Jūmageldı Näjımedenov — tumysynan muzykant, şeber dombyraşy, talantty dirijer, belgılı öner qairatkerı. Ol tek qana muzyka oryndauşysy ǧana emes, osy salany tereŋ zertteumen jüielı ainalysyp jürgen ǧalym, önertanu ǧylymdarynyŋ kandidaty, dosent. Juyrda «Altyn Ordanyŋ» qonaqjai şaŋyraǧyna arnaiy kelgen Jūmekeŋ ūlttyq öner mūralarymyz jaiynda tolǧana syr tolǧap, özınıŋ zerttep jürgen salasynan tanymdyq mänı zor bırqatar maqalalaryn ūsynǧan edı. Bız bügın sonyŋ bırın oqyrman paiymyna salǧandy jön kördık.
Adamzattyŋ ruhani mädenietı ıs-äreketınıŋ barlyq salalaryn materialdyq, ärı ruhani tūrǧyda qamtityn tūtas jüie retınde
qarastyrady. Osy tūrǧyda är halyqtyŋ özıne tän ūlttyq ruhani bolmysy, dünietanymy, muzykasy, jalpy dybys jaiynda tanym-tüsınıkterı san ǧasyrlar boiy özara tarihi-mädeni bailanysta qalyptasyp kelgen. Solardyŋ ärqaisysy keleşek ūrpaqtaryna baǧa jetpes qūndy ruhani mūralaryn qaldyryp otyrǧan. Dälırek aitsaq, olardyŋ bızge deiın jetken önerı, muzykasy, muzykalyq aspaptary jäne öner tuyndylary desek bolady. Bız sol mūralardy zerttep, damyta otyra ūltymyzdyŋ töl erekşelıgın saqtaimyz. Bügıngı äŋgımemızdıŋ altyn arqauy da — osy haqynda.
Ata-babamyz qorşaǧan ortany, tabiǧat jaratylysyn, pendege qatysty qūbylystardy jık-jıkke bölıp, ärqaisysyna at berıp, en taqqan. Osy dauys jiılıgı men dybys küşın bölek-bölek qosqanda 88-440 Gs pen 25-75 Ds qoŋyr halal aralyǧyn beredı.
Europa halqy muzykanyŋ oktavalyq dybystardyŋ arasyn hromatikalyq jarty tonnan on ekı dybysqa bölgen. Iаǧni, bır sikldyŋ bıtkenın on ekımen qaitalap (16 – 8000 Gs, 25-150 Ds dybys jiılıgı men dybys küşı) körsetıp otyrǧan. Mysaly, Grigorian küntızbesınde on ekı ai, on ekı jyl jäne on ekı muzykalyq dybys t.b. Ol, mümkın, äigılı A.Chehovtyŋ «älemdı ädemılık qūtqarady» degenındei, Şekspir men Gete de osyǧan jaqyn aitqan. Europanyŋ muzykalyq aspaptary tegı organnan bastalǧan desekte, ony «şırkeulık muzykalyq drama» degen bolar edık. Organ şırkeulık muzyka tembr jerdıŋ tempa ritmı, garmonikalyq tempqa kırgen. Qoŋyr halal dybys közben körgende, estıgende 10-5-10-6 arasyndaǧy nanometrlık 25-75 Ds arasyndaǧy jiılıgı 88-440 Gs küş neolit dombyrasynan qalǧan osy uaqytqa deiın egemendık saryny täuelsızdık nysany — ol gimn. Saryn — jyrlar, aitystar t.b. Şyǧys muzykasynda İran jäne parsy elderı, özbekterdıŋ, ūiǧyrlardyŋ, türıkmenderdıŋ, äzırbaijandardyŋ t.b. on ekı maqamynda dıni tanymy bar. Maqamdar — bas pen bariton ortasynda jüretın dünieler. Türıkmen, ūiǧyr, özbek, arabtardyŋ muzykalyq aspaptary temır ışek taqqan şıŋkıl (qoŋyrsyz) dybystardy köp beredı. Dombyra — eşqandai dıni tanymdardan taza jäne ystyqta emes, suyqta emes, qoŋyr ortany beretın tabiǧi ünnen bastalady jäne bızdıŋ qoŋyr muzyka temparitm hranotop. Būl bükıl adamzatqa ortaq Jaratuşynyŋ jaratqan san jıger ünı, ol dombyranyŋ jetı, toǧyz, on üş pernesınen bastalady. Bızge jetken qazaqtyŋ ūlttyq aspaptarynyŋ jalpy sany — qyryq ekı. Sonyŋ ışınde Jetıgenge azdap toqtalyp ketuge bolady.
Jetıgen — qazaqtyŋ eŋ köne ışektı aspaptarynyŋ bırı. Būl aspaptyŋ qalai paida bolǧandyǧy jönınde naqty ǧylymi tūjyrym jasalmasa da, bız Oŋtüstık Sıbır, Orta jäne Şyǧys Aziia jäne basqa da halyqtardyŋ jetıgen tektes aspaptarymen salystyru arqyly özımızge qajet mälımet jinai alamyz. Qazırgı kezge deiın köne aspaptardyŋ keibır türlerınıŋ oinalu mümkınşılıkterın damyta almai şettep qalu sebebı — aspaptyŋ oinalu ädısterı men qūrylymyn jäne repertuarlaryn joǧaltyp, halyq arasynan şyǧyp, erte ūmytylyp qaluynda. Qazırgı kezde jetıgenge ūqsas köp ışektı sitra tektes aspaptardyŋ damyǧan, kürdelı klassikalyq şyǧarmalardy da erkın oryndai alatyn türlerı Aziia elderınıŋ ışınde Qytaida — sin, Japoniiada — koto, Koreiada — kaiagym, Vetnamda — danchan qoldanylady. Būl aspaptardyŋ oinau ädısterı men qūrylymynyŋ türkı-moŋǧol halyqtarynyŋ aspaptarymen ūqsastyǧy anyq baiqalady. Desek te, är halyqtyŋ muzyka aspabyn oinauda äuen iırımderın, şyǧarma nemese küi formalaryn, yrǧaqtyq erekşelıkterın baiqauǧa bolady. Ol üşın eŋ bastysy sol halyqtyŋ ömır sürgen tabiǧi ortasyn, tūrmys-tırşılıgın, tılın, dünietanymyn tereŋ tüsınu qajet. Onsyz eşbır halyqtyŋ muzykasynyŋ tabiǧatyn, aspap dybysynyŋ qanşalyqty tyŋdauşyǧa jetetındıgın jäne ony oryndau erekşelıkterın tüsınu, ärı sezınu mümkın emes. Qazaq halqy ejelden-aq köşpendı ömır saltymen ömır sürıp, bükıl ǧūmyryn, tanymyn, muzykasyn, sonyŋ adamzat balasyna bergen syiy dep tüsıngen. Demek, tabiǧat dybystaryna elıkteu arqyly Täŋırge bır elı jaqyn bolamyz degen tüsınık boldy. Iаǧni, ejelgı kezden bastap muzyka adamdy ışınde muzykalyq aspaptaryn tabiǧatpen ūştastyryp otyrǧan. Türkı tıldes halyqtardyŋ tanymynda tabiǧat — Täŋırdıŋ fizikalyq älemı men dünienı tanuda ruhani deŋgeimen bailanystyratyn qūral retınde qyzmet atqardy.1 Qazırgı kezde oryndauşylar ekı türlı Jetıgen aspabyn qoldana bastady. Folklorlyq ansamblderde süiemeldeuşı aspap retınde hromatikalyq, diatonikalyq būraudaǧy jetıgenmen oryndap, onyŋ än-küidı jeke oryndauda şamasy şektelıp qalatyndyqtan, hakastyŋ qūlaq būrauymen keltırılgen aspapty qoldanady. Al, būl aspaptyŋ kerısınşe ansambldık şyǧarmalardy süiemeldeude ışek sany men oktavalyq diapazony azdyq etıp, tek qana körınıs üşın qoldanǧandai äser qaldyrdy. Qazaq şyǧarmalaryna ekı aspaptyŋ da qūlaq būrauy qajet ekendıgı praktika jüzınde körıngendıkten, bır ortaq būrau engızıp, ekı türlı ülgıde emes B.Sarybaevtyŋ jolǧa qoiǧan ülgısınen auytqymai, ony tolyqtyryp, jetıldıre otyryp, bır ǧana ülgısımen qoldanu kerek degen maqsatpen ızdenıster jürgızılıp, aspaptyŋ alǧaşqy nūsqasy muzyka aspaptarynyŋ şeberı N.Abdrahmanovpen bırlesıp jasalyp şyqty.
Ötken HH ǧasyrdyŋ otyzynşy jyldarynan bastap qazaq muzyka mädenietı de osy on ekı dybystyq teŋ temperasiialyq europa būrauyna köşken. Qazaq halqynyŋ el arasynda eŋ köp taraǧan ūlttyq aspabymyz dombyra nemese jetıgen de osy on ekı dybystyq teŋ temperasiialyq europa būrauynda oinaluda. Söitıp, ūlttyq aspaptarymyzdyŋ ūlttyq qoŋyr ünınen osylai aiyryl-ǧan bolatynbyz.
Qazırgı europalyq jäne Qazaqstandaǧy pedagogika-psihologiia pän tılımen aitqanda jetıge bölıp qarastyruǧa bolady:
1. Tüsınu men ūǧynu satylary;
2. Qabyldau — estu, köru, sezu, sezınu;
3. Jaŋǧyrtu — qolmen, bükıl denemen, tūla-boiy, terımen sezınu;
4. Būlşyq etpen — terımen sezınu, tūla-boiymen sezınu;
5. Zaŋdylyqty qoldanu;
6. Zaŋdy paidalanu;
7. Üirenu dep bölıp qarastyryluda.
Al, qazaq halqy bır sikldyŋ bıtkenı dep on üş qoŋyr halal ündı (88-440 Gs pen 25-75 Ds dybys jiılıgı men dybys küşın) körsetıp müşelge bölgen. Būl — on üş Galaktika sany. Būndai qoŋyr halal dybys küşı adamzat aǧzasyna qonymdy jäne jaily bolǧan. Kezınde Pifagor, äl-Farabiler muzykalyq tondardyŋ arasyn on üşke bölıp qaraǧan. Qazır europalyq muzyka mädenietı bır oktavanyŋ ışın on ekı dybysqa bölu arqyly «taza emes» dybystardy estıtıp qabyldatuda. Osydan adamzattyŋ aqyl-sanasy, oi-örısı özgerıp, älemdık ruhani daǧdarysqa ūşyrady deuge bolady. Kök pen Jerdıŋ arasyndaǧy Allah jaratqan tura joldan basqa bızge bergen ılım, bılım, ǧylym arqyly auytqulyq osylai bastalǧan siiaqty.
Erte zamandaǧy ata-babamyzdyŋ ädep-ǧūrpynan bastalatyn 13 müşel bır sikl dep qarastyrylǧan. Endı osyǧan toqtalyp ötelık.
Endı keŋırek jetı boiaudy tüsındırıp ötsek, kempırqosaqta negızgı jetı türlı tüs bar: qyzyl, qyzǧylt sary, sary, jasyl, kögıldır, kök, külgın. Jaratylystaǧy ärbır närse bızge özınıŋ tüsımen tanys bolady. Söitıp, tabiǧat tanudyŋ kıltı säulenıŋ tüsınde. Jauyn basylyp, būlt seiılgen kezde aspanda türlı tüske boialyp kempırqosaq körınedı. Kempırqosaqtyŋ formasy şeŋberdıŋ doǧasy tärızdı bolady. Kempırqosaq şeŋberı keide bırınıŋ syrtynan bırı kelgen, ekı üş qabat bolady, bıraq, onyŋ eŋ aiqyn negızgısı ışkı bırınşı qabat, al, syrtqylary kömeskıleu keledı. Bırınşı negızgı şeŋberdıŋ eŋ ışkı jaǧynda külgın tüs, eŋ syrtynda qyzyl tüs bolady. Ekınşı qosymşa şeŋberde būl tüster kerısınşe auysyp keledı, al, üşınşı şeŋberde qaitadan bırınşıdegıdei bolyp keledı. Onyŋ sebebı — kün säulesı: jauǧan su tamşysyna kezdeskende aitylǧan tüsterge bölşektenıp jıkteledı. Kempırqosaq tüsı kün tüsken fontandarda, sarqyrama sularda körınedı.
Su tamşysy men şynynyŋ möldırlık qasietı bırdei taqau bolady, sondyqtan, möldır qyrly şynynyŋ bır betıne tüsken aq jaryq, ekınşı betınen synyp şyqqanda kempırqosaq tüsıne jıktelıp şyǧady, basqaşa aitqanda, spektr paida bolady. Eger säulelerdı qos döŋes şynydan ötkızıp qaitadan jinasaq, kün säulesındei aq jaryq şyǧady, demek, kün säulesı türlı tüsterdıŋ qosyndysy bolady.
Bız joǧaryda tabiǧat tanudyŋ kıltı säulenıŋ tüsınde dedık. Būl sözdıŋ şyndyq negızı fizikalyq bır ūly zaŋǧa süienedı. Ol zaŋ mynau: ärbır zattyŋ özıne sai energiiasy bar, ärbır energiia säulesınıŋ özıne arnauly tarau tolqyny bar, säulenıŋ tüsı sol tolqyn ūzyndyǧyna bailanysty, demek, är zattyŋ özıne sai säulesı bar, sol säulenı aiyra bılu— zatty tani bılu bolady.
Mūny tüsınu üşın oŋai qarapaiym mysaldar alamyz. Bır kesek tasty alyp suǧa laqtyrsaq, onyŋ tüsken jerınen jan-jaǧyna tolqyndar taraidy. Tastyŋ ırılıgıne, sudyŋ kölemıne, laqtyrudyŋ ekpınıne qarai sudaǧy tolqyn ırı, maida, jiı ne sirek bolady, tolqyn alysqa ūzap ketedı ne köp ūzamai joǧalady. Auada dybys ta, jaryq säulesı de osy siiaqty tolqyn türınde taraidy.
Ǧylymnyŋ eŋ zor tabystarynyŋ bırı — osy tolqyndardy ölşei bılu. Jaryq säulelerı tolqyndarynyŋ ūzyndyǧy öte qysqa bolady. Sondyqtan, ol su tolqyny siiaqtanyp közge körınbeidı, bıraq, sol tolqyndardyŋ ūzyndyǧyna qarai säulenıŋ tüsı ärtürlı bolyp körınedı.
Osyndai öte kışkene zattardy ölşeuge arnalǧan ölşeuışter bolady. Millimetrdıŋ myŋnan bır bölşegın (1/1000 mm) «mikron» dep ataidy, mikronnyŋ myŋnan bır bölşegın, iaǧni, millimetrdıŋ millionnan bır bölşegın (1/1000000 mm) millimikron deidı, millimikronnyŋ onnan bır bölşegın (1/10000000 mm) angstrem dep ataidy, iaǧni, angstrem millimetrdıŋ on millionnan bır bölıgı santimetrdıŋ jüz millionnan bır bölıgı.
Osy ölşeulermen eseptegende kempırqosaqtyŋ eŋ ūzyn tolqyndy qyzyl säulesınıŋ tolqynynyŋ ūzyndyǧy 760 millimikron, onyŋ eŋ qysqa külgın säulesınıŋ tolqynynyŋ ūzyndyǧy 400 millimikron şamasynda. Spektrdıŋ būl közge körınetın tüsterı, al, mūnyŋ ekı jaǧynda közge körınbeitınder bar. Qyzyl säulenıŋ syrt jaǧynda tolqyny onan da ūzyn infraqyzyl säule bar, al onyŋ syrtynda radiotehnikada qoldanylatyn, metrmen ölşenetın elektromagnittık tolqyndary bar. Külgın säule bar. Fotografiia plastinkalaryna küştı äser etetın osy säule, onyŋ ar jaǧynda asa qysqa tolqyndy rentgen säulesı bar; mūnyŋ tolqyn ūzyndyǧy bır millimikron şamasynda, keide ol da qysqa bolady.
Säulenıŋ jan-jaǧyna taralu jyldamdyǧy tolqynnyŋ ūzyndyǧyna jäne säule taraityn tyǧyzdyǧyna bailanysty. Mysaly, künnıŋ säulesı bostyqta bır sekundta 300 000 kilometrge taraidy, sol säule tyǧyz zatqa kezdeskende ol jyldamdyǧyn kemıtedı. Kün jaryǧy tolqyn ūzyndyǧy ärtürlı, türlı tüstı säulelerdıŋ qosyndysy ekenın joǧaryda kördık. Tyǧyz zatpen kezdeskende aq jaryq qūramyndaǧy türlı tüstı säuleler, özderınıŋ tolqyn ūzyndyǧyna qarai, böget zattan ärtürlı jyldamdyqpen ötedı, sondyqtan, olar bırınen-bırı aiyrylyp jıktelıp ketedı. Säulenıŋ synuy degenımız, onyŋ bır ortadan ekınşı ortaǧa ötkendegı baǧytyn özgertuı bolady. Är tüstı säulenıŋ synǧyştyǧy ärtürlı bolady. Kün säulesınıŋ sudyŋ tamşysynan nemese qyrly şynydan ötkende baǧytyn özgertuı, tüstıŋ säulelerge jıkteluı — kempırqosaqtyŋ körınuınıŋ sebebı, öitkenı, su da, şyny da auadan tyǧyz zattar.
Osymen bailanysty aspannyŋ taǧy bır körınısın aita ketuge bolady. Taŋerteŋgılıkte, äsırese, keşkılıkte kün tömendep batuǧa barǧanda, onyŋ säulesı qyzyl bolyp körınedı. Mūnyŋ sebebı: Jerdıŋ syrtyn ainala qaptaǧan qalyŋ aua (atmosfera) qabaty bar, kün joǧaryda tūrǧanda onyŋ säulesı aua qabatyn tık kesıp ötedı, al, tömendep batuǧa sol qabatty jer betıne janasa kesıp ötedı, demek, säulenıŋ aua ışındegı keiıngı janama joly alǧaşqy tık jolynan äldeqaida ūzaq bolady, sondyqtan, säule jolyndaǧy aua zatynyŋ bögetı köbeiedı, körınetın säulenıŋ qysqa tolqyndy tüsterı sol bögetke şyrmalyp qalady, eŋ ūzyn tolqyndy qyzyl tüstı säule ǧana jol tauyp bızge jetedı.
Alǧaş neolit zamanynda es qalyptasyp, tolysty desek te, dıni qūndylyqtardyŋ erekşelıkterın, olardyŋ ǧylymi, etnikalyq dünietanymǧa tigızgen yqpalyn jaŋaşa saraptau kerek. Qazaq filosofiiasyn käsıbi deŋgeige kötergen ūly tūlǧa — Şäkärım. Ol özınıŋ «Üş anyq» atty eŋbegınde qoŋyr filosofiiany «ar ılımı» dep atap, dünietanymnyŋ köptegen mäselelerın teoriialyq tūrǧydan taldady. Şäkärım ar-ojdan o düniede de bar jäne osyǧan senu imandylyqtyŋ tüp-qazyǧyn qūrastyrady deidı.Tüisık qoŋyr tanymdyq ün sezımınde kısı adami sätı jai ǧana qoŋyrlaidy, sonymen qatar, nanoqoŋyr tüisıgı tıl formasynda damidy. Joǧarydaǧy atalǧan dombyra şkalasy atty suretke toqtalsaq, samolet, poezd, maşinanyŋ t.b. tehnikalyq qatty şumy adamzat aǧzasyna kerı äser berıp jatyr. Mūndai adam aǧzasyna kerı äser beretın öte qatty tehnikalyq şumdardy europalyq ǧalymdar özgertıp, «euro-3, euro-4, euro-5» standarttaryna keltırıp, bırte-bırte qazır köşe bastady. Būl bız aityp otyrǧan şumy 25-75 Ds-den aspaityn adam aǧzasyna qonymdy tabiǧi qoŋyr halal dybystardan tūratynyn aitamyz. Mysaly, keŋes ükımetı kezınde jasalǧan TU-154 siiaqty şumy köp samoletter (120-130 Ds), maşinalar, soǧys tankılerın qazır europa standarttaryna sai emes dep europada qabyldamaityn boldy. Al, muzyka salasyn aitsaq, estrada muzykasyndaǧy apparaturalardyŋ dybys küşı 130-140 Ds-ǧa jetetın adamzat jüikesın talqandap, qozdyryp jatqany kez-kelgen sanaly azamatty bei-jai qaldyrmasy anyq. Qazırgı taŋda ökınışke orai osy salanyŋ ǧalymdary da köŋıl bölıp nazar audarar emes. Osyndai dülei muzykamen adamzat aqyl-oi sanasyn öz qolymyzben op-oŋai ulap, talqandap jatyrmyz. Jer betındegı tırşılık ǧylym ünınen bastalady desek, būǧan män berıp, köŋıl böletın uaqyt qaşan jetedı — ol jaǧy äzırge belgısız bolyp tūr. Bızdıŋ maqsatymyz — älemdık tehnikalyq şumdardy bolaşaqtaǧy dombyranyŋ qoŋyr ünınen asyrmai, (25-75 Ds) ǧylymi türde baǧyndyru (suret). Är jüz jyl saiyn adamzat bılımı, ılımı, ǧylymy özgerıp tūratyn körınedı. Mıne, HHI ǧasyr tabaldyryǧyn attaǧanda sandyq tehnologiiaǧa ainaldyru bastaldy. Barlyq ǧylymdardy sandyq tehnologiiaǧa ainaldyrǧanda baryp däl, naqty, anyq ǧylym şyǧady eken. Būryn mysaly tarih, biologiia, matematika, muzyka pänderı bır-bırınıŋ tılın tüsınbeitın. Endı sandyq tehnologiia arqyly barlyq pänder bır-bırınıŋ tılın jeŋıl, erkın tüsınetın bolady. Muzykada dombyrany sandyq tehnologiiaǧa audaryp jūmys jasap jatyrmyz. Būryn sandyq tehnologiiamen matematika, fizika, geometriia siiaqty pänder ainalyssa, qazır barlyq aqparat qūraldary da 3D3G sandyq farmatqa köşıp jatyr. Sebebı, antropologiialyq, äleumettık mädeniettanu-mädeni sipattan tazartylǧan logika jerūiyq atamūraly dıldı ün-qoŋyr ūlttyŋ damu bolmysyndaǧy qazaqtar mūrasy qoŋyr ündı saz qūbylystardy tanuda därmensızdık tanytyp qana qoimai, halyq boiyndaǧy dästür men mädeniet sabaqtastyǧyn üzuge de yqpalyn tigızıp otyr. Sabaqtastyq dästürınıŋ üzıluı nätijesınde ǧylym men dınnıŋ, mif pen filosofiianyŋ, dalalyq bılım men ǧylymi bılım arasynda alşaqtyq paida boldy. Olardyŋ özara bailanysynyŋ üzıluı nätijesınde, olardy bır-bırıne qarama-qarsy qoiu ädetke ainaldy. Ol azdai, ǧylymi tūrǧyda qalyptasqan közqarastar deŋgeiınde ötkenge degen mensınbeuşılık, biıktık tūrǧysynan qarau daǧdyǧa ainaldy. Nätijesınde örkeniet damu men oilaudyŋ tūtastyq logikasy būzyldy, bırın-bırı tüsınbeuşılık psihologiiasy qalyptasty. Adamzat boiyndaǧy är halyqtyŋ öz ädep-ǧūrpy, salt-dästürı, bılımı, ǧylymy, dını, muzykasy, t.b. ärqaisysy on-on paiyzdan aspaǧanda jüz paiyz boiyna jinap, tabiǧi bır mädeniet qalyptasady eken. Atalǧan qasietterdıŋ bırı adam boiynda on paiyzdan äldeqaida asyp ketse, onda adam ol qasietke «fanat» bolyp tabynyp ketuı mümkın. Jaqynda (2010 jyldyŋ mausym aiynda) menıŋ köpten zerttep aityp jürgen qazaqtyŋ qoŋyr ünın europada (Amstrdamda) ǧylymi seminar ötkızgen zeinetker ǧalym J.Baiǧozy jiynda kosmospen qoŋyrdyŋ bailanysyn aityp däleldegen, europa ǧalymdarynyŋ közqarasy keiınnen Reseidıŋ «Mir» telekanaly arnasy arqyly aitylyp talqylanyp qabyldanypty. Qoŋyr normalar bastapqy jäne bırınşı, soǧan qaramastan adam ärkez qorşaǧan ortany jaqsylyq, jamandyq, ädılettılık jäne t.b. kategoriialarda qoŋyr qabyldaidy. Ärkez qoŋyr «men» jaǧdaidyŋ ortasy siiaqty şyǧady, būl — individualdy sananyŋ bölınbeitın dıl qasietı. İmandylyq qasiet, ädılettı ıster adamdardyŋ kündelıktı ömır tırşılıgın mysaly dep tūraqtap, olar qalypty ıs-äreketke ainalǧanda ädet dep atalady, tazalyq saqtau, ūqyptylyq, ornymen söileu, adamgerşılık, kışıpeiıldılık siiaqty qasietter adam boiyndaǧy jaǧymdy ädetterdı qalyptastyruǧa järdemdesedı. Al, jaǧymsyz ädet, kerısınşe, adamnyŋ ıs-äreketıne, mınez-qūlqyna nūqsan keltıredı. Halyqta «auru qalsa da, ädet qalmaidy» degen mätel osy jäittıŋ mänın aiqyndai tüsedı. Jaǧymdy ädet adamnyŋ bar küş-jıgerın paidaly ısterdı tyndyruǧa kömektesedı. Ädep dıl nysan saryny adamnyŋ qoŋyr ündestık ıs-äreket türlerıne orai, jan quattarynyŋ erekşelıkterıne qarai bırneşe salaǧa bölınedı. Örıs, közqarastar käsıp dılı — arnaiy realizm bılımnıŋ negızgı jaqtary erkın oilau, mal alyp aŋ baulu, ösıru, baǧu bektık baqşa ösıru adamgerşılık, ızgılık, imandylyq, egınşılık qabılettılık bolatyn. Ol qoŋyr taŋba bolǧannan keiın būl mädeni-jädıger mūra ün ülken qarqynmen dami otyryp, paida bolady. Ärqily zorlyq-zombylyqqa qarsy auyz ädebiet erekşelıkterı kürdelı küresu, qūqyqtyq, memleket, qoǧam, jeke adam mänı, taǧy basqalar örkeniet filosofiialyq saiasi jaqtary jazba joldardan öttı. Osy atalǧan közqarastar syŋarjaqtyqqa, konservatizmge, toqyrauşylyqqa jäne bılımsızdıkke, qazaq halqynyŋ progressivtı damuyna kedergı bolatyn basqa da kemşılıkterge qarsy baǧyttalady.
Jūmageldı NÄJIMEDENOV, öner qairatkerı,
Almaty qalasy.
