Sulý álemniń sýretshisi

3225
Adyrna.kz Telegram
(Esse)
Jýrfak kórmegen jazýshy
Aıta-aıta Altaıdy,
Asqar Altaı qartaıdy.
Talaptandy kóp oqyp,
Talaı adam marqaıdy.
(Jýrnalıstik folklordan)
Bir kezde jýrfakqa túsken jetkinshekterdiń bári shetinen jazýshy bolýǵa qumartyp turatyn-dy. Jýrnalıstıka fakýlteti qalamgerlikke mandat beretin kıeli shańyraq tárizdi edi ol tusta. Alǵashqy kýrsta-aq jýrfaktyń qyz-jigitteri kórkem dúnıe jazýdy daǵdyǵa aınaldyra bastaıdy. Aldymen óleń óredi. Sosyn qara sózge qulash urady. Barshaǵa belgili besinshi jataqhananyń turǵyndary sol tusta modaǵa aınalǵan novella degen ǵajaıyp janrdy jappaı tóńirekteıtin. Bárimiz de sóıttik. Burqyratyp óleń jazdyq. Biraq uıqasyn tapsaq, quıqasyn tappaı daǵdardyq. Óleńdi ońdyrmaǵan soń, áńgime janryna uryndyq. Ony da qaryq qylmadyq. Jalpy, jýrfakta oqıtyndardyń birazy osy joldan ótedi. Ózderin ár salada synaıdy. Sóıtip, osylaısha basyńdy taýǵa da, tasqa da soǵyp kóresiń. Solaı... Áıteýir, sanań bolsa, kóp uzamaı-aq kórkem sózden alystaý ekenińdi sezesiń. Aqyry eshteńe shyqpaǵan soń ózge súrleýge túsesiń. Ony tabý da ońaı emes. Muhtar Shahanovsha aıtqanda, «jol izdeısiń áli eshkim bastamaǵan»... Báribir arqaly aqyn nemese jampoz jazýshy bolý úshin jýrfakta oqyp, Temkeńniń tepkisin kórip, besinshi jataqhanada birer jyl túnep shyǵý kerek sekildi bolatyn da turatyn.
Jo-o-oq, jýrfaktyń mańaıyna jolamaǵandar da eshkimnen kem qalam siltemeıtin kórinedi. Sol tusta elimizdiń shyǵys óńirinde týǵan úsh jigittiń shyǵarmashylyǵy ózime edáýir áser etti. Úsheýi de prozaık. Talǵat Keńesbaev, Asqar Altaı, Talaptan Ahmetjan... Úsheýi úsh túrli. Minezi de, máneri de bólek. Týmysynan romantık Talǵat Keńesbaev óte aqkóńil. Qashanda qazaqty ǵana emes, kúlli álem jurtyn aıalap otyrǵany... Únemi qurby-qurdastaryna erkeleıdi de júredi. Bolmashy nársege tez renjip qalady. Biraq keshke deıin kek saqtap, tymyraıyp júrý ádetinde joq. Óz ustanymy, óz fılosofııasy bar. Óz álemine jan balasyn jolatpaıdy. «Franýz átiriniń ıisi» degen alǵashqy kitaby jaryqqa shyǵyp, kóńil-kúıi kóterińki júrgen shaǵy edi. Qatty qysqan judyryqtaı typ-tyǵyz, dene turqy shap-shaǵyn Asqar Altaı – qarshadaıynan taý-tasqa órmelep, qalyń toǵaıdyń ishinde aıýmen alysyp, jolbaryspen julysyp, qonjyqpen oınap ósken perzent. Tabıǵattyń qyr-syryn jetik biledi. Peızaj jazýdyń sheberi. Jurt kóre qoımaǵan nárseni áp-sátte ilip túsedi. Tosyn taqyryptardy taýyp alady. «Qyzyl bóltirik, «Kóz» degen áńgime-povester jazyp, eldi tań qaldyryp turǵan kezi edi bul. Ómirlik taqyryby Altaıdy qara sózben jyrlaýdy sol kezde-aq bastap ketken-di... Al boı-soıy kelisken Talaptan ana ekeýindeı ekpindi emes. Aqyryn sóılep, anyq basady. Qyzba minezi joq. Oılanyp sóıleıdi. Qatty oıǵa berilip ketse, tipti sóılemeıdi de. Sonysy ózine keremet jarasady. Talaptannyń tylsym tynyshtyǵyn buzǵyń kelmeıdi mundaıda. Kózi muńdy ári tunyq. Sál ǵana kúlimsiregeniniń ózi kóńilge shýaq uıalatady.
Osy úsheýdiń eshqaısynyń da biz bitirgen KazGÝ-ge qatysy joq-ty. Oǵan ózderi sonshalyqty yqylasty da emes. «Shirkin-aı, nege KazGÝ-de oqymadym eken» dep qapalanyp, qamyǵyp júrgen qalamger dostarymdy kórmedim. Ol kezde áli Asqar Altaıǵa aınala qoımaǵan Asqar Alpysbaev KazPI-diń túlegi edi. Al Talaptan men Talǵat tipti Almatyda da oqymaǵan. Talǵat N.Krýpskaıa atyndaǵy Semeı pedagogıkalyq ınstıtýtyn bitirgen. Talaptan bolsa, Óskemen qurylys-jol ınstıtýtynyń óndiriske daıarlap shyǵarǵan mynaý degen myqty mamanynyń bireýi.
Óz mamandyǵymen jumys istese de, bıik beleske shyǵatyny anyq edi. Onyń ústine, ózi sondaı uqypty, minezi jaıly Talaptannyń salǵan qurylystary ǵasyr ótse de miz baqpaı turatynyna kúmán joq-ty. Biraq ol jazý ónerin tańdady. Sóıtip, shyǵystyń úsh jigiti ádebıetke úsh jaqtan olja saldy. Baýbek Bulqyshevtiń «Tyńda, Shyǵysuly!» deıtini sekildi úsheýine de bizdiń bazynamyz júretin edi. Úsheýi de qaljyńymyzǵa kónetin, ázilimizge shydaıtyn, oıynymyzdy kóteretin. Sol kúnder endi eles...
Jalpy, bizdiń stýdent shaǵymyzda Altaıdan shyqqan jazýshylar qazaq prozasynyń túndigin jelpildetip turdy. Ádebıetimizdiń klassıgi Qalıhan Ysqaqovtyń qarasózdegi sheberligi talaıdy tamsandyratyn ári mysyn basatyn. Áıgili «Qońyr kúz ediniń» avtoryn bir kórgenińe máz bolasyń. Ol kezde ózi symbatty, ózi asqaq, Kerbuǵy tektes Oralhan Bókeevtiń ár shyǵarmasy útir-núktesine deıin oqylady. Oǵan eliktep ekiniń biri áńgime jazady, árkim óziniń Muztaýyna órlep, qııalyndaǵy Qar qyzyn izdep ketedi. Oralhannyń kórkem oıyn, sulý sózin jata-jastana oqyp, sanaǵa sińirgen árqaısymyzdyń kókirek kenishimizde bir-bir Qońqaıymyz bar edi. Qyr Qońqaıy, Syr Qońqaıy... Aq Qońqaı, Qara Qońqaı... Adaı Qoqaı, Alban Qońqaı, Tama Qońqaı, Tana Qońqaı... Sóıtip, biz jan balasyna uqsamaıtyn qyńyr Qońqaıdy Altaıdyń aýmaǵynan alyp shyǵyp, qazaq dalasynyń bar aımaǵyna qonystandyrdyq. Sirá, kórkem dúnıeniń qudireti degen osy shyǵar. Oraǵańnyń izin ala qalam ustaǵan Dıdahmet Áshimhanov pen Álibek Asqarovtyń da oqyrmanyn aýzyna qaratyp turǵan shaǵy edi bul. Tek óz qalamgerlerimizge ǵana emes, qazaq jurtynda ósip-ónip, KazGÝ-di bitirip, keıin áıgili «Máńgilik shaqyrý» men «Kóleńkeler taltúste joǵalady» degen shyǵarmalardy jazǵan orys jazýshysy Anatolıı Ivanovtyń týyndylaryna da kádimgideı yntamyz aýatyn. Alpaýyt jurttyń qalamgeri bolǵany úshin emes, bizdiń topyraqta ómirge kelgeni, ózimiz bitirgen oqý ornynda oqyǵany úshin qadirleıtinbiz. «E, Altaıdaı ásem jerde týǵan soń bular qulashyn keń siltemeı qaıtedi» dep syrttaı qyzyǵamyz da qoıamyz.
Endi, mine, sol Altaı, ór Altaı, asqaq Altaı, asqar Altaı taǵy bir tańǵajaıyp qalamgerdi halqymyzǵa tartý etipti. Ol teńdessiz talant Talaptan Ahmetjan edi. Jýrfak kórmegen jazýshy dosym mamandyǵy qurylys ınjeneri bolsa da, sol jýrfakty arda emgen, oǵan qosa, kórshi fılfaktyń shabytty shańyraǵynda, shynaıy sheberhanasynda shyńdalǵan qyz-jigitterden kem túsken joq.
«Jýrfak jazýǵa emes, jazbaýǵa úıretedi» degen qısyndy sóz bar. Munyń mánisi mynada. Bir kezdegi jalǵyz jýrnalıstıka fakýltetine eldiń túkpir-túkpirinen eń tańdaýly talapkerler túsetin-di. Básekelestik kúshti bolǵan soń naǵyz shyǵarmashylyq orta qalyptasady. Oǵan ár «qaıyńynyń basyn óleń basyp qalǵan» (Baqytjan Abyzov) Almatynyń aqyndyq aýrasyn qosyńyz. Aýyldan shaıyr bop, shaıtan qýyp kelgen seriler aınalasyn anyqtap kórgennen keıin et pen teriniń arasyndaǵy jelikten bir-aq kúnde arylady. Biz de solardyń soıynan edik. Gúlnár syndy (Salyqbaeva) aqynmen birge oqyǵan soń, óleńdi qoıdyq, qara sózdiń qarajorǵasy Talaptan syndy qalamgermen qatar júrgen soń áńgime jazýdy sap tyıdyq. Haltýradan saqtap qaldy bizdi olar.
Aıtpaqshy, bizdiń Gúlnár da sol Talaptan týǵan shyraıly shyǵystyń qyzy. Sóıtip, bizdiń «batysymyzdyń shyǵys bop ketýine» jýrfak kórmegen Talaptannyń da yqpaly bolyp edi bir kezde...
Qos gazettiń qolqasy
Kim bul iske tózer-di,
Qınalmaı-aq, ózi erdi.
Qurylysshy bolsa da,
Kirpish emes, sóz órdi!
(Jýrnalıstik folklordan)
Aldymen onyń esimin estidik. Jas qalamgerlerdiń jıynynda ma, álde shyǵarmashylyq jastar festıvalinde me, áıteýir bir berekeli basqosýda Talaptanǵa Ákim aǵa Tarazıdiń ózi nazar aýdarypty. «Bolashaqta osy baladan myqty jazýshy shyǵady» dep batasyn beripti. Jylt etken jaǵymdy jańalyqty qalt jibermeıtin ábjil jýrnalıst Qaınar Oljaı sol ádebı jıynnan soń ózimiz qyzmet istep júrgen «Lenınshil jasqa» kólemdi maqala jarııalady. Umytpasam, sol maqalanyń bir taqyrypshasyn «Tarazıdi tańyrqatqan Talaptan» dep qoıǵan-dy. Azýyn aıǵa bilegen Tarazı túgili kókezý bilimpaz Talǵat Batyrhandy tań qaldyra almaı júrgen biz bul jańalyqqa beı-jaı qaramadyq. Ol kezde Tarazı tárizdi klassıkterdiń kóńil aýdarýy jas qalamgerlerdiń baǵasyn birden bıiktep jiberetin. Áýpirimdep áńgime jazyp júrgen qyz-jigitterdiń qaı-qaısysy da Qaınekeńniń maqalasyn oqyǵan soń bir jelpiniskeni ras.
Talaptan degende taǵy bir jaıt eske túsedi. Sol tusta bala bitken krossvord pen rebýs sheshýge qumar edi. Gazetke jarııalana qalsa, bar jumysty jınap qoıyp, sóz saıystyryp, tor kózderdi toltyryp bolǵansha tolastamaıtynbyz. Ásirese, bizben birge oqyǵan aqyn Baýyrjan Úsenov «Krossvordtan shyǵarmyz bir kúnderi, Bir-bir uly aqynnyń esimi bop» dep óleńdetip otyryp, gazet betin ábden shımaılap tastaıtyn. Bizdiń dáýirimizde Shyǵys Qazaqstan óńirinen ortalyq basylymdarǵa ózi qurastyrǵan krossvordtaryn únemi joldap turatyn, tipti arnaıy kitap shyǵaryp úlgergen Talaptan Imanbaev degen egdeleý kisi bolýshy edi. Sol qoltoqpaqtaı ǵana Talaptan aǵamyz «Lenınshil jastyń» redakııasyna da tóbe kórsetip ketken-di. Baıyrǵy tanysymyz jasamys Talaptannan keıin týra sol óńirden taǵy bir jas Talaptannyń shyǵýy bizge kádimgideı áser etti.
Bul Talaptan tegin bolmady. Bir kúni onyń «Aıqasqa» degen áńgimesi jas jazýshylardyń «Arman qanatynda» atty dástúrli ujymdyq jınaǵynda jaryq kórdi. Jaı áńgime emes, áserli áńgime. Janyńdy baýraıdy, júzińdi jylytady, júregińdi qozǵaıdy. Endi qarańyzshy ózińiz... «...Qalaı desek te, Tabıǵat-ana tam-tumdap ótkendegi ómir paraqtaryn tól perzentterine oqytyp keledi, kókeıine toqıtyndar kóktemgi búr jarǵan jas búrshikten de, kúlimdeı syldyraǵan Kúrshimniń erke aǵysynan da, samalmen teńselgen jýsannan da, saıyn dalaǵa saǵynysh kúıin tókken boztorǵaı úninen de, aınalanyń bárinen sabaq alady; al kókeıine toqymaıtyndarǵa osynyń bári aıýdyń qulaǵyna dombyra oınaǵanmen birdeı...». Kórdińiz be, jıyrmadan endi ǵana asqan jas jigit aq qaǵazdyń betinde qalaı-qalaı kósiledi?!
Talaıǵa arman bolǵan sol «Arman qanatynda» jınaǵy qalamgerligińe jol ashyp, jón silteıtin berekeli baǵdar, bıik beles sekildi edi. Oǵan shyǵarmasy shyqqan da armanda, shyqpaǵan da armanda. Bul kitaptardyń jaryq kóre bastaǵanyna bes-alty jyl ótken kezde talantty synshy Qanıpash Mádibaeva sol ýaqytqa deıin jarııalanǵan áńgimelerdi taldap-tarazylap, «Asyl arman arzandamasyn» degen maqala jazǵanyn, ony jurt izdep júrip, jappaı oqyǵanyn umyta qoıǵanymyz joq.
Osylaısha Talaptan ádebıet álemine Aıqasqasyn aýyzdyqtap, jelmen jarysa júıtkip keldi. Onyń jazý ónerindegi júırik tulparynyń shabysyna qarap, qatarlastarynyń birazy tańdaı qaqty. Tań qalatyndaı bar edi. Ár áńgimesin ıin qandyryp ıleıdi. Sózben sýret salady. Jylqynyń tabıǵatyn jetik biledi. Aýyl ómirin jerine jetkize sýretteıdi. Al endi týyndylarynyń tilin aıtsańyzshy. Ár sózin kirpish qalaǵandaı ádemi úılestirip, tegistep-tekshelegen de qoıǵan. «Oınaısyń qurylys ınjenerimen...» destik. Shynynda da sol kitapqa kórik berip turǵan áserli áńgimeniń biri osy «Aıqasqanyń» ózi edi.
Sol Aıqasqa tektes Talaptan ádebıet áleminde kósile shapty. Tizginin eshkim tartqan joq. Irkýdiń de qajeti bolmas edi. Ol arynyn arqan kerip toqtata almaıtyndaı surapyl talanttyń ózi boldy.
Óskemende oblystyq teleradıokompanııada qyzmet istep júrgen Talaptan Almatyda ótetin jıyndarǵa únemi kelip turatyn. Sondaı kúnderde tanystyq. Shamasy, Asqar Altaı jaqyndastyrdy-aý deımin. Bir kúni bizdiń «Lenınshil jastyń» shyǵys óńirdegi menshikti tilshisiniń orny bosady. Semeı, Pavlodar, Shyǵys Qazaqstan oblystaryna jaýapty tilshiniń jumysy Talaptannyń yńǵaıyna keletin edi. Shyǵarmashylyqpen erkin aınalysýyna jol ashylady. Bastyǵymyz Ýálıhan Qalıjanǵa usynys aıttyq. Márt minezdi Ýálıhan aǵa birden kelisti. «Shaqyryńdar!». Sodan Talaptandy qýantyp jatyrmyz. Ol da birden kelise ketti. Almatyǵa jıi baryp-turýyna, ádebı ortamen jıi aralasýyna jol ashylatyn boldy.
Sol eki ortada oǵan ádebı ortamen odan ári jaqyndastyratyn usynys túskeni. Biz bolashaq menshikti tilshimizdi redakııaǵa shaqyrǵanbyz. Talaptan Almatyǵa kelip, basshylarmen sóılesti. Aldaǵy josparlaryn belgiledik. Keshke men ony úıge ertip kettim. Ol óte balajan edi. Úıge qonaq kelse qutyryp ketetin meniń mazasyz balalarymmen asyqpaı áńgimelesip, solardyń adam óltiretin qıqy-jıqy suraqtaryna erinbeı jaýap berdi. Tańerteń ol úıden shyǵarda sóz ben sóılemdi endi qurap júrgen bizdiń Dáýren buzyq «Palathan aǵa, Lázzatqa sálem aıt», – dep shyǵaryp salǵany esimizde.
«Lenınshil jastyń» bas redaktorymen áńgimelesýden ótip, tek qyzmetiniń rásimdelýi ǵana qalǵan Talaptanǵa aıaq astynan «Qazaq ádebıeti» gazeti qolqa saldy. Dálirek aıtqanda, Dıdahmet Áshimhanov telefon shaldy. «Dostyq nıetteriń úshin senderge rahmet! Tek qana buıryq kútip otyrǵan kezde yńǵaısyzdaý ekenin de túsinemiz. Biraq onyń «Qazaq ádebıetine» kelgeni durys. Ýálıhan aǵalaryńa ózimiz aıtamyz», – dedi.
Sóıtip, Talaptanǵa jastyqtyń jalaýy – «Jas Alashta» jumys isteýdiń sáti túspedi.
Adam janynyń ınjeneri
Jurt balasyn tildemeı,
Jan adamdy kúndemeı,
«Tuma» demeı, «Muń» demeı,
Jazyp shyqty úndemeı!
(Jýrnalıstik folklordan)
Ol Almatyǵa aýysqan soń birden bizdiń býynǵa qosyldy. Jaqsy kúnderimiz bastaldy. Jas edik. Jalyndy edik. Tegeýrindi edik. Tatý edik. Aramyzdan qyl ótpeıtin edi. Bárimizdiń de kókirek kenishimiz kirlemegen kez edi bul. Talaptannyń ózi kórkem sózben kestelegendeı, bastaýy bylǵanbaǵan taza bulaq edik.
Jastyq shaqta top bolyp júrgendi janyń qalaıtyny ras-ty. Jarytýsyz jalaqymyzǵa jaldaıtyn qurqyltaıdyń uıasyndaı páterimizdi osy kúngi bes juldyzdy qonaq úıden kem kórmeıtinbiz. Kezdese qalsaq, qaljyńnyń túbin túsiremiz. Ázilimizdi árlep aıtamyz. Sózimizdi soıyldaı silteımiz. Syn sadaǵyn shirenip turyp tartamyz. Ol kezdegi ortamyzdaǵy jalǵyz súrboıdaq Asqar Altaıdy qaljyńmen qajaý, retti de, retsiz de irep soıý eń bir súıikti isimizdiń biri-tin. Talǵat Keńesbaev maǵan qosylyp alyp, Asekeńdi áýreleýge kirisetin. Oǵan qyńq etken Asqardy kórmedim. Azýyńdy batyrsań da ashýlanbaıdy. Basynan bassań da bylq etpeıdi. Qaıta yrq-yrq etip, tolassyz kúlip, ózińdi jyndy qylady. Al Talaptan mundaıda ádemi kúlimsirep, jaı ǵana jymıyp otyratyn-dy. Ara-tura aq dombyrany qolǵa alyp, áýeletip án shyrqaıdy. Daýysy ádemi, biraq báribir muńdy. Shynynda da muń onyń mańaıynan uzamaıtyn mýzasy sııaqty edi. «Muń» degen áńgime jazǵany, tipti bir kitabyn «Muń» dep ataǵany sodan shyǵar.
Búkil shyǵarmasynan onyń óz bolmysy aıqyn kórinetin. Tazalyq. Tektilik. Talǵampazdyq. Turaqtylyq, Tııanaqtylyq... Osy qasıetterdiń bári de oǵan tán edi. «Tuma», «Muń», «Shárbat», «Aq jańbyr», «Sulý men sýretshi» degen týyndylarynyń taqyryby da onyń minez-qulqymen keremet úndesetin.
Tańǵy shyqtaı móldirlik Talaptannyń shyǵarmalarynda ǵana emes, shańyraǵynda da tunyp turatyn. Jan jary Rızanyń meıirli júzi, berekeli dastarhany, ár kúnin baqytqa balaıtyn qanaǵatshyldyǵy, ekeýiniń bolmys-bitiminiń ǵajaıyp úılesimi jurt nazaryn aýdarmaı qoımaıtyn. Balalary da sondaı tárbıeli edi. Ásirese tulymshaǵy jelbiregen súıkimdi qyzdary Talaptandy aıryqsha jaqsy kóretin. Sheksiz baqytty edi olar. Janymyzdy jylytyp, júregimizdi jýyndyryp alǵymyz kelse, Talaptan men Rızanyń shattyq kernegen shýaqty shańyraǵyna baratynbyz.
Bas qosatyndar sol «shyǵystyń shaıyrlary» – Talǵat, Asqar, Talaptan jáne men. Taý kórip ósken úsh noıan men jalǵyz taly joq jazyq dalada jortyp júrip jetilgen biz tań atqansha aıtysamyz. Otyzdan asqansha birde-bir boıjetkenge boıyn aldyrmaı, syryn bildirmeı, uzaqqa sozylǵan aýyr boıdaqtyqtyń dámin armansyz tatqan Asqar Altaı syńar ezýlep, eshqaısymyzdyń aýzymyzdy ashtyrmaıdy. Tek Talaptan ǵana toqtatady ony. Minezimen meńzeıdi, mánerimen tuspaldaıdy, mysqylymen jasqaıdy. Altaıdyń Aıqasqasyn bas bildirgen Talaptanǵa Asqar Altaıdy jýasytý buıym bop pa?!
Qazir sol úsheýdiń ekeýi aramyzda joq. Talaptan da, Talǵat ta máńgilik mekenine bet túzedi. Endigi áńgimeniń bári estelik.
Keıin túrli qalaǵa kóshtik. Túrli jolǵa tústik. Bir-birimizden jyraqtadyq. Biraq baıaǵydaı kúnde bas qospasaq ta, syılastyǵymyz úzilmedi. Ara-tura kezdesip turdyq. Talaptan aramyzdan shyqqan alǵashqy memlekettik qyzmetshi edi. Buqaralyq aqparat mınıstrliginiń bir salasynyń tutqasyn da, topsasyn da myqtap ustap turdy. «Parasat» jýrnaly bas redaktorynyń orynbasary, Jazýshylar odaǵy basqarmasy tóraǵasynyń orynbasary boldy. Qyzmeti ósti, bedeli artty. Biraq qansha jolyqsaq ta, Talaptan sol qalpynan aınymady. Sol baıaǵy kúlimsireý... Sol baıaǵy jyly jymıys... Sol baıaǵy bııazylyq... Sol baıaǵy muń...
Talaptannyń ómirden ozǵanyn Dıdahmet aǵadan estidim. Eshqaısymyzǵa naýqastanyp júrgenin sezdirmepti. Astanadan Almatyǵa jettim. Jazýshylar odaǵynyń ǵımaraty aldynda adam óte kóp jınaldy. Abyz aqsaqal, qart qalamger Ázilhan Nurshaıyqov bastaǵan aqyn-jazýshylar Talaptanmen qoshtasýǵa kelipti. Qaraly jıynda Ázilhan aǵadan soń sóz sóıledim. Sóz sóıleýge tıis edim. Kókiregimde túıdektelip, túınektelip turǵan sherdi aqtarǵym keldi.
«Búgin jaqsy dos, adal azamat, naǵyz jazýshy aramyzdan attanyp barady. Onyń atyna qatysty atalǵan osy epıtetterdiń bári shyn kóńilden aıtylady. Bolmysy bólek, minezi erek boldy. Pendeler arasyndaǵy perishtedeı bop buıyǵylaý ǵumyr keshti.
Bizdiń býyn ádebıetke jas periniń kelgenin sekseninshi jyldardyń ortasynda Qaınar Oljaı jazǵan Tarazıdy tań qaldyrǵan Talaptan týraly maqaladan oqyp bildi. Ol sodan bastap ádebıet álemindegi Muztaýy men Alataýynyń basyna qaraı órleı berdi. Óskemennen qurylystyń oqýyn bitirgen órimdeı jas ınjener arǵymaǵyn kósilte shaýyp, shyn mánindegi adam janynyń ınjenerine aınaldy. Qasıetti qalamnyń naǵyz ıesi kelgen soń kóbimiz kórkemsóz maıdanyn óz erkimizben tastap, qashyp shyqtyq. Al Talaptan sulý álemniń sýretin salyp, ádebıettegi bıik belesterin baǵyndyra bastady.
Tustastarynyń bárinen onyń tabıǵaty bólek boldy. Bárimizdiń aramyzdan ol sonysymen erekshelendi. Biz ótirik aıta bilemiz. Al ol aıtpaıtyn. Aıta da almaıtyn. Aıtqan kúnde de onysy ótirikke uqsamaıtyn qısynsyz birdeńe bolyp shyǵar edi. Biz kólgirsı alamyz. Ol ondaıǵa barmady. Biz jylap bolyp kúle alamyz. Kúlip bolyp jylaı salamyz. Ol ondaıdy bilmedi. Biz kirlep ketip tazalanyp jatamyz. Tazalanyp alyp, qaıta kirleıtinimiz bar. Al ol júregine kir juqtyrmaýǵa tyrysty. Tula boıyn, jan dúnıesin kúl-qoqystan aýlaq ustady. Ol mynaý jalǵan ǵumyrda kirlep te úlgergen joq. Osy bolmys-bitiminiń belgileri tumadaı tunyq shyǵarmalarynda kórinis tapty.
Mine, biz pendeler arasynda bólek minezimen erekshelenip turatyn osyndaı qalamgerden aıryldyq. Ádebıetke Aıqasqasyn minip kelgen Talaptan sol álemniń marǵasqasyna aınalyp, máńgilik mekenine ketip barady.
Shetinen talantty, shetinen suńǵyla, shetinen jumbaq Altaıdan shyqqan jazýshylar sekildi Talaptan da aıryqsha ǵumyr keshti. Endi, mine Oralhan aǵasy erttep bergen Tortaı mingen aqboz at pyraqqa aınalyp, Altaıdyń taǵy bir ataqty jazýshysyn arqasyna qondyryp, zeńgir kókke ushyp bara jatyr.
Hosh, Talaptan! Sulý álemniń sýretshisi! Aldyń peıish, artyń kenish bolsyn!».
Osylaı dedik Talaptan dospen qoshtasar sátte... Oǵan da, mine, on eki jyl ótipti...
Joǵaryda aıtqanymyzdaı, shynynda da bizdiń zamanymyzda «Jazýshy – adam janynyń ınjeneri» degen qanatty sóz bar edi. Talaptan Ahmetjan shynynda da ınjener, ınjener bolǵanda da, oqyǵan-toqyǵany kóp naǵyz zııaly ınjener edi. Jan dúnıeńe úńile biletin. Úńilgende jaqsylap úńiletin. Ózińdi aıalap, tulǵańdy saıalap turyp úńiletin.
Al, búgin biz onyń jadymyzda qalǵan jan-dúnıesine úńile aldyq pa, bilmeımin...
Jas jubaılar valsi
Sáti kelip turǵan is,
Seni bastar shyńǵa alys.
Súıgen jaryn tabýǵa,
Sebep boldy bir vals.
(Jýrnalıstik folklordan)
Talaptan men Rıza... Qyz ben jigit túrli jaǵdaıda tanysady. Bireý kóshede, bireý kınoda... Bireý poıyzda, bireý perronda... Bul ekeýi birin-biri alǵash ret teatrda kórgen. Teatr bolǵanda, ataqty ártister oınaıtyn kásibı teatrda emes, jastar men stýdentterdiń basyn quraǵan halyq teatrynda jolyqty. Onda da sol teatrdyń zalynda nemese foıesinde emes, tup-týra sahnasynda tanysypty. Sol tanystyq ómirdiń sahnasynda jalǵasyp júre bergen.
Bylaı bopty. Birde Rıza qurbysyna erip halyq teatrynyń jańa qoıylymyna barady. Pesadaǵy kóriniske sáıkes, jastar sahnaǵa vals áýenine terbetilip, bılep shyǵýy kerek eken. Qyz-jigitter ózara juptala bastaǵanda bir jigitke bıleıtin boıjetken jetpeı, oqshaýlanyp jalǵyz qalady. Sol jigitpen jup qurap bılep shyǵý úshin zalda qannen-qapersiz kórermen bop otyrǵan Rıza sahnaǵa shaqyrylady. Ol ádepkide «barmaımyn da barmaımyn» dep azar da bezer bolady. «Bir ret bılep berseń jetedi» dep qıylady rejısser. Qyz ázer kelisedi. Biraq olar valsti sol bılegennen mol bıledi. Sahnada kezdeısoq joly toǵysqan qyz ben jigit keıin jarasymdy jupqa aınaldy.
Ómirdiń ay-tuysyn birge kórdi. Tórt perzent súıdi. Shırek ǵasyr baqytty ǵumyr keshti. Bir aqynnyń «Kezdeısoqtyq jasasyn, kezdeısoqtyq, Keziktirgen senimen ekeýmizdi» degen óleńi bar edi. Quddy sol...
Sonymen, teatr sahnasynan ómir sahnasyna kóshken erekshe vals... Kez-kelgen kórkem shyǵarmaǵa suranyp turǵan sıýjet. Shynymdy aıtsam, qansha jyl birge júrsek te, Talaptan men Rızanyń qalaı tanysqanynan habarym joq eken. Osyny Qaragóz Simádildiń Rızadan alǵan suhbatynan oqyp, tań qaldym. Jas áriptesim qalamger dosymnyń jan jarynyń júrek kiltin taýypty. Al júrektiń kilti tabylsa, onyń kózi ashylady, áserli áńgimeniń tıegi aǵytylady.
Bolashaq shańyraqtasymyzben bir mekende týyp, bir kóshede oınap, bir mektepte oqyp, sóıtip, aýyldyń arǵy betinen bergi betine qyz alyp qashqan biz beıbaq tanysyp otaý qurý degenniń ne ekenin bilmeıdi ekenbiz. Kózimizdi tyrnap ashyp, tirshiliktiń júzin kórgeli tanys bolsaq, qaıdan bileıik... Al bizdiń Talaptan men Rızanyń tanysýy men tabysýy naǵyz romantıka. Sol tanystyqqa jas jubaılar valsiniń sebep bolǵanyn kórmeısiń be?!
Tumadaı tunyq Talaptan men rııasyz minezdi Rızanyń ómiri de ádemi valske uqsaıtyn edi. Olardyń tirshilik aǵysymen terbelgen valsinde eshqandaı falsh bolmaıtyn. Qarym-qatynastary tym shynaıy edi. Bir-birin qas-qabaǵynan uǵatyn. Qashan barsań da, shańyraqtary shattyqqa tolyp turatyn. Muhtar Shahanov aǵamyz bir óleńinde «Jubaılar bar áńgimesi taýsylǵan, Al mahabbat – taýsylmaıtyn áńgime» demeýshi me edi? Bulardyń áńgimesi eshqashan túgesilmeıtin. Bir-birin tyńdaýdan jalyqpaıtyn. Biri aıta biletin, ekinshisi tyńdaı biletin.
Olar Almatyǵa qonys tepken ádepki jyldary qazaq jastarynyń qaırat-jigeriniń arqasynda eleýli eldimekenge aınalǵan «Shańyraqta» turdy. Jurttyń bári joqtan bar qurap, qolyna ne tússe, sony jamap-jasqap, baspana salyp jatqanda, Talaptan kásibı qurylysshy retinde iske kiristi. Tirliginiń bári tap-tuınaqtaı. Syzdy, jobalady, qalady, árledi, sándedi... Aqyry uıadaı úı turǵyzdy. «Shańyraqtyń» taǵy bir shıraq turǵyny Ánýarbek Áýelbek ekeýi kórshi edi. Sol jyldarda bul bir óziniń salt-dástúrleri bar erekshe aýyl bolǵan-dy. «Shańyraqtyń» aryny qatty aqyn-jazýshylary keýdesin eshkimge bastyrmaıtyn. Sol shaıtan minez shaıyrlardyń ortasynda tomaǵa tuıyq Talaptannyń ózi eptep ashylyp, salıqaly sóz aıtyp otyratyn. Shynynda da «Shańyraqty» qarymy bólek talantty qalamgerler meken etti. Erkin oıly seriler men periler, shıryǵyp turar shaıyrlar men baqsylar Talaptandy tyńdaıtyn. Keıin qyzmet ornynan úı alǵan Talaptan «Shańyraqtaǵy» «Kishi Jazýshylar odaǵyna» Ánýarbekti tóraǵalyqqa taǵaıyndap, ózi «Jetisý» jaqqa kóship ketti. Ánýarbek báribir Talaptannan tamyryn úzgen joq. Aqparat keńistiginde az ýaqyt samǵasa da, aıryqsha iz qaldyrǵan «Ádebıet aıdyny» gazetinde biri bas redaktor, biri orynbasar bolyp, tize qosyp eńbek etti.
Úıdegi baby men shyǵarmashylyq baǵy Talaptandy qazaqtyń qabyrǵaly qalamgerine aınaldyrdy. Ol tek jazǵandy bildi. Áńgimeleri men povesteri úzdiksiz jarııalanyp jatty. Biraq qalamyn damylsyz silteıtin jaıdaq jazarman bolǵan joq. Az jazdy, saz jazdy. Qazaqtyń qara sóziniń ár árpin aıalap otyryp, aq qaǵazdyń betine kórkem kesteledi. «Aqtotyny», «Qara kúzdi», «Qala men qarııany», «Tumany», «Tórt kándendi», «Óń men tústi», «Aıaqtalmaǵan hatty», «Tergeýdi», «Mahabbat áýenin» qazaq ádebıetiniń qazynaly qoryna qosty. Onyń áńgime-povesteri jappaı oqyldy.
Talaptan jan jaryn teatr sahnasynda beker kezdestirmepti. Týyndygerliginiń bir bóligi teatrmen baılanysty boldy. Drama janry onyń qolaıyna jaqty. «Eki júrek», «Qaratorǵaı», «Tazsha bala», «Sulý men sýretshi» degen pesalary kórermendi sahna aldyna jipsiz baılady. Jas dramatýrgtiń shyǵarmalary M.Áýezov atyndaǵy Qazaq akademııalyq drama teatrynda jáne Ǵ.Músirepov atyndaǵy jastar men balalar teatrynda qoıyldy.
Talaptan Ahmetjan Qazaqstan Jazýshylar odaǵy basqarmasy tóraǵasynyń orynbasary bolyp qyzmet istegen jyldarynda taǵy bir qyrynan tanyldy. Ol birde-bir qalamgerdiń betine jel bop tımeı-aq, aqyryn sóılep, jón sóz aıtyp, bastaryn biriktire bildi. Shabyt qysqanda ot pen sýǵa túsip kete jazdap júretin jyn qýǵan jazýshylar men shálkes shaıyrlardy degenine kóndirip, til tabysa alatyn jaıly basshy boldy.
Óleń ólkesinde ózindik órnek salǵan aqyn Almas Temirbaı bir jınaǵyna «Myń bir muń» dep ǵajaıyp at qoıyp edi. Sol myń bir muń bizdiń Talaptannyń da bolmys-bitimin tolyq tanytatyn. Amal  ne, tunyq tuma men maǵynaly muń onyń ózimen birge ketti. Aman júrgende aldaǵy aptada alpysqa tolar edi...
Shúkir, baıaǵy Shyǵysta tiktelip, «Shańyraqta» shyńdalǵan shańyraǵynyń aıasy keńeıgen. Jazǵan-syzǵanynyń bas-aıaǵyn túgeldep júretin sanaly urpaǵy ósti. Súıkimdi nemereleri ómirge keldi.
Tirshilik valsi jalǵasýda...
Baýyrjan  OMARULY
Pikirler