كەچ – پوليار تەڭىزىنىڭ جاعاسىندا ءومىر كەشەدى. ول ەسكيموستاردىڭ ۋاقىتتى ساقتاۋ تاسىلىنەن ون ءۇش كۇنىن كورگەن. ەسكيموستار وڭىرىندە كۇن ءار جىلعى قىس مەزگىلىندە قاراڭعىلىق كۇيگە تۇسەدى. ال، كەلەسى جىلى باسقا كۇن كوككە كوتەرىلىپ، تابيعات جىلىلىق قۇشاعىنا قايتا ەنۋى مۇمكىن.
كەچتىڭ اكەسى ەرجۇرەك ادام بولعان. وكىنەرلىگى – ول ازىق ىزدەپ ءجۇرىپ مەرت بولعانى. اكەدەن قالعان جالعىز تۇياق – كەچتىڭ ءوزى عانا. ول شەشەسى – يككيگەمەن بىرگە تۇرادى.
ءبىر كۇنى اۋىلدىق كەڭەس اۋىل باسشىسى – كلوش-كۋاننىڭ كەڭ قار ۇيىندە جينالىس وتكىزدى. جينالىسقا كەچ تە وزگەلەرمەن بىرگە بارىپ تىڭداۋشى بولدى ءارى جينالىس سوڭىنا دەيىن ءۇنسىز قالىپتا وتىردى.
ول كەنەت: «بىزگە ەت ۇلەستىرەتىنىڭىز راس، بىراق بەرگەندەرىڭىز كونە، قاتتى، ونىمەن قويماي سۇيەك-ساياقتى ەت»، – دەپ دۇرسە قويا بەردى. قارشاداي عانا بالانىڭ اۋىل باسشىسىنا قارسى ءۋاج ايتىپ تۇرعانىنا وزگە اڭشىلار تاڭ-تاماشا بولىستى. ول بەينە ەرەسەك ادام سەكىلدى كەسەك قالىپتا سويلەدى:
– اكەم بوك كەرەمەت اڭشى ەدى، ەستۋىنشە ول كىسى وتباسىنا وزگە ەكى تىسقاققان اڭشىدان دا مولىراق ازىق اكەلەدى دەيدى. سويتە تۇرا، ول اكەلگەن ازىقتاردى مەيلىنشە تەڭ بولەدى ەكەن.
– قاراي گور، ءوزىن! – دەپ اۋىل باسشىسى قيپىلجىقتاپ كەتتى. – ونى بۇل ارادان قاراسىن وشىرىڭدەر دە، ۇيىنە قايتارىڭدار. ونىڭ مۇندا اقساقالسۋىنا جول جوق.
كەچ ولاردىڭ ابىر-دابىرى باسىلعانشا ءۇنسىز قالدى دا: – ۇگ-لۇك ءسىزدىڭ ايەلىڭىز عوي، سول كىسىگە ايتارسىز. ال، شەشەمنىڭ مەنەن باسقا ەشكىمى جوق، سول ءۇشىن اشىنا سويلەپ وتىرمىن. الگىندە عانا ايتقانىمداي اكەم – بوك مىقتى اڭشى بولعان، بىراق قازىر ارامىزدا جوق. ادالدىق تانىتقان ادام دەسەك الدىمەن مەنىڭ شەشەمدى، سوسىن ءوزىمدى ايتار ەم. اۋىلداستارعا ازىق بەرىلگەندە بىزگە دە ازىق بەرىلۋى ءتيىس. ارينە، بوكتىڭ ۇلى بولعان مەن بۇلاي سويلەۋگە قاقىلىمىن، – دەدى. قاردان جاسالعان ءۇيدىڭ ءىشى ابىر-دۇبىرگە تولىپ كەتتى. اۋىلدىق كەڭەس كەچتىڭ ۇيىنە قايتۋىن بۇيىردى. ءارى وعان ازىق بەرمەۋ كەرەك دەپ شەشتى.
كەچ شيراقى قيمىلدادى. – تىڭداڭدار! – دەپ ايعايلادى، ول. – بۇدان بىلاي الدارىڭا كەلمەسپىن، ءبالەم… مەن اكەم سەكىلدى ءوز كۇنىمدى ءوزىم كورەتىن بولامىن!.. ول وسىنى ايتقاندا جۇرتشىلىق مازاقتاعان كەيىپپەن كۇلىسە باستادى. مازاق ءۇنى كەچ انادايعا دەيىن ۇزاپ كەتكەنشە ساڭقىلداپ ەستىلىپ تۇردى.
كەلەسى كۇننەن باستاپ كەچ مۇزدىق جاعالاۋىنا باردى. ونىڭ ساداق پەن جەبەسىن اسىنىپ شىققانىن كوزى شالعاندار بولدى. ءتىپتى، ونىڭ اكەسىنىڭ نايزاسىن الا شىققاندا دا جۇرت كۇلكىگە قارىق بولدى.
كىرپىك قاققانشا ەكى كۇن جىلىستاپ وتە شىقتى. ءۇشىنشى كۇنى قاتتى داۋىل تۇردى. كەچتىڭ تىربىڭىنان تۇك تە شىقپادى. ونىڭ شەشەسى – يككيگە ءوز قاسىرەتىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن بەتىنە يتبالىقتىڭ مايىن جاقتى. ايەلدەر جاعى كىشكەنتاي ازاماتتى ەركىنە جىبەرۋگە ارا ءتۇسىپ ەركەكتەرىمەن ءتۇس شايىسىپ جاتتى. ەركەكتەر جاعى ءتىس جارماستان، تەك كۇندەردىڭ كۇنىندە كەچتىڭ ءولى دەنەسىن ىزدەپ شىعۋعا قام جاساعانداي بولدى.
كەلەسى كۇنى تاڭەرتەڭ كەچ قايتىپ ورالدى، قۇرالاقان ەمەس، جاس ەت ارقالاي كەلدى. «جاراندار، يت پەن شانالارىڭدى دايىنداپ مەنىڭ ءىزىمدى قۋالاپ مۇزدىققا بارىڭدار!.. ول ارادا بارىمىزگە جەتەرلىك ازىق بار. ءبىر ۇلكەن ايۋ مەن قوس قونجىعىن جايراتتىم»، – دەدى، ول. مۇنى ەستىگەن شەشەسىنىڭ جۇرەگى قۋانىشتان جارىلارمان بولدى. كەچ بەينە ەرەسەك ادامشا: – كەلىڭىز، شەشە، تاماقتانايىق. سودان سوڭ مەن ءسال مىزعاپ الايىن، قاتتى قالجىرادىم، – دەدى. كەچ قايتىپ ورالعاننان كەيىن دە اۋىل اراسىندا ول تۋرالى اڭگىمە تولاستاعان جوق. قاھارىنان ءتىرى جان سەسكەنەتىن پوليار ايۋىن جايراتۋ دا وڭاي شارۋا ەمەس. ونىڭ ۇستىنە انا ايۋدى قونجىعىمەن بىرگە جايراتۋ اسا قاۋىپتى ەدى. ەركەكتەر جاعى كەچتەن مۇنداي ەرلىك كۇتە قويعان جوق. بىراق ايەلدەر جاس ەتتى كورسەتتى. اقىرىندا، ەر ازاماتتار مۇزدىقتا قالعان ەتتى اكەلۋگە بەت العانىمەن دە، ولار تىم كوڭىلسىز كەيىپتە بولدى. الدەبىرەۋى: – ول ايۋدى جايراتتى دەگەن كۇننىڭ وزىندە دە، ەتىن جاركەمدەي قويماعان شىعار، – دەپ مىڭگىرلەدى. ولار مۇزدىققا جەتكەندە كەچتىڭ قۇددى كانىگى اڭشىداي ايۋدى جايراتىپ قانا قويماي، ەتىن بورشالاپ قويعانىن كوردى.
وسىلايشا كەچتىڭ حيكاياسى اۋىل اراسىنا لەزدە تارادى. ول كەلەسى اڭعا شىققانىندا تاعى ءبىر قونجىقتى جايراتىپ اكەلدى… ودان كوپ وتپەي ءبىر جۇپ ايۋدى قولعا ءتۇسىردى. ءدال وسى ساتتە اۋىل اراسىندا سيقىرشىلىق پەن دۋالىق تۋرالى اڭگىمەلەر جەلدەي ەسىپ جاتتى. «ول دۋالاۋ ارقىلى اڭ اۋلاپ جۇرگەن بولۋى كەرەك، مۇمكىن اكەسىنىڭ رۋحى ونى جەبەگەن دە شىعار»، – دەدى بىرەۋى داۋرىعا سويلەپ.
كەچ اۋىلداستارىنا ازىق تاسۋدان جالىققان جوق. كەيبىر اۋىلداستارى ونىڭ سالىمدى اڭشى ازامات بولعانىنا كوز جۇمبادى. ءتىپتى، ونى كلوش-كۋاننىڭ ورنىنا اۋىل باسشىسى ەتىپ تاعايىنداۋ تۋرالى دا اڭگىمە ايتىلىپ قالىپ ءجۇردى. ولار كەچتىڭ اۋىلدىق كەڭەس وتىرىسىنا كەلۋىن ءتورت كوزبەن كۇتتى. بىراق ول اتتاپ باسپادى.
– مەن جاڭادان قار ءۇي سالماقشىمىن، – دەدى ول ءبىر كۇنى. – بىراق بۇل ىسكە كىرىسۋگە مەنىڭ ۋاقىتىم جار بەرمەيدى. مەنىڭ مىندەتىم – سەندەرگە ازىق تاسۋ. سول ءۇشىن مەنىڭ اكەلگەن ازىعىمنان ەنشى العاندار ماعان جاڭادان تۇرالعى سالىپ بەرۋلەرى كەرەك. ونىڭ ايتقانى ورىندالدى. ءتىپتى، ونىڭ جاڭا تۇرالعىسى اۋىلدىڭ ءسوز ۇستارى – كلوش-كۋاننىڭ ۇيىنەن دە ەڭسەلى بولدى. بىردە ۇگ-لۇك كەچكە:
– ەستۋىمىزشە، سەن دۋالاۋ ارقىلى اڭ اۋلايدى ەكەنسىڭ عوي، – دەدى.
ەت ويداعىداي ەمەس پە ەكەن؟» دەپ سۇرادى كەچ.
– بىرەۋ-مىرەۋ مەن اكەلگەن ەتتى جەپ اۋىرماعان شىعار؟ قالايشا مەنى سيقىرلىقپەن اڭ اۋلايدى دەپ ويلادىڭىز؟ جوق الدە بۇل ءسوزىڭىز مەنىڭ جاقسى اڭشى بولا باستاعانىمدى بىلدىرە مە؟..
ۇگ-لۇك جۇمعان اۋزىن اشپادى. اۋىلداعىلار ءبىر اراعا جينالىپ كەچتىڭ ولار ءۇشىن كۇدىك تۋدىرعان ەرلىگى جايىندا ءسوز قوزعادى. ولار ءبىر اۋىزدان ونىڭ ارتىنا ادام سالىپ جاسىرىن باقىلاۋ كەرەك دەپ شەشتى.
كەچتىڭ كەلەسى ساپارىندا ەكى جاس اڭشى – بيم مەن باۋن ونىڭ سوڭىنا ءتۇستى. بەس كۇننەن سوڭ ولار قايتا ورالدى. اۋىلداعىلار ولاردىڭ اڭگىمەسىنە قۇلاق ءتۇردى. – اعايىندار! – دەدى بيم. – ءبىز جاسىرىن تۇردە ونىڭ سوڭىنان ەردىك، ول ءبىزدى مۇلدە بايقاعان جوق. ءبىرىنشى كۇننىڭ وزىندە-اق ول ءبىر ايۋعا كەز بولدى. كەچ وعان قارسى اقىردى. ايۋ ونى كورىپ قاتتى قاھارلاندى. سەكىرىپ، اياقتارىن سەرمەدى. بىراق كەچ سەسكەنبەستەن وعان قارسى ءجۇردى.
– ءبىز انىق كوردىك! – دەپ قوستادى تاعى ءبىر جاس اڭشى باۋن. – قاتتى اقىرعان ايۋ كەچكە تاياپ كەلدى. ول تۇرا قاشتى، بىراق ول قاشىپ بارا جاتىپ مۇز ۇستىنە كىشكەنە دوڭگەلەك شار تاستادى، ايۋ شاردى يىسكەپ كورىپ، جەي سالدى. كەچ ايالداماستان مۇز ۇستىنە كوپتەگەن شاردى تاستاپ كەتە باردى، ايۋ سوڭىنان قۋا بەرىپ كەزدەسكەنىن اشكوزدەنە قىلعىتا بەردى.
اۋىلداعىلار ولاردىڭ ءسوزىن بار ىجداعاتپەن تىڭدادى. بيم كورگەنىن جالعاستىرا بايانداپ بەردى. – الگى ايۋ كەنەتتەن كىلت توقتاي قالىپ، بار قاھارىن شاشىپ اقىرا باستادى. – ءسوزسىز دۋالىق ايلاسىن ىستەتكەن بولار؟ – دەدى ۇگ-لۇك. – ول جاعىن بىلمەدىم، مەن تەك ءوز كوزىممەن كورگەنىمدى ايتىپ وتىرمىن. ايۋ السىرەدى. سودان سوڭ جاتا قالىپ تىرناقتارىمەن ءوز ءجۇنىن ءوزى جۇلا باستادى. كەچ كۇنى بويى سول ايۋدان كوز ايىرعان جوق. ءتىپتى، ءۇش-ءتورت كۇن بويى ول الگى ايۋدى باقىلاۋمەن بولدى. ايۋدان ءسات سايىن ءحال كەتە باستادى. سول كەزدە كەچ ەپپەن باسىپ ايۋدىڭ قاسىنا تاياپ اكەسىنىڭ وتكىر نايزاسىن سەرمەپ قالدى. – سودان كەيىن شە؟.. – دەپ سۇرادى كلوش-كۋان. – سودان كەيىن ءبىز قايتىپ كەتتىك.
سول كۇنى ءتۇس اۋعاننان كەيىن اۋىلداعىلار ۇزاق سويلەستى. كەچ قايتىپ ورالعاننان كەيىن، اۋىل باسشىسى ادام جىبەرىپ ونى كەلۋگە شاقىردى. بىراق كەچ ابدەن قالجىراعانىن، ءالى قۇرىعانىن ايتىپ بارۋدان باس تارتتى. ول ءۇيىنىڭ كوپ ادام وتىرۋعا ىڭعايلى ەكەنىن، ەگەر اۋىل باسشىسى جينالىس اشقىسى كەلسە ۇيىنە كەلۋىن ايتتى.
كلوش-كۋان قاسىنداعىلارىن ەرتىپ كەچتىڭ جاڭا ۇيىنە كەلدى. تاماقتانىپ وتىرعان كەچ ولاردى جىلى جۇزبەن قارسى الدى. كلوش-كۋان وعان ەكى جاس اڭشىنىڭ ونىڭ ايۋدى قالاي جايراتقانىن ءوز كوزدەرىمەن كورگەندىكتەرىن ايتتى. سودان سوڭ كەچكە قاراپ وزگەشە ۇنمەن: – قانداي ايلا-ءتاسىل ىستەتكەنىڭدى بىلگىمىز كەلەدى؟ سيقىرلىق پەن دۋالىق ءادىسىن ىستەتتىڭ بە؟.. – دەدى. كەچ باسىن كوتەردى دە ءسال جىميدى. – جوق، اعاسى. مەن باسىنىڭ دىمى كەپپەگەن بالامىن، سيقىرلىق پەن دۋالىقتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيمىن عوي. كەرىسىنشە، مەن پوليار ايۋىن وڭاي قولعا تۇسىرەتىن ءادىستى ويلاپ تاپتىم. ول سيقىردىڭ ەمەس، اقىلدىڭ جەمىسى. – سول وڭاي ءادىسىڭدى ايتىپ بەرسەڭ قايتەدى؟ – دەدى كلوش-كۋان تەبىرەنگەن قالىپپەن. – ارينە، ايتىپ بەرەيىن. بۇل تىم وڭاي. مىنە بىلاي…
ول كيتتىڭ مۇرتشاسىنىڭ جىڭىشكە ءبىر بولىگىن الىپ شىعىپ ولارعا كورسەتتى. كيت مۇرتشاسىنىڭ شەت جاعى پىشاقتىڭ باسى ءتارىزدى تىم ۇشكىر ەكەن. كەچ ونى دوعاشا ءدوڭگەلەكتەدى دە قويا بەرە سالىپ ەدى، قاتتى ەكپىنمەن بارىپ الىسقا قادالدى.
سودان سوڭ ول تاعى ءبىر پارشا يتبالىق ەتىن كورسەتتى. – مىنە، وسىلاي، – دەدى ول. – الدىمەن كيت مۇرتشاسىمەن شەڭبەرشە جاساپ، ونى يتبالىقتىڭ ەتىنىڭ اراسىنا قىستىرامىز. سوسىن ونى قارعا تاستاپ مۇزداتامىز. اشىققان ايۋ دومالاقتالعان ەتتى جەيمىن دەپ يمەكتەلگەن مۇرتشانى جۇتىپ الادى. دومالاقتانعان ەتتى ايۋ جەگەن سوڭ ىستىق جالىن شارپىپ، مۇرتشا قاتتى ەكپىندى كۇش شىعارادى. بۇل كۇش ايۋدىڭ جانىن جاھاننامعا جىبەرەدى. سودان كەيىن ونى جايراتۋ قيىنعا سوقپايدى. وسىنداي قاراپايىم عانا ءادىس قولداندىم، – دەدى، ول اعىنان جارىلىپ.
ۇگ-لۇك: «و، و»، ال كلوش-كۋان: «ا، ا»، – دەستى، تاڭىرقاپ. اركىم وزىنشە تاڭعالىستارىن ءبىلدىرىپ جاتتى. اۋىل اراسىندا اڭىزعا اينالىپ بارا جاتقان ءىستىڭ بايىبىنا بارلىعى دەرلىكتەي كوز جەتكىزگەندەي بولدى.
مىنە، بۇل پوليار تەڭىزى جاعاسىندا ءومىر كەشكەن كەچ اتتى ازاماتتىڭ اڭگىمەسى. سيقىرلىقتىڭ ورنىنا اقىل ويىن ىستەتكەن ول قوراشتاۋ قار ۇيدەن اۋىل باسشىسى دارەجەسىنە كوتەرىلدى. ونىڭ باسقارۋىمەن اۋىلداستارى جاقسى كۇن كەشىردى. ەندىگارى، ەشكىم دە ءتۇنى بويى اشتىقتان ازاپتانبايتىن بولدى.
اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعان دۇيسەنالى الىماقىن
"قازاق ادەبيەتى" گازەتى
