىك-جىككە ءبولىپ، ارقايسىسىنا ات بەرىپ، ەن تاققان. وسى داۋىس جيىلىگى مەن دىبىس كۇشىن بولەك-بولەك قوسقاندا 88-440 گتس پەن 25-75 دتس قوڭىر حالال ارالىعىن بەرەدى.
ەۋروپا حالقى مۋزىكانىڭ وكتاۆالىق دىبىستاردىڭ اراسىن حروماتيكالىق جارتى توننان ون ەكى دىبىسقا بولگەن. ياعني، ءبىر تسيكلدىڭ بىتكەنىن ون ەكىمەن قايتالاپ (16 – 8000 گتس، 25-150 دتس دىبىس جيىلىگى مەن دىبىس كۇشى) كورسەتىپ وتىرعان. مىسالى، گريگوريان كۇنتىزبەسىندە ون ەكى اي، ون ەكى جىل جانە ون ەكى مۋزىكالىق دىبىس ت.ب. ول، مۇمكىن، ايگىلى ا.چەحوۆتىڭ «الەمدى ادەمىلىك قۇتقارادى» دەگەنىندەي، شەكسپير مەن گەتە دە وسىعان جاقىن ايتقان. ەۋروپانىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى تەگى ورگاننان باستالعان دەسەكتە، ونى «شىركەۋلىك مۋزىكالىق دراما» دەگەن بولار ەدىك. ورگان شىركەۋلىك مۋزىكا تەمبر جەردىڭ تەمپا ءريتمى، گارمونيكالىق تەمپقا كىرگەن. قوڭىر حالال دىبىس كوزبەن كورگەندە، ەستىگەندە 10-5-10-6 اراسىنداعى نانومەترلىك 25-75 دتس اراسىنداعى جيىلىگى 88-440 گتس كۇش نەوليت دومبىراسىنان قالعان وسى ۋاقىتقا دەيىن ەگەمەندىك سارىنى تاۋەلسىزدىك نىسانى — ول گيمن. سارىن — جىرلار، ايتىستار ت.ب. شىعىس مۋزىكاسىندا يران جانە پارسى ەلدەرى، وزبەكتەردىڭ، ۇيعىرلاردىڭ، تۇرىكمەندەردىڭ، ءازىربايجانداردىڭ ت.ب. ون ەكى ماقامىندا ءدىني تانىمى بار. ماقامدار — باس پەن باريتون ورتاسىندا جۇرەتىن دۇنيەلەر. تۇرىكمەن، ۇيعىر، وزبەك، ارابتاردىڭ مۋزىكالىق اسپاپتارى تەمىر ىشەك تاققان شىڭكىل (قوڭىرسىز) دىبىستاردى كوپ بەرەدى. دومبىرا — ەشقانداي ءدىني تانىمداردان تازا جانە ىستىقتا ەمەس، سۋىقتا ەمەس، قوڭىر ورتانى بەرەتىن تابيعي ۇننەن باستالادى جانە ءبىزدىڭ قوڭىر مۋزىكا تەمپاريتم حرانوتوپ. بۇل بۇكىل ادامزاتقا ورتاق جاراتۋشىنىڭ جاراتقان سان جىگەر ءۇنى، ول دومبىرانىڭ جەتى، توعىز، ون ءۇش پەرنەسىنەن باستالادى. بىزگە جەتكەن قازاقتىڭ ۇلتتىق اسپاپتارىنىڭ جالپى سانى — قىرىق ەكى. سونىڭ ىشىندە جەتىگەنگە ازداپ توقتالىپ كەتۋگە بولادى.
جەتىگەن — قازاقتىڭ ەڭ كونە ىشەكتى اسپاپتارىنىڭ ءبىرى. بۇل اسپاپتىڭ قالاي پايدا بولعاندىعى جونىندە ناقتى عىلىمي تۇجىرىم جاسالماسا دا، ءبىز وڭتۇستىك ءسىبىر، ورتا جانە شىعىس ازيا جانە باسقا دا حالىقتاردىڭ جەتىگەن تەكتەس اسپاپتارىمەن سالىستىرۋ ارقىلى وزىمىزگە قاجەت مالىمەت جيناي الامىز. قازىرگى كەزگە دەيىن كونە اسپاپتاردىڭ كەيبىر تۇرلەرىنىڭ وينالۋ مۇمكىنشىلىكتەرىن دامىتا الماي شەتتەپ قالۋ سەبەبى — اسپاپتىڭ وينالۋ ادىستەرى مەن قۇرىلىمىن جانە رەپەرتۋارلارىن جوعالتىپ، حالىق اراسىنان شىعىپ، ەرتە ۇمىتىلىپ قالۋىندا. قازىرگى كەزدە جەتىگەنگە ۇقساس كوپ ىشەكتى تسيترا تەكتەس اسپاپتاردىڭ دامىعان، كۇردەلى كلاسسيكالىق شىعارمالاردى دا ەركىن ورىنداي الاتىن تۇرلەرى ازيا ەلدەرىنىڭ ىشىندە قىتايدا — تسين، جاپونيادا — كوتو، كورەيادا — كاياگىم، ۆەتنامدا — دانچان قولدانىلادى. بۇل اسپاپتاردىڭ ويناۋ ادىستەرى مەن قۇرىلىمىنىڭ تۇركى-موڭعول حالىقتارىنىڭ اسپاپتارىمەن ۇقساستىعى انىق بايقالادى. دەسەك تە، ءار حالىقتىڭ مۋزىكا اسپابىن ويناۋدا اۋەن يىرىمدەرىن، شىعارما نەمەسە كۇي فورمالارىن، ىرعاقتىق ەرەكشەلىكتەرىن بايقاۋعا بولادى. ول ءۇشىن ەڭ باستىسى سول حالىقتىڭ ءومىر سۇرگەن تابيعي ورتاسىن، تۇرمىس-تىرشىلىگىن، ءتىلىن، دۇنيەتانىمىن تەرەڭ ءتۇسىنۋ قاجەت. ونسىز ەشبىر حالىقتىڭ مۋزىكاسىنىڭ تابيعاتىن، اسپاپ دىبىسىنىڭ قانشالىقتى تىڭداۋشىعا جەتەتىندىگىن جانە ونى ورىنداۋ ەرەكشەلىكتەرىن ءتۇسىنۋ، ءارى سەزىنۋ مۇمكىن ەمەس. قازاق حالقى ەجەلدەن-اق كوشپەندى ءومىر سالتىمەن ءومىر ءسۇرىپ، بۇكىل عۇمىرىن، تانىمىن، مۋزىكاسىن، سونىڭ ادامزات بالاسىنا بەرگەن سىيى دەپ تۇسىنگەن. دەمەك، تابيعات دىبىستارىنا ەلىكتەۋ ارقىلى تاڭىرگە ءبىر ەلى جاقىن بولامىز دەگەن تۇسىنىك بولدى. ياعني، ەجەلگى كەزدەن باستاپ مۋزىكا ادامدى ىشىندە مۋزىكالىق اسپاپتارىن تابيعاتپەن ۇشتاستىرىپ وتىرعان. تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ تانىمىندا تابيعات — ءتاڭىردىڭ فيزيكالىق الەمى مەن دۇنيەنى تانۋدا رۋحاني دەڭگەيمەن بايلانىستىراتىن قۇرال رەتىندە قىزمەت اتقاردى.1 قازىرگى كەزدە ورىنداۋشىلار ەكى ءتۇرلى جەتىگەن اسپابىن قولدانا باستادى. فولكلورلىق انسامبلدەردە سۇيەمەلدەۋشى اسپاپ رەتىندە حروماتيكالىق، دياتونيكالىق بۇراۋداعى جەتىگەنمەن ورىنداپ، ونىڭ ءان-كۇيدى جەكە ورىنداۋدا شاماسى شەكتەلىپ قالاتىندىقتان، حاكاستىڭ قۇلاق بۇراۋىمەن كەلتىرىلگەن اسپاپتى قولدانادى. ال، بۇل اسپاپتىڭ كەرىسىنشە انسامبلدىك شىعارمالاردى سۇيەمەلدەۋدە ىشەك سانى مەن وكتاۆالىق دياپازونى ازدىق ەتىپ، تەك قانا كورىنىس ءۇشىن قولدانعانداي اسەر قالدىردى. قازاق شىعارمالارىنا ەكى اسپاپتىڭ دا قۇلاق بۇراۋى قاجەت ەكەندىگى پراكتيكا جۇزىندە كورىنگەندىكتەن، ءبىر ورتاق بۇراۋ ەنگىزىپ، ەكى ءتۇرلى ۇلگىدە ەمەس ب.سارىباەۆتىڭ جولعا قويعان ۇلگىسىنەن اۋىتقىماي، ونى تولىقتىرىپ، جەتىلدىرە وتىرىپ، ءبىر عانا ۇلگىسىمەن قولدانۋ كەرەك دەگەن ماقساتپەن ىزدەنىستەر جۇرگىزىلىپ، اسپاپتىڭ العاشقى نۇسقاسى مۋزىكا اسپاپتارىنىڭ شەبەرى ن.ابدراحمانوۆپەن بىرلەسىپ جاسالىپ شىقتى.
وتكەن حح عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارىنان باستاپ قازاق مۋزىكا مادەنيەتى دە وسى ون ەكى دىبىستىق تەڭ تەمپەراتسيالىق ەۋروپا بۇراۋىنا كوشكەن. قازاق حالقىنىڭ ەل اراسىندا ەڭ كوپ تاراعان ۇلتتىق اسپابىمىز دومبىرا نەمەسە جەتىگەن دە وسى ون ەكى دىبىستىق تەڭ تەمپەراتسيالىق ەۋروپا بۇراۋىندا وينالۋدا. ءسويتىپ، ۇلتتىق اسپاپتارىمىزدىڭ ۇلتتىق قوڭىر ۇنىنەن وسىلاي ايىرىل-عان بولاتىنبىز.
قازىرگى ەۋروپالىق جانە قازاقستانداعى پەداگوگيكا-پسيحولوگيا ءپان تىلىمەن ايتقاندا جەتىگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى:
1. ءتۇسىنۋ مەن ۇعىنۋ ساتىلارى;
2. قابىلداۋ — ەستۋ، كورۋ، سەزۋ، سەزىنۋ;
3. جاڭعىرتۋ — قولمەن، بۇكىل دەنەمەن، تۇلا-بويى، تەرىمەن سەزىنۋ;
4. بۇلشىق ەتپەن — تەرىمەن سەزىنۋ، تۇلا-بويىمەن سەزىنۋ;
5. زاڭدىلىقتى قولدانۋ;
6. زاڭدى پايدالانۋ;
7. ۇيرەنۋ دەپ ءبولىپ قاراستىرىلۋدا.
ال، قازاق حالقى ءبىر تسيكلدىڭ بىتكەنى دەپ ون ءۇش قوڭىر حالال ءۇندى (88-440 گتس پەن 25-75 دتس دىبىس جيىلىگى مەن دىبىس كۇشىن) كورسەتىپ مۇشەلگە بولگەن. بۇل — ون ءۇش گالاكتيكا سانى. بۇنداي قوڭىر حالال دىبىس كۇشى ادامزات اعزاسىنا قونىمدى جانە جايلى بولعان. كەزىندە پيفاگور، ءال-فارابيلەر مۋزىكالىق تونداردىڭ اراسىن ون ۇشكە ءبولىپ قاراعان. قازىر ەۋروپالىق مۋزىكا مادەنيەتى ءبىر وكتاۆانىڭ ءىشىن ون ەكى دىبىسقا ءبولۋ ارقىلى «تازا ەمەس» دىبىستاردى ەستىتىپ قابىلداتۋدا. وسىدان ادامزاتتىڭ اقىل-ساناسى، وي-ءورىسى وزگەرىپ، الەمدىك رۋحاني داعدارىسقا ۇشىرادى دەۋگە بولادى. كوك پەن جەردىڭ اراسىنداعى اللاھ جاراتقان تۋرا جولدان باسقا بىزگە بەرگەن ءىلىم، ءبىلىم، عىلىم ارقىلى اۋىتقۋلىق وسىلاي باستالعان سياقتى.
ەرتە زامانداعى اتا-بابامىزدىڭ ادەپ-عۇرپىنان باستالاتىن 13 مۇشەل ءبىر تسيكل دەپ قاراستىرىلعان. ەندى وسىعان توقتالىپ وتەلىك.
ەندى كەڭىرەك جەتى بوياۋدى ءتۇسىندىرىپ وتسەك، كەمپىرقوساقتا نەگىزگى جەتى ءتۇرلى ءتۇس بار: قىزىل، قىزعىلت سارى، سارى، جاسىل، كوگىلدىر، كوك، كۇلگىن. جاراتىلىستاعى ءاربىر نارسە بىزگە ءوزىنىڭ تۇسىمەن تانىس بولادى. ءسويتىپ، تابيعات تانۋدىڭ كىلتى ساۋلەنىڭ تۇسىندە. جاۋىن باسىلىپ، بۇلت سەيىلگەن كەزدە اسپاندا ءتۇرلى تۇسكە بويالىپ كەمپىرقوساق كورىنەدى. كەمپىرقوساقتىڭ فورماسى شەڭبەردىڭ دوعاسى ءتارىزدى بولادى. كەمپىرقوساق شەڭبەرى كەيدە ءبىرىنىڭ سىرتىنان ءبىرى كەلگەن، ەكى ءۇش قابات بولادى، بىراق، ونىڭ ەڭ ايقىن نەگىزگىسى ىشكى ءبىرىنشى قابات، ال، سىرتقىلارى كومەسكىلەۋ كەلەدى. ءبىرىنشى نەگىزگى شەڭبەردىڭ ەڭ ىشكى جاعىندا كۇلگىن ءتۇس، ەڭ سىرتىندا قىزىل ءتۇس بولادى. ەكىنشى قوسىمشا شەڭبەردە بۇل تۇستەر كەرىسىنشە اۋىسىپ كەلەدى، ال، ءۇشىنشى شەڭبەردە قايتادان بىرىنشىدەگىدەي بولىپ كەلەدى. ونىڭ سەبەبى — كۇن ساۋلەسى: جاۋعان سۋ تامشىسىنا كەزدەسكەندە ايتىلعان تۇستەرگە بولشەكتەنىپ جىكتەلەدى. كەمپىرقوساق ءتۇسى كۇن تۇسكەن فونتانداردا، سارقىراما سۋلاردا كورىنەدى.
سۋ تامشىسى مەن شىنىنىڭ مولدىرلىك قاسيەتى بىردەي تاقاۋ بولادى، سوندىقتان، ءمولدىر قىرلى شىنىنىڭ ءبىر بەتىنە تۇسكەن اق جارىق، ەكىنشى بەتىنەن سىنىپ شىققاندا كەمپىرقوساق تۇسىنە جىكتەلىپ شىعادى، باسقاشا ايتقاندا، سپەكتر پايدا بولادى. ەگەر ساۋلەلەردى قوس دوڭەس شىنىدان وتكىزىپ قايتادان جيناساق، كۇن ساۋلەسىندەي اق جارىق شىعادى، دەمەك، كۇن ساۋلەسى ءتۇرلى تۇستەردىڭ قوسىندىسى بولادى.
ءبىز جوعارىدا تابيعات تانۋدىڭ كىلتى ساۋلەنىڭ تۇسىندە دەدىك. بۇل ءسوزدىڭ شىندىق نەگىزى فيزيكالىق ءبىر ۇلى زاڭعا سۇيەنەدى. ول زاڭ مىناۋ: ءاربىر زاتتىڭ وزىنە ساي ەنەرگياسى بار، ءاربىر ەنەرگيا ساۋلەسىنىڭ وزىنە ارناۋلى تاراۋ تولقىنى بار، ساۋلەنىڭ ءتۇسى سول تولقىن ۇزىندىعىنا بايلانىستى، دەمەك، ءار زاتتىڭ وزىنە ساي ساۋلەسى بار، سول ساۋلەنى ايىرا ءبىلۋ— زاتتى تاني ءبىلۋ بولادى.
مۇنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن وڭاي قاراپايىم مىسالدار الامىز. ءبىر كەسەك تاستى الىپ سۋعا لاقتىرساق، ونىڭ تۇسكەن جەرىنەن جان-جاعىنا تولقىندار تارايدى. تاستىڭ ىرىلىگىنە، سۋدىڭ كولەمىنە، لاقتىرۋدىڭ ەكپىنىنە قاراي سۋداعى تولقىن ءىرى، مايدا، ءجيى نە سيرەك بولادى، تولقىن الىسقا ۇزاپ كەتەدى نە كوپ ۇزاماي جوعالادى. اۋادا دىبىس تا، جارىق ساۋلەسى دە وسى سياقتى تولقىن تۇرىندە تارايدى.
عىلىمنىڭ ەڭ زور تابىستارىنىڭ ءبىرى — وسى تولقىنداردى ولشەي ءبىلۋ. جارىق ساۋلەلەرى تولقىندارىنىڭ ۇزىندىعى وتە قىسقا بولادى. سوندىقتان، ول سۋ تولقىنى سياقتانىپ كوزگە كورىنبەيدى، بىراق، سول تولقىنداردىڭ ۇزىندىعىنا قاراي ساۋلەنىڭ ءتۇسى ءارتۇرلى بولىپ كورىنەدى.
وسىنداي وتە كىشكەنە زاتتاردى ولشەۋگە ارنالعان ولشەۋىشتەر بولادى. ميلليمەتردىڭ مىڭنان ءبىر بولشەگىن (1/1000 مم) «ميكرون» دەپ اتايدى، ميكروننىڭ مىڭنان ءبىر بولشەگىن، ياعني، ميلليمەتردىڭ ميلليوننان ءبىر بولشەگىن (1/1000000 مم) ميلليميكرون دەيدى، ميلليميكروننىڭ وننان ءبىر بولشەگىن (1/10000000 مم) انگسترەم دەپ اتايدى، ياعني، انگسترەم ميلليمەتردىڭ ون ميلليوننان ءبىر بولىگى سانتيمەتردىڭ ءجۇز ميلليوننان ءبىر بولىگى.
وسى ولشەۋلەرمەن ەسەپتەگەندە كەمپىرقوساقتىڭ ەڭ ۇزىن تولقىندى قىزىل ساۋلەسىنىڭ تولقىنىنىڭ ۇزىندىعى 760 ميلليميكرون، ونىڭ ەڭ قىسقا كۇلگىن ساۋلەسىنىڭ تولقىنىنىڭ ۇزىندىعى 400 ميلليميكرون شاماسىندا. سپەكتردىڭ بۇل كوزگە كورىنەتىن تۇستەرى، ال، مۇنىڭ ەكى جاعىندا كوزگە كورىنبەيتىندەر بار. قىزىل ساۋلەنىڭ سىرت جاعىندا تولقىنى ونان دا ۇزىن ينفراقىزىل ساۋلە بار، ال ونىڭ سىرتىندا راديوتەحنيكادا قولدانىلاتىن، مەترمەن ولشەنەتىن ەلەكتروماگنيتتىك تولقىندارى بار. كۇلگىن ساۋلە بار. فوتوگرافيا پلاستينكالارىنا كۇشتى اسەر ەتەتىن وسى ساۋلە، ونىڭ ار جاعىندا اسا قىسقا تولقىندى رەنتگەن ساۋلەسى بار; مۇنىڭ تولقىن ۇزىندىعى ءبىر ميلليميكرون شاماسىندا، كەيدە ول دا قىسقا بولادى.
ساۋلەنىڭ جان-جاعىنا تارالۋ جىلدامدىعى تولقىننىڭ ۇزىندىعىنا جانە ساۋلە تارايتىن تىعىزدىعىنا بايلانىستى. مىسالى، كۇننىڭ ساۋلەسى بوستىقتا ءبىر سەكۋندتا 300 000 كيلومەترگە تارايدى، سول ساۋلە تىعىز زاتقا كەزدەسكەندە ول جىلدامدىعىن كەمىتەدى. كۇن جارىعى تولقىن ۇزىندىعى ءارتۇرلى، ءتۇرلى ءتۇستى ساۋلەلەردىڭ قوسىندىسى ەكەنىن جوعارىدا كوردىك. تىعىز زاتپەن كەزدەسكەندە اق جارىق قۇرامىنداعى ءتۇرلى ءتۇستى ساۋلەلەر، وزدەرىنىڭ تولقىن ۇزىندىعىنا قاراي، بوگەت زاتتان ءارتۇرلى جىلدامدىقپەن وتەدى، سوندىقتان، ولار بىرىنەن-ءبىرى ايىرىلىپ جىكتەلىپ كەتەدى. ساۋلەنىڭ سىنۋى دەگەنىمىز، ونىڭ ءبىر ورتادان ەكىنشى ورتاعا وتكەندەگى باعىتىن وزگەرتۋى بولادى. ءار ءتۇستى ساۋلەنىڭ سىنعىشتىعى ءارتۇرلى بولادى. كۇن ساۋلەسىنىڭ سۋدىڭ تامشىسىنان نەمەسە قىرلى شىنىدان وتكەندە باعىتىن وزگەرتۋى، ءتۇستىڭ ساۋلەلەرگە جىكتەلۋى — كەمپىرقوساقتىڭ كورىنۋىنىڭ سەبەبى، ويتكەنى، سۋ دا، شىنى دا اۋادان تىعىز زاتتار.
وسىمەن بايلانىستى اسپاننىڭ تاعى ءبىر كورىنىسىن ايتا كەتۋگە بولادى. تاڭەرتەڭگىلىكتە، اسىرەسە، كەشكىلىكتە كۇن تومەندەپ باتۋعا بارعاندا، ونىڭ ساۋلەسى قىزىل بولىپ كورىنەدى. مۇنىڭ سەبەبى: جەردىڭ سىرتىن اينالا قاپتاعان قالىڭ اۋا (اتموسفەرا) قاباتى بار، كۇن جوعارىدا تۇرعاندا ونىڭ ساۋلەسى اۋا قاباتىن تىك كەسىپ وتەدى، ال، تومەندەپ باتۋعا سول قاباتتى جەر بەتىنە جاناسا كەسىپ وتەدى، دەمەك، ساۋلەنىڭ اۋا ىشىندەگى كەيىنگى جاناما جولى العاشقى تىك جولىنان الدەقايدا ۇزاق بولادى، سوندىقتان، ساۋلە جولىنداعى اۋا زاتىنىڭ بوگەتى كوبەيەدى، كورىنەتىن ساۋلەنىڭ قىسقا تولقىندى تۇستەرى سول بوگەتكە شىرمالىپ قالادى، ەڭ ۇزىن تولقىندى قىزىل ءتۇستى ساۋلە عانا جول تاۋىپ بىزگە جەتەدى.
العاش نەوليت زامانىندا ەس قالىپتاسىپ، تولىستى دەسەك تە، ءدىني قۇندىلىقتاردىڭ ەرەكشەلىكتەرىن، ولاردىڭ عىلىمي، ەتنيكالىق دۇنيەتانىمعا تيگىزگەن ىقپالىن جاڭاشا ساراپتاۋ كەرەك. قازاق فيلوسوفياسىن كاسىبي دەڭگەيگە كوتەرگەن ۇلى تۇلعا — شاكارىم. ول ءوزىنىڭ «ءۇش انىق» اتتى ەڭبەگىندە قوڭىر فيلوسوفيانى «ار ءىلىمى» دەپ اتاپ، دۇنيەتانىمنىڭ كوپتەگەن ماسەلەلەرىن تەوريالىق تۇرعىدان تالدادى. شاكارىم ار-وجدان و دۇنيەدە دە بار جانە وسىعان سەنۋ يماندىلىقتىڭ ءتۇپ-قازىعىن قۇراستىرادى دەيدى.
تۇيسىك قوڭىر تانىمدىق ءۇن سەزىمىندە كىسى ادامي ءساتى جاي عانا قوڭىرلايدى، سونىمەن قاتار، نانوقوڭىر تۇيسىگى ءتىل فورماسىندا داميدى.
جوعارىداعى اتالعان دومبىرا شكالاسى اتتى سۋرەتكە توقتالساق، سامولەت، پوەزد، ماشينانىڭ ت.ب. تەحنيكالىق قاتتى شۋمى ادامزات اعزاسىنا كەرى اسەر بەرىپ جاتىر. مۇنداي ادام اعزاسىنا كەرى اسەر بەرەتىن وتە قاتتى تەحنيكالىق شۋمداردى ەۋروپالىق عالىمدار وزگەرتىپ، «ەۋرو-3, ەۋرو-4, ەۋرو-5» ستاندارتتارىنا كەلتىرىپ، بىرتە-بىرتە قازىر كوشە باستادى. بۇل ءبىز ايتىپ وتىرعان شۋمى 25-75 دتس-دەن اسپايتىن ادام اعزاسىنا قونىمدى تابيعي قوڭىر حالال دىبىستاردان تۇراتىنىن ايتامىز. مىسالى، كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە جاسالعان تۋ-154 سياقتى شۋمى كوپ سامولەتتەر (120-130 دتس), ماشينالار، سوعىس تانكىلەرىن قازىر ەۋروپا ستاندارتتارىنا ساي ەمەس دەپ ەۋروپادا قابىلدامايتىن بولدى. ال، مۋزىكا سالاسىن ايتساق، ەسترادا مۋزىكاسىنداعى اپپاراتۋرالاردىڭ دىبىس كۇشى 130-140 دتس-عا جەتەتىن ادامزات جۇيكەسىن تالقانداپ، قوزدىرىپ جاتقانى كەز-كەلگەن سانالى ازاماتتى بەي-جاي قالدىرماسى انىق. قازىرگى تاڭدا وكىنىشكە وراي وسى سالانىڭ عالىمدارى دا كوڭىل ءبولىپ نازار اۋدارار ەمەس. وسىنداي دۇلەي مۋزىكامەن ادامزات اقىل-وي ساناسىن ءوز قولىمىزبەن وپ-وڭاي ۋلاپ، تالقانداپ جاتىرمىز. جەر بەتىندەگى تىرشىلىك عىلىم ۇنىنەن باستالادى دەسەك، بۇعان ءمان بەرىپ، كوڭىل بولەتىن ۋاقىت قاشان جەتەدى — ول جاعى ازىرگە بەلگىسىز بولىپ تۇر. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز — الەمدىك تەحنيكالىق شۋمداردى بولاشاقتاعى دومبىرانىڭ قوڭىر ۇنىنەن اسىرماي، (25-75 دتس) عىلىمي تۇردە باعىندىرۋ (سۋرەت). ءار ءجۇز جىل سايىن ادامزات ءبىلىمى، ءىلىمى، عىلىمى وزگەرىپ تۇراتىن كورىنەدى. مىنە، ححI عاسىر تابالدىرىعىن اتتاعاندا ساندىق تەحنولوگياعا اينالدىرۋ باستالدى. بارلىق عىلىمداردى ساندىق تەحنولوگياعا اينالدىرعاندا بارىپ ءدال، ناقتى، انىق عىلىم شىعادى ەكەن. بۇرىن مىسالى تاريح، بيولوگيا، ماتەماتيكا، مۋزىكا پاندەرى ءبىر-ءبىرىنىڭ ءتىلىن تۇسىنبەيتىن. ەندى ساندىق تەحنولوگيا ارقىلى بارلىق پاندەر ءبىر-ءبىرىنىڭ ءتىلىن جەڭىل، ەركىن تۇسىنەتىن بولادى. مۋزىكادا دومبىرانى ساندىق تەحنولوگياعا اۋدارىپ جۇمىس جاساپ جاتىرمىز. بۇرىن ساندىق تەحنولوگيامەن ماتەماتيكا، فيزيكا، گەومەتريا سياقتى پاندەر اينالىسسا، قازىر بارلىق اقپارات قۇرالدارى دا 3D3G ساندىق فارماتقا كوشىپ جاتىر.
سەبەبى، انتروپولوگيالىق، الەۋمەتتىك مادەنيەتتانۋ-مادەني سيپاتتان تازارتىلعان لوگيكا جەرۇيىق اتامۇرالى ءدىلدى ءۇن-قوڭىر ۇلتتىڭ دامۋ بولمىسىنداعى قازاقتار مۇراسى قوڭىر ءۇندى ساز قۇبىلىستاردى تانۋدا دارمەنسىزدىك تانىتىپ قانا قويماي، حالىق بويىنداعى ءداستۇر مەن مادەنيەت ساباقتاستىعىن ۇزۋگە دە ىقپالىن تيگىزىپ وتىر. ساباقتاستىق ءداستۇرىنىڭ ءۇزىلۋى ناتيجەسىندە عىلىم مەن ءدىننىڭ، ميف پەن فيلوسوفيانىڭ، دالالىق ءبىلىم مەن عىلىمي ءبىلىم اراسىندا الشاقتىق پايدا بولدى. ولاردىڭ ءوزارا بايلانىسىنىڭ ءۇزىلۋى ناتيجەسىندە، ولاردى ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى قويۋ ادەتكە اينالدى.
ول ازداي، عىلىمي تۇرعىدا قالىپتاسقان كوزقاراستار دەڭگەيىندە وتكەنگە دەگەن مەنسىنبەۋشىلىك، بيىكتىك تۇرعىسىنان قاراۋ داعدىعا اينالدى. ناتيجەسىندە وركەنيەت دامۋ مەن ويلاۋدىڭ تۇتاستىق لوگيكاسى بۇزىلدى، ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنبەۋشىلىك پسيحولوگياسى قالىپتاستى. ادامزات بويىنداعى ءار حالىقتىڭ ءوز ادەپ-عۇرپى، سالت-ءداستۇرى، ءبىلىمى، عىلىمى، ءدىنى، مۋزىكاسى، ت.ب. ارقايسىسى ون-ون پايىزدان اسپاعاندا ءجۇز پايىز بويىنا جيناپ، تابيعي ءبىر مادەنيەت قالىپتاسادى ەكەن. اتالعان قاسيەتتەردىڭ ءبىرى ادام بويىندا ون پايىزدان الدەقايدا اسىپ كەتسە، وندا ادام ول قاسيەتكە «فانات» بولىپ تابىنىپ كەتۋى مۇمكىن. جاقىندا (2010 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا) مەنىڭ كوپتەن زەرتتەپ ايتىپ جۇرگەن قازاقتىڭ قوڭىر ءۇنىن ەۋروپادا (امستردامدا) عىلىمي سەمينار وتكىزگەن زەينەتكەر عالىم ج.بايعوزى جيىندا كوسموسپەن قوڭىردىڭ بايلانىسىن ايتىپ دالەلدەگەن، ەۋروپا عالىمدارىنىڭ كوزقاراسى كەيىننەن رەسەيدىڭ «مير» تەلەكانالى ارناسى ارقىلى ايتىلىپ تالقىلانىپ قابىلدانىپتى.
قوڭىر نورمالار باستاپقى جانە ءبىرىنشى، سوعان قاراماستان ادام اركەز قورشاعان ورتانى جاقسىلىق، جاماندىق، ادىلەتتىلىك جانە ت.ب. كاتەگوريالاردا قوڭىر قابىلدايدى. اركەز قوڭىر «مەن» جاعدايدىڭ ورتاسى سياقتى شىعادى، بۇل — ينديۆيدۋالدى سانانىڭ بولىنبەيتىن ءدىل قاسيەتى. يماندىلىق قاسيەت، ادىلەتتى ىستەر ادامداردىڭ كۇندەلىكتى ءومىر تىرشىلىگىن مىسالى دەپ تۇراقتاپ، ولار قالىپتى ءىس-ارەكەتكە اينالعاندا ادەت دەپ اتالادى، تازالىق ساقتاۋ، ۇقىپتىلىق، ورنىمەن سويلەۋ، ادامگەرشىلىك، كىشىپەيىلدىلىك سياقتى قاسيەتتەر ادام بويىنداعى جاعىمدى ادەتتەردى قالىپتاستىرۋعا جاردەمدەسەدى. ال، جاعىمسىز ادەت، كەرىسىنشە، ادامنىڭ ءىس-ارەكەتىنە، مىنەز-قۇلقىنا نۇقسان كەلتىرەدى. حالىقتا «اۋرۋ قالسا دا، ادەت قالمايدى» دەگەن ماتەل وسى ءجايتتىڭ ءمانىن ايقىنداي تۇسەدى. جاعىمدى ادەت ادامنىڭ بار كۇش-جىگەرىن پايدالى ىستەردى تىندىرۋعا كومەكتەسەدى. ادەپ ءدىل نىسان سارىنى ادامنىڭ قوڭىر ۇندەستىك ءىس-ارەكەت تۇرلەرىنە وراي، جان قۋاتتارىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي بىرنەشە سالاعا بولىنەدى. ءورىس، كوزقاراستار كاسىپ ءدىلى — ارنايى رەاليزم ءبىلىمنىڭ نەگىزگى جاقتارى ەركىن ويلاۋ، مال الىپ اڭ باۋلۋ، ءوسىرۋ، باعۋ بەكتىك باقشا ءوسىرۋ ادامگەرشىلىك، ىزگىلىك، يماندىلىق، ەگىنشىلىك قابىلەتتىلىك بولاتىن. ول قوڭىر تاڭبا بولعاننان كەيىن بۇل مادەني-جادىگەر مۇرا ءۇن ۇلكەن قارقىنمەن دامي وتىرىپ، پايدا بولادى. ارقيلى زورلىق-زومبىلىققا قارسى اۋىز ادەبيەت ەرەكشەلىكتەرى كۇردەلى كۇرەسۋ، قۇقىقتىق، مەملەكەت، قوعام، جەكە ادام ءمانى، تاعى باسقالار وركەنيەت فيلوسوفيالىق ساياسي جاقتارى جازبا جولداردان ءوتتى. وسى اتالعان كوزقاراستار سىڭارجاقتىققا، كونسەرۆاتيزمگە، توقىراۋشىلىققا جانە بىلىمسىزدىككە، قازاق حالقىنىڭ پروگرەسسيۆتى دامۋىنا كەدەرگى بولاتىن باسقا دا كەمشىلىكتەرگە قارسى باعىتتالادى.
جۇماگەلدى ناجىمەدەنوۆ، ونەر قايراتكەرى،
الماتى قالاسى.
