Kech – Polıar teńiziniń jaǵasynda ómir keshedi. Ol Eskımostardyń ýaqytty saqtaý tásilinen on úsh kúnin kórgen. Eskımostar óńirinde kún ár jylǵy qys mezgilinde qarańǵylyq kúıge túsedi. Al, kelesi jyly basqa kún kókke kóterilip, tabıǵat jylylyq qushaǵyna qaıta enýi múmkin.
Kechtiń ákesi erjúrek adam bolǵan. Ókinerligi – ol azyq izdep júrip mert bolǵany. Ákeden qalǵan jalǵyz tuıaq – Kechtiń ózi ǵana. Ol sheshesi – Ikkıgemen birge turady.
Bir kúni aýyldyq keńes aýyl basshysy – Klosh-Kýannyń keń qar úıinde jınalys ótkizdi. Jınalysqa Kech te ózgelermen birge baryp tyńdaýshy boldy ári jınalys sońyna deıin únsiz qalypta otyrdy.
Ol kenet: «Bizge et úlestiretinińiz ras, biraq bergenderińiz kóne, qatty, onymen qoımaı súıek-saıaqty et», – dep dúrse qoıa berdi. Qarshadaı ǵana balanyń aýyl basshysyna qarsy ýáj aıtyp turǵanyna ózge ańshylar tań-tamasha bolysty. Ol beıne eresek adam sekildi kesek qalypta sóıledi:
– Ákem Bok keremet ańshy edi, estýinshe ol kisi otbasyna ózge eki tisqaqqan ańshydan da molyraq azyq ákeledi deıdi. Sóıte tura, ol ákelgen azyqtardy meılinshe teń bóledi eken.
– Qaraı gór, ózin! – dep aýyl basshysy qıpyljyqtap ketti. – Ony bul aradan qarasyn óshirińder de, úıine qaıtaryńdar. Onyń munda aqsaqalsýyna jol joq.
Kech olardyń abyr-dabyry basylǵansha únsiz qaldy da: – Úg-Lúk sizdiń áıelińiz ǵoı, sol kisige aıtarsyz. Al, sheshemniń menen basqa eshkimi joq, sol úshin ashyna sóılep otyrmyn. Álginde ǵana aıtqanymdaı ákem – Bok myqty ańshy bolǵan, biraq qazir aramyzda joq. Adaldyq tanytqan adam desek aldymen meniń sheshemdi, sosyn ózimdi aıtar em. Aýyldastarǵa azyq berilgende bizge de azyq berilýi tıis. Árıne, Boktyń uly bolǵan men bulaı sóıleýge qaqylymyn, – dedi. Qardan jasalǵan úıdiń ishi abyr-dúbirge tolyp ketti. Aýyldyq keńes Kechtiń úıine qaıtýyn buıyrdy. Ári oǵan azyq bermeý kerek dep sheshti.
Kech shıraqy qımyldady. – Tyńdańdar! – dep aıǵaılady, ol. – Budan bylaı aldaryńa kelmespin, bálem… Men ákem sekildi óz kúnimdi ózim kóretin bolamyn!.. Ol osyny aıtqanda jurtshylyq mazaqtaǵan keıippen kúlise bastady. Mazaq úni Kech anadaıǵa deıin uzap ketkenshe sańqyldap estilip turdy.
Kelesi kúnnen bastap Kech muzdyq jaǵalaýyna bardy. Onyń sadaq pen jebesin asynyp shyqqanyn kózi shalǵandar boldy. Tipti, onyń ákesiniń naızasyn ala shyqqanda da jurt kúlkige qaryq boldy.
Kirpik qaqqansha eki kún jylystap óte shyqty. Úshinshi kúni qatty daýyl turdy. Kechtiń tyrbyńynan túk te shyqpady. Onyń sheshesi – Ikkıge óz qasiretin jeńildetý úshin betine ıtbalyqtyń maıyn jaqty. Áıelder jaǵy kishkentaı azamatty erkine jiberýge ara túsip erkekterimen tús shaıysyp jatty. Erkekter jaǵy tis jarmastan, tek kúnderdiń kúninde Kechtiń óli denesin izdep shyǵýǵa qam jasaǵandaı boldy.
Kelesi kúni tańerteń Kech qaıtyp oraldy, quralaqan emes, jas et arqalaı keldi. «Jarandar, ıt pen shanalaryńdy daıyndap meniń izimdi qýalap muzdyqqa baryńdar!.. Ol arada bárimizge jeterlik azyq bar. Bir úlken aıý men qos qonjyǵyn jaırattym», – dedi, ol. Muny estigen sheshesiniń júregi qýanyshtan jarylarman boldy. Kech beıne eresek adamsha: – Kelińiz, sheshe, tamaqtanaıyq. Sodan soń men sál myzǵap alaıyn, qatty qaljyradym, – dedi. Kech qaıtyp oralǵannan keıin de aýyl arasynda ol týraly áńgime tolastaǵan joq. Qaharynan tiri jan seskenetin polıar aıýyn jaıratý da ońaı sharýa emes. Onyń ústine ana aıýdy qonjyǵymen birge jaıratý asa qaýipti edi. Erkekter jaǵy Kechten mundaı erlik kúte qoıǵan joq. Biraq áıelder jas etti kórsetti. Aqyrynda, er azamattar muzdyqta qalǵan etti ákelýge bet alǵanymen de, olar tym kóńilsiz keıipte boldy. Áldebireýi: – Ol aıýdy jaıratty degen kúnniń ózinde de, etin járkemdeı qoımaǵan shyǵar, – dep mińgirledi. Olar muzdyqqa jetkende Kechtiń quddy kánigi ańshydaı aıýdy jaıratyp qana qoımaı, etin borshalap qoıǵanyn kórdi.
Osylaısha Kechtiń hıkaıasy aýyl arasyna lezde tarady. Ol kelesi ańǵa shyqqanynda taǵy bir qonjyqty jaıratyp ákeldi… Odan kóp ótpeı bir jup aıýdy qolǵa túsirdi. Dál osy sátte aýyl arasynda sıqyrshylyq pen dýalyq týraly áńgimeler jeldeı esip jatty. «Ol dýalaý arqyly ań aýlap júrgen bolýy kerek, múmkin ákesiniń rýhy ony jebegen de shyǵar», – dedi bireýi daýryǵa sóılep.
Kech aýyldastaryna azyq tasýdan jalyqqan joq. Keıbir aýyldastary onyń salymdy ańshy azamat bolǵanyna kóz jumbady. Tipti, ony Klosh-Kýannyń ornyna aýyl basshysy etip taǵaıyndaý týraly da áńgime aıtylyp qalyp júrdi. Olar Kechtiń aýyldyq keńes otyrysyna kelýin tórt kózben kútti. Biraq ol attap baspady.
– Men jańadan qar úı salmaqshymyn, – dedi ol bir kúni. – Biraq bul iske kirisýge meniń ýaqytym jar bermeıdi. Meniń mindetim – senderge azyq tasý. Sol úshin meniń ákelgen azyǵymnan enshi alǵandar maǵan jańadan turalǵy salyp berýleri kerek. Onyń aıtqany oryndaldy. Tipti, onyń jańa turalǵysy aýyldyń sóz ustary – Klosh-Kýannyń úıinen de eńseli boldy. Birde Úg-lúk Kechke:
– Estýimizshe, sen dýalaý arqyly ań aýlaıdy ekensiń ǵoı, – dedi.
Et oıdaǵydaı emes pe eken?» dep surady Kech.
– Bireý-mireý men ákelgen etti jep aýyrmaǵan shyǵar? Qalaısha meni sıqyrlyqpen ań aýlaıdy dep oıladyńyz? Joq álde bul sózińiz meniń jaqsy ańshy bola bastaǵanymdy bildire me?..
Úg-lúk jumǵan aýzyn ashpady. Aýyldaǵylar bir araǵa jınalyp Kechtiń olar úshin kúdik týdyrǵan erligi jaıynda sóz qozǵady. Olar bir aýyzdan onyń artyna adam salyp jasyryn baqylaý kerek dep sheshti.
Kechtiń kelesi saparynda eki jas ańshy – Bım men Baýn onyń sońyna tústi. Bes kúnnen soń olar qaıta oraldy. Aýyldaǵylar olardyń áńgimesine qulaq túrdi. – Aǵaıyndar! – dedi Bım. – Biz jasyryn túrde onyń sońynan erdik, ol bizdi múlde baıqaǵan joq. Birinshi kúnniń ózinde-aq ol bir aıýǵa kez boldy. Kech oǵan qarsy aqyrdy. Aıý ony kórip qatty qaharlandy. Sekirip, aıaqtaryn sermedi. Biraq Kech seskenbesten oǵan qarsy júrdi.
– Biz anyq kórdik! – dep qostady taǵy bir jas ańshy Baýn. – Qatty aqyrǵan aıý Kechke taıap keldi. Ol tura qashty, biraq ol qashyp bara jatyp muz ústine kishkene dóńgelek shar tastady, aıý shardy ıiskep kórip, jeı saldy. Kech aıaldamastan muz ústine kóptegen shardy tastap kete bardy, aıý sońynan qýa berip kezdeskenin ashkózdene qylǵyta berdi.
Aýyldaǵylar olardyń sózin bar yjdaǵatpen tyńdady. Bım kórgenin jalǵastyra baıandap berdi. – Álgi aıý kenetten kilt toqtaı qalyp, bar qaharyn shashyp aqyra bastady. – Sózsiz dýalyq aılasyn istetken bolar? – dedi Úg-Lúk. – Ol jaǵyn bilmedim, men tek óz kózimmen kórgenimdi aıtyp otyrmyn. Aıý álsiredi. Sodan soń jata qalyp tyrnaqtarymen óz júnin ózi jula bastady. Kech kúni boıy sol aıýdan kóz aıyrǵan joq. Tipti, úsh-tórt kún boıy ol álgi aıýdy baqylaýmen boldy. Aıýdan sát saıyn hál kete bastady. Sol kezde Kech eppen basyp aıýdyń qasyna taıap ákesiniń ótkir naızasyn sermep qaldy. – Sodan keıin she?.. – dep surady Klosh-Kýan. – Sodan keıin biz qaıtyp kettik.
Sol kúni tús aýǵannan keıin aýyldaǵylar uzaq sóılesti. Kech qaıtyp oralǵannan keıin, aýyl basshysy adam jiberip ony kelýge shaqyrdy. Biraq Kech ábden qaljyraǵanyn, áli quryǵanyn aıtyp barýdan bas tartty. Ol úıiniń kóp adam otyrýǵa yńǵaıly ekenin, eger aýyl basshysy jınalys ashqysy kelse úıine kelýin aıtty.
Klosh-Kýan qasyndaǵylaryn ertip Kechtiń jańa úıine keldi. Tamaqtanyp otyrǵan Kech olardy jyly júzben qarsy aldy. Klosh-Kýan oǵan eki jas ańshynyń onyń aıýdy qalaı jaıratqanyn óz kózderimen kórgendikterin aıtty. Sodan soń Kechke qarap ózgeshe únmen: – Qandaı aıla-tásil istetkenińdi bilgimiz keledi? Sıqyrlyq pen dýalyq ádisin istettiń be?.. – dedi. Kech basyn kóterdi de sál jymıdy. – Joq, aǵasy. Men basynyń dymy keppegen balamyn, sıqyrlyq pen dýalyqtyń ne ekenin bilmeımin ǵoı. Kerisinshe, men polıar aıýyn ońaı qolǵa túsiretin ádisti oılap taptym. Ol sıqyrdyń emes, aqyldyń jemisi. – Sol ońaı ádisińdi aıtyp berseń qaıtedi? – dedi Klosh-Kýan tebirengen qalyppen. – Árıne, aıtyp bereıin. Bul tym ońaı. Mine bylaı…
Ol kıttiń murtshasynyń jińishke bir bóligin alyp shyǵyp olarǵa kórsetti. Kıt murtshasynyń shet jaǵy pyshaqtyń basy tárizdi tym úshkir eken. Kech ony doǵasha dóńgelektedi de qoıa bere salyp edi, qatty ekpinmen baryp alysqa qadaldy.
Sodan soń ol taǵy bir parsha ıtbalyq etin kórsetti. – Mine, osylaı, – dedi ol. – Aldymen kıt murtshasymen sheńbershe jasap, ony ıtbalyqtyń etiniń arasyna qystyramyz. Sosyn ony qarǵa tastap muzdatamyz. Ashyqqan aıý domalaqtalǵan etti jeımin dep ımektelgen murtshany jutyp alady. Domalaqtanǵan etti aıý jegen soń ystyq jalyn sharpyp, murtsha qatty ekpindi kúsh shyǵarady. Bul kúsh aıýdyń janyn jahannamǵa jiberedi. Sodan keıin ony jaıratý qıynǵa soqpaıdy. Osyndaı qarapaıym ǵana ádis qoldandym, – dedi, ol aǵynan jarylyp.
Úg-Lúk: «O, o», al Klosh-Kýan: «A, a», – desti, tańyrqap. Árkim ózinshe tańǵalystaryn bildirip jatty. Aýyl arasynda ańyzǵa aınalyp bara jatqan istiń baıybyna barlyǵy derlikteı kóz jetkizgendeı boldy.
Mine, bul Polıar teńizi jaǵasynda ómir keshken Kech atty azamattyń áńgimesi. Sıqyrlyqtyń ornyna aqyl oıyn istetken ol qorashtaý qar úıden aýyl basshysy dárejesine kóterildi. Onyń basqarýymen aýyldastary jaqsy kún keshirdi. Endigári, eshkim de túni boıy ashtyqtan azaptanbaıtyn boldy.
Aǵylshyn tilinen aýdarǵan Dúısenáli ÁLIMAQYN
"Qazaq ádebıeti" gazeti
