Önege men ölşem
«Jūmekeŋ istegen isin tiianaqtap, üstinen bireu qarap jöndemeitindei etip bitiruşi edi. Qysylǧan kezde oǧan eldiŋ bäri qolqa salyp jatatyn».
Serik Qirabaev
Ädette köpti körgen aǧa ūrpaq keiingi buynǧa synai qarap, qadamyn baqylap, qarymyn baǧalap otyrady. Sol siiaqty bügingi jastar da aldyŋǧy tolqyn aǧalardyŋ ön boiynan önege izdeidi. Äsirese, Qasym aqyn aitqandai, jer saraiyn jaŋǧyrtyp kelgen, tektiliginen göri eptiligi basym osy küngi jas periler samaiyn qyrau şalǧan saliqaly sardarlardyŋ salaqūlaş ömirbaianynan göri syndarly tūlǧasyna köbirek köz salady. Qazirgi jastardyŋ aqyl tolǧan basta, seldiregen şaşta şaruasy bola bermeidi, olar: «Aǧamyz aqsaqaldyqtyŋ aulyna qalai, qaitip bara jatyr?», – dep qaraidy. Sosyn ädemi qartaiyp kele jatqan aǧa buyn turaly ädemi sözin aitady.
Ömirden ötkenşe keiingi tolqyn inilerdiŋ yqylasyna bölengen, synyn būzbaǧan, syryn joǧaltpaǧan abzal aǧalarymyzdyŋ biri Jūmaǧali Ysmaǧūlov dep oilaimyz. Jurnalistika men ädebiettanudyŋ, qoǧam isi men audarmanyŋ qai-qaisysyna da jattyǧy joq Jūmaǧali aǧany sanaly ǧūmyrynda joly bolǧan adam desek, qatelespes edik. Ädepkide ūstazdan joly bolyp, uyzynda jarydy. Bastauyş mektepti bitire sala aty aŋyzǧa ainalǧan pedagog aqyn Beket Ötetileuovtiŋ özinen däris aldy. Qazaq ūltynyŋ marqasqalary Ybyrai Altynsarin men Ahmet Baitūrsynovtyŋ şarapaty tigen bilim şaŋyraqtarynda tälimge qanyqty. Respublikanyŋ maŋdai aldy basylymdaryn basqardy. Joǧarǧy Keŋestiŋ deputaty boldy. Talailar qyzmet istep, biri ar-namysyn, biri qadir-qasietin saiasattyŋ şoǧyna küidirip alǧan Ortalyq Komitettiŋ oty men suynan aman şyqty. Qaita ūltqa paidasyn tigizip, jazyqsyz jazalanǧan Ǧabit Müsirepovtiŋ partiialyǧyn qalpyna keltiruge arnalǧan anyqtamany äzirlep, äigili jazuşynyŋ tolyq aqtaluyna atsalysqan.
Qazaq telegraf agenttigin bes jyl basqarǧan Jūmaǧali Ysmaǧūlovtyŋ qyzmetten tüsuiniŋ özi – kisi qyzyǧatyn sätsizdik. Jeltoqsannyŋ yzǧarly küni alaŋǧa şyqqan qazaqtyŋ qaisar ūlandarynyŋ sot zalynda sümireimei, qasqaia qarap tūrǧan suretiniŋ jariialanyp ketkeni üşin küidi. Ūzamai jetken aqjarylqap zaman ol küiiniştiŋ de ornyn toltyrdy. Dau-damai men şyrǧalaŋnan arylǧan soŋ alaŋsyz ǧylymmen ainalysty. Būl jerden de baq-nesibe Jūmaǧaŋdy qaita tapty. Ǧylymdaǧy jankeşti eŋbegi doktorlyq däreje, professorlyq ataq syilady. Öŋirine talaiǧa arman bolǧan täuelsiz eldiŋ memlekettik syilyǧynyŋ belgisi qonaqtady. Eger sol kezge deiin qyzmettiŋ qūlaǧyn ūstap otyrǧanda būl jetistikter Jūmaǧali aǧamyzdy janap öter me edi, kim biledi?! Yrysqa qūşaq jaiǧan jerine de, tabany taiǧan jerine de baq qonǧan, ömirde joly bolǧan adam deitin sebebimiz sol.
Eŋ aldymen, jūrt Jūmaǧali Ysmaǧūlovty jurnalist-publisist retinde tanidy. Ol – qazaq baspasöziniŋ bar buynynda qabilet-qarymyn baiqap körgen kisi. Audandyq gazettiŋ baspahanasynda qūiylatyn qorǧasyn äripterdi öz qolymen tergen. Odan soŋ redaksiianyŋ jauapty hatşysy bolyp, gazettiŋ maketin syzǧan. Söitip, jurnalistikanyŋ maidanyna tehnikalyq däliz arqyly kelip kirgen. Äueli ärip tergen, sosyn ärlep maket syzǧan qol birte-birte salmaqty syn, maŋyzdy maqala, oily ocherk jazuǧa maşyqtanǧan. Universitet qabyrǧasynda jürip-aq «Qazaqstan kommunisi» (bügingi «Aqiqat») jurnalynyŋ bölim meŋgeruşisi, keiin jauapty hatşysy bolyp qyzmet atqarǧan. Al oqu ornyn bitire sala büginde bireu bilip, bireu bilmeitin, al ol kezde atynyŋ özinen at ürketin «Ügitşi bloknoty» jurnalynyŋ bas redaktorlyǧyna taǧaiyndalǧan. Äli künge deiin dästürin üzbei kele jatqan ädebiet pen önerdiŋ qara şaŋyraǧy – «Qazaq ädebieti» gazetin basqarǧan bas redaktorlardyŋ tiziminen Jūmaǧali Ysmaǧūlovtyŋ da esimin köremiz.
On tört jyl boiy Qazaq telegraf agenttiginde qyzmet istegen kezeŋi jeltoqsanşylar suretiniŋ jariialanǧan küni aiaqtaldy. Eger Qairat Rysqūlbekov bastaǧan bes jigit suretke eŋsesin tik ūstamai, bastaryn tömen tūqyrtyp tūryp tüskende, Jūmaǧaŋnyŋ KazTAG-taǧy jūmysy jalǧasa berer me edi, qaiter edi? Ūlt tarihynda eleuli orny bar osy oqiǧadan soŋ KazTAG-tyŋ direktory qyzmetinen bosap, partiialyq jazaǧa tartyldy. Al suretti jariialaǧan «Jetisu» gazetiniŋ bas redaktory Mamadiiar Jaqyp Almaty oblysyndaǧy bir audandyq gazettiŋ tehnikalyq qyzmetine ketti. Ekeui de qiyn künderde baisaldy qalpyn saqtady. Ekeui de jeltoqsan jeli jylymyqqa ūlasqanda, bazbireuler sekildi qaharman keiipkerdiŋ keipine enuge ūmtylǧan joq.
Jurnalist Jūmaǧali Ysmaǧūlovtyŋ qalamynan publisistikalyq tolǧaular, ocherkter, esseler, ädebi-syn maqalalar tudy. Ūlt tarihyndaǧy ūmytylmas tūlǧalar Beiimbet Mailin, Mūhtar Äuezov, Säbit Mūqanov, Ǧabit Müsirepov, Ǧabiden Mūstafin, Iliias Esenberlin, Iliias Omarov, Tahaui Ahtanov, Ǧafu Qaiyrbekovterdiŋ ädebi-şyǧarmaşylyq portretterin jasady. Al asa körnekti qoǧam qairatkeri, halqymyzdyŋ tūlǧaly perzenti Bäiken Äşimov turaly arnaiy kitap jazdy.
Bizdiŋşe, audarmaşy Ysmaǧūlovtyŋ salmaǧy publisist Ysmaǧūlovtan eşqandai kem emes. Būl kisi – körkem audarmanyŋ teŋdessiz şeberi. Qazirgi küni dästüri üziliŋkirep qalǧanymen, kezinde şyǧarmaşylyq mektep retinde qanat jaiǧan körkem audarmanyŋ arqasynda şetel jäne orys ädebietiniŋ klassikteri mültiksiz qazaqşa söiledi. Olardyŋ qūnyn kemitpei, qaimaǧyn būzbai, sölin saqtai otyryp, ūlt tiline tärjimalaǧan Mūhtar Janǧalin, Hasen Özdenbaev, Äbilmäjin Jūmabaev, Isläm Jarylǧapovtarmen birge Jūmaǧali Ysmaǧūlov esimi de qazaq audarma täjiribesiniŋ tarihynda qaldy. Bügingidei tildik qoldanystar öreskel būzylyp, aqparat qūraldarynyŋ birqatarynyŋ tili jügensiz ketken tūsta «endi bir zamanda audarmaşylardyŋ däl osyndai talantty şoǧyry qaita qalyptasady» dep kesip aitudyŋ özi qiyn. Tildiŋ qūdiretin tanyta bilgen şeber tärjimaşy maǧynasyn däl jetkizbegeni bylai tūrsyn, bir ärpin qisaityp alsaŋ basyŋ pälege qalatyn zamanda marksizm-leninizm klassik-teriniŋ şyǧarmalaryn abyroimen audaryp şyqty. Kösemhanada qyzmet istep, kösemderdiŋ eŋbekterin qazaqşa söiletken Jūmaǧali Ysmaǧūlov ädebietti süietin oqyrmandar üşin de qyruar is tyndyrdy. Onyŋ audarmasy arqyly qazaq jūrty M.Gorkiidiŋ, A.Chehovtiŋ, İ.Turgenevtiŋ, N.Dobroliubovtiŋ, A.Ostrovskiidiŋ, Balzaktyŋ, Stendaldiŋ, P.Koelonyŋ, V.Daldiŋ, E.Kazakevichtiŋ, Iý.Bondarevtiŋ şyǧarmalaryn ana tilinde oqydy. Tūşyndy. Tüisindi. Süisindi. Öitkeni, Jūmaǧaŋ mūnyŋ qai-qaisysyn da jürekke jetkizip audarǧan bolatyn. Sondyqtan oqyrman tüsiniksiz oilardyŋ tūmanynda adasqan joq. Qisynsyz oralymdardyŋ teŋizine de maltyqqan joq. Erkin jüzdi. Ǧajaiyp dünielerdi qazaq jazuşysy jazyp şyqqandai sezinip, rahattanyp oqydy. Jūmaǧali aǧa memlekettik terminologiia komissiiasynyŋ müşesi retinde ūǧymǧa jeŋil, äri özge tildegi sözdiŋ maǧynasyn däl tanytatyn ataulardyŋ birazyn ainalymǧa qosty. Qazir jiyrma birinşi ǧasyrdyŋ qazaqtary Jarylǧapov engizgen terminderge qosa, Ysmaǧūlov ūsynǧan sözderdi de jii qoldanyp jür. Biraq sondai sätterde Jūmaǧaŋnyŋ «Mynau meniŋ sözim edi», – dep, keude kerip, tös qaǧyp jatqanyn körgen emespiz.
«Zovut ego Jumagali»
«Ol qazaq jurnalisteriniŋ işindegi bir sübelisi edi».
Tūrsynbek Käkişev
Onyŋ aty Jūmaǧali ekenin bärimiz de bilemiz. Biraq mūny aitqan är sözi altynǧa baǧalanatyn Mūhtar Äuezovtiŋ özi edi... Sol aitylǧan küiinde taqyrypşaǧa paidalanyp otyrmyz. Parasatty publisist, alymdy audarmaşy, äleuetti ädebiettanuşy retinde tanylǧan Jūmaǧali Ysmaǧūlovtyŋ şyǧarmaşylyq älemine keluiniŋ özi qyzyq. Ol kisi ädepkide özine abyroi äpergen osy salalardyŋ eşqaisysyna da moiyn būrmapty. Keskilesken soǧys jürip jatqan kezde Qostanai öŋiriniŋ Äulieköl auylynda 8-klasty bitirip, odan arǧy joǧary klastar jabylyp qalǧan soŋ, oblys ortalyǧyndaǧy mūǧalimder institutynyŋ alty ailyq daiyndyq kursyna tüsedi. Būdan keiin sol oqu ornynyŋ fizika-matematika fakultetiniŋ birinşi kursyna student bolyp qabyldanady. Sol kezde onyŋ jasy on törtte ǧana. Eger taŋdaǧan jolymen tura tartqanda, osy salanyŋ ǧylymynda airyqşa iz qaldyrǧan maitalman mamannyŋ biri bolar ma edi, kim bilsin?! Biraq oǧan jurnalistikanyŋ nany būiyryp tūr eken. Bükil eldiŋ basyna auyrtpalyq tüsken kezeŋde oquyn jalǧastyruǧa mümkindigi bolmai, künköris üşin jūmysqa tūrady.
Daiyndyq kursynda oqyp jürgen ol kitap dükeninen Ǧabdol Slanovtyŋ «Döŋ asqan» atty kitabyn satyp alyp, birazǧa deiin äserinen aiyǧa almai qoiǧan. Taǧy bir soqqanda, Mūhtar Äuezovtiŋ jaŋa ǧana şyqqan «Abai» romany sörede tūr eken. Sony jataqhanaǧa alyp kelip, bas kötermesten qyzyǧa oqyp şyǧady. Oqyp bolǧan soŋ özgeşe älemge engenin baiqaidy. Bälkim, bolaşaq matematikti esep-qisap düniesimen erte qoştastyrǧan sebeptiŋ biri de osy şyǧar. Soǧys bitkennen keiin KazGU-diŋ jurnalistika bölimine oquǧa tüsedi. Izdegenge – sūraǧan, qazaq folklory päninen professor Mūhtar Äuezovtiŋ özi däris beredi eken. Auyldan kelgen bala dananyŋ didarynan köz almai, onyŋ är sözin auzyn aşyp, tyŋdaumen ǧana otyrady. Alǧaşqy sabaqta ūstazdyŋ äserli äŋgimesine äbden eltip, leksiiany qaǧazǧa qattaudy esten şyǧaryp alady. Birte-birte jazuǧa da jattyǧady. Semestr soŋyndaǧy synaq kezinde ūly ūstaz onyŋ zerdeliligi men tiianaqtylyǧyna tänti bolady.
Söitip, Jūmaǧali Ysmaǧūlov student kezinde «Äuezovtiŋ özinen bes alǧan» (Ötegen Oralbaev) alyptar tobynyŋ qataryn tolyqtyrady. Oqu bitirgen soŋ da taǧdyr ony ūly Mūhaŋmen talai ret toǧystyrady. Būlai bolatyn jöni de bar-dy. Jūmaǧali aǧa jas küninen orysşaǧa öte jüiriktigimen közge tüsedi. Qazaqşa oilaityn, biraq orysşa oralymdary da eşkimnen kem soqpaityn ūlanǧa ūstazdary ünemi ümit artatyn. Universitetten keiin «Qazaqstan kommunisı» jurnalynyŋ jauapty hatşysy qyzmetin atqaryp jürgende, talaidyŋ tisi batpaityn Dobroliubovtiŋ bir tomdyq jinaǧyn qazaqşa söiletip, käsibi audarmaşylardyŋ joǧary baǧasyn alǧany bar. Sol tūsta oǧan taǧy bir asa jauapty mindet jükteledi.
1954 jyly Qazaqstan jazuşylarynyŋ üşinşi sezine äzirlik jürip jatady. Sondaǧy negizgi baiandamalar qazaqşa äzirlensin degen talap qoiylypty. Qazaq dramaturgiiasy turaly baiandamany Mūhtar Äuezovtiŋ özi jasaityn körinedi. Al Qazaqstan Kompartiiasynyŋ eki tilde şyǧatyn saiasi jurnaly – «Ügitşi bloknotynyŋ» basşysy Jūmaǧali Ysmaǧūlov sahna syrtyndaǧy mikrofon arqyly osy baiandamanyŋ orysşa nūsqasyn qazaqşaǧa ilesip, şaşau şyǧarmai oqyp şyǧuy kerek. Būl ūsynys aitylǧanda jas jigit qatty qinalady. Būl basqa emes, äigili Mūhaŋnyŋ sözi bolǧan soŋ ony janyŋdy salyp, jüregiŋmen oquǧa tiissiŋ. Al jüregiŋ atqaqtap, auzyŋa tyǧylyp otyrǧanda qaidaǧy tebirenis... Onyŋ üstine, keiin äzirlengen orys tilindegi mätindi ūly ūstaz äli qarap ülgermegen siiaqty. Sondyqtan aldymen olpy-solpy tūstaryn retke keltirip, mūrtyn basady. Qaşannan ūqyptylyq qanyna siŋgen ol būl tapsyrmany da tiianaqtylyqpen oryndap şyǧady.
Basqa baiandamany oqyǧandardyŋ birazyn jūrt tyŋdamai qoiady. Al bizdiŋ keiipkerimizdiŋ şyn yqylasy, qoŋyr dausy, jaǧymdy mäneri, oralymdy orysşasy zaldaǧylardy typyr etkizbeidi. Sol joly Mūhaŋ jas äriptesiniŋ qolyn qysyp, qalyŋ eldiŋ közinşe rizalyǧyn bildiredi. Keiin aǧamyz öz esteliginde jazǧandai, erteŋine bir jiynda jolyqqan Mūhaŋ janyndaǧy zaiybyna: «Valia, vchera etot molodoi chelovek moi doklad chital v perevode. Zovut ego Jumagali. Oh, i zdorovo poluchilos!», – depti. Sodan soŋ ony sol däuirdegi keŋestiŋ äigili jazuşylarynyŋ biri Leonid Leonovqa tanystyrypty.
Toqtai tūryŋyz, ol būdan keiin de Äuezovten ajyrai qoimaidy. Üş-tört jyldan keiin «Qazaq ädebieti» gazetiniŋ bas redaktory Isläm Jarylǧapovtyŋ tapsyrmasy boiynşa, Mūhaŋnyŋ «Abai joly» epopeiasy turaly Iliias Omarovtyŋ orysşa jazylǧan maqalasyn qazaqşaǧa audarady. Maqala basylyp şyqqan soŋ, el-jūrt onyŋ qazaqşa jazylǧandai esilip tūrǧanyn aityp, tamsanumen bolady. Ol kezde Qyzyljarda qyzmet isteitin Iliias Omarov arnaiy telefon soǧyp, rizaşylyq tanytyp, kimniŋ audarǧany jöninde mälimet alady.
Ol ol ma, ūzamai Mūhaŋ ony üiine şaqyryp, audarmasyn maqtap, alǧys aitady. Jas jigittiŋ Mäskeuge Qoǧamdyq ǧylymdar akademiiasyna oquǧa ketip bara jatqanyn estip, «Jolyŋ bolsyn, şyraǧym!» – dep tilegin arnaidy. Söitip, ol şyǧarmaşylyqtyŋ qūtty mekeni – Äuezovtiŋ kieli şaŋyraǧynda bolǧan ziialylardyŋ keiingi tolqynynyŋ qataryna qosylady. Qosylyp qana qoimai, bükil ömir jolyna qara şaldan bata alyp şyǧady. Joq, onyŋ Äuezovpen kezdesetin künderi äli de alda. Ol öziniŋ «Ūlynyŋ şarapaty – ūltynyŋ näsibi» degen esteliginde bylai deidi: «Bir küni osyndai qarbalas oqu kezinde Almatydan jedelhat kele qalsyn. Bir sözine deiin ūmytylmai, äli köŋilimde sairap tūr: «Moskva. Sadovo-Kudrinskaia, 9, komnata 640. İsmagulovu Jumagali. Ochen proşu vziatsia za podstrochnyi perevod «Karaş-Karaş». O podrobnostiah dogovorites s Zoei Kedrinoi po adresu Novopeschanaia, 16, kv 81, telefon 2572836. Auezov».
Jūmaǧaŋ Almatyǧa arnaiy kelip, qoljazbany alyp, jiyrma bes betin audaryp, keiin Mäskeuge kelgen Mūhaŋa ūsynady. Ol kisiniŋ razylyǧyn körgennen keiin, būl jūmysqa oqu bitirgen soŋ jegiluge rūqsat sūraidy. Ūly jazuşy sol joly şäkirtin restoranǧa ertip baryp, birge tamaqtanady. Erteŋine Äuezov äigili Amerika saparyna attanady. Jas ädebietşi äuejaiǧa deiin şyǧaryp saluǧa ülken aǧalardan yŋǧaisyzdanyp, qonaq üige arnaiy kelip, tilek aityp şyǧady. Bizdiŋ Jūmaǧali aǧamyz osy baqyttyŋ bärin kötere bildi.
Aqparat pen audarma
«Söilem audarylǧan, bäri de dūp-dūrys sekildi, biraq oqysaŋ, kibirtiktep qalasyŋ, birdeŋe jetpei tūrady. Sonyŋ talaiynyŋ syryn Jūmekeŋ üiretti».
Nūrmahan Orazbek
«Mäskeu» qonaq üiindegi jüzdesudiŋ är säti jadynda taŋbalanyp qaldy. Būl onyŋ Äuezovpen soŋǧy ret tildesui eken. Odan soŋ Sklifosovskii atyndaǧy ortalyq klinikanyŋ janazalyq bölmesine Mūhaŋmen qoştasuǧa keledi. Sol küngi oqiǧalardyŋ bäri onyŋ köz aldynda ötedi. Almatydan arnaiy kelgen Säbit Mūqanov, Ǧabit Müsirepov, Ǧabiden Mūstafin, Äbdildä Täjibaevtarmen kezdesedi. Jazuşylar odaǧy ǧimaraty aulasynda ötken şyǧaryp salu räsimine qatysady. Leonid Sobolevtiŋ azasözin tyŋdaidy. Jas Jūmaǧali osynyŋ bärinen taǧylym alady. Sözimizdiŋ basynda onyŋ ūzaq jyl boiy būqaralyq aqparat qūraldarynda qyzmet istegenin aittyq. «Qazaq ädebieti» gazetiniŋ bas redaktorlyǧynan bosaǧannan keiin Almaty oblystyq «Jetisu», Şyǧys Qazaqstan oblystyq «Kommunizm tuy» gazetterine jiberiledi. Qyzmettiŋ ülken-kişiligine qaramai, bärin de tiianaqtylyqpen atqarady. Būdan soŋ Jūmaǧaŋnyŋ qaita örleu däuiri bastalady. Qazaq KSR Ministrler Keŋesi janyndaǧy Memlekettik aqparat agenttigi (QazTAG) direktorynyŋ orynbasary bolyp taǧaiyndalady. Būl mekemede basylymdar üşin resmi material äzirleitin audarmaşylardyŋ tūtas mektebin qalyptastyrady.
Qazaqtyŋ qara söziniŋ qadirin biletin adamnyŋ biri – körnekti kösemsözşi Nūrmahan Orazbek. Sol Nūrekeŋniŋ özi Jūmaǧali aǧamyzdy ömir boiy ūstaz sanap ötti. 1962 jyly «Qazaq ädebieti» gazetiniŋ redaktory Jūmaǧali Ysmaǧūlov Äbiş Kekilbaevtyŋ aituymen Nūrmahan Orazbekti fototilşi etip jūmysqa alady. Elgezek fototilşi sol gazetke jariialanǧan Änuar Älimjanovtyŋ Myrzaşöl turaly jazylǧan ocherkin oqyp süisinipti. Tiliniŋ körkemdigine taŋdai qaǧady. Lezdeme üstinde redaktordyŋ orynbasary Ǧafu Qaiyrbekovtiŋ özi «Audarma emes, qazaqşa jazylǧandai bolyp şyǧypty» dep rizalyq tanytady. Söitse, jūrttyŋ bärine ūnaǧan ocherkti audarǧan Jūmaǧali aǧanyŋ özi körinedi. «E, būl kisiniŋ sondai öneri de bar eken ǧoi dep tüigem» dep eske alady Nūraǧaŋ. Sol kezde jigerli de jas fototilşi Nūrmahan Orazbek būl kisimen joly äli talai toǧysatynyn, keiin biri KazTAG-tyŋ direktory, ekinşisi orynbasary bolyp birge qyzmet isteitinin qaidan bilsin?!
Şyǧys Qazaqstannan oralyp, Partiia tarihy institutynyŋ marksizm-leninizm klassikteri şyǧarmalaryn audaru sektorynyŋ meŋgeruşiligine taǧaiyndalǧan Jūmaǧaŋ «Sosialistik Qazaqstanda» jürgen Nūraǧaŋdy qaramaǧyna qyzmetke şaqyrady. Şäkirtin saiasi audarmanyŋ qazanynda qainatady. Til zaŋdylyqtaryn paidalanyp, tüpnūsqa men qazaqşanyŋ arasyn jymdastyratyn san qyrly täsilderdi üiretedi. Ūstaz ūlaǧatynyŋ arqasynda qyzmetkerlerdiŋ bäri audarma degenge sengiŋ kelmeitin qazaqy söilemderdi qūrauǧa maşyqtanady. Keiin KazTAG direktorynyŋ orynbasarlyǧyna auysqan Jūmaǧali Ysmaǧūlov köp ūzamai şeberligi şyŋdalǧan şäkirtin bas redaktorlyq qyzmetke qalap alady. Baspasözge arnalǧan audarmadaǧy til ūstartu sabaqtary qaita bastalady. Jūmaǧaŋ qyz-jigitterge resmi mätindegi ilik septiginiŋ, köptik jalǧauynyŋ orny, qysqarǧan sözderdi audaru erekşeligi jöninde aitudan jalyqpaidy. Sonyŋ arqasynda būl salanyŋ auzymen qūs tistegen mamandarynyŋ qatary köbeiedi. 1982 jyly KazTAG-tyŋ direktory bolyp taǧaiyndalǧan Jūmaǧali Ysmaǧūlov öziniŋ būrynǧy ornyna Nūrmahan Orazbekti bekitip alyp, telegraf agenttigin kompiuterlendirudiŋ alǧaşqy qadamyn bastaidy. Kompiuterdiŋ arǧy atasy – EVM, monitordyŋ arǧy atasy – dobaldai qalyŋ ekran şetelden jetkiziledi. Söitip, jankeşti jūmys jürgiziledi. Agenttiktiŋ jaŋa direktory ūiymdastyru jūmystaryna asa eptilıgın tanyta biledi. Ol tūsta kompiuter atauly eŋseli keŋselerdiŋ özinde de bola qoimapty. Mekeme basşysynyŋ alymdylyǧy men şalymdylyǧyn osydan-aq aŋǧaruǧa bolady.
Jūmaǧaŋnyŋ qyzmetten ketuine sebep bolǧan äigili suret oqiǧasyn Nūrmahan Orazbek bylaişa baiandaidy: «Seksen jetiniŋ jazy da kep qaldy. Jeltoqsanşylarǧa sot boldy. Mäskeudiŋ şetelderge habar taratatyn bas redaksiiasy men fotohronikasynan sottan habar, suret beriŋizder degen nūsqau tüsken. Iýra Bekker baryp suretke tüsirgen. Taŋerteŋgi lezdemeden keiin Jūmekeŋ Ortalyq Komitetke ketken. Sodan kün ūzaǧyna deiin sonda jürdi. Keşke qarai TASS-tan «keregi joq» degen habar tüsipti. Fotohronikanyŋ bas redaktorynyŋ orynbasary Mechislav Venglovskii küte-küte şarşaǧan boluy kerek, keşki segizden keiin sottan tüsirilgen suretterdi Almatydaǧy redaksiialarǧa berip jibergen de, üiine qaitqan. «Sosialistik Qazaqstan» men «Kazahstanskaia pravda» «suretter keş tüsti, bermeimiz» depti. Sol küni kezekti nömiri şyqpaityn gazetter «Jetisu», «Kommunizm tuǧi», ūmytpasam, «Ogni Alatau» da bar, materialdy da, fotosuretterdi de kün aralatyp jariialap jibergen».
Būl kezde biz jastar basylymynda qyzmet isteitin edik. Aǧa gazetterde basylmaǧan soŋ, ünemi solarǧa qarap boi tüzeitin «Leninşil jas» pen «Leninskaia smena» sol küni dau-damaiǧa ūrynbai aman ketti. Jūmaǧali aǧa, suretti jariialaǧan gazetterdiŋ bas redaktorlary, agenttiktiŋ basqa da jauapty qyzmetkerleri qyzmetinen bosatylyp, partiiadan şyǧaryldy. Ol tūsta alpysqa da tolmaǧan bizdiŋ keiipkerimizdiŋ būqaralyq aqparat qūraldaryndaǧy qyzmeti osy jerden tūiyqtaldy.
Abaitanu men adamtanu
«Biz jurnalistikanyŋ juan tobyq, eŋbek torysy bolsaq, ol bäigege salar säigülik siiaqty köringen sonda maǧan».
Sarbas Aqtaev
Endi publisist jäne audarmaşy Ysmaǧūlovty qoia tūryp, ädebietşi-ǧalym Ysmaǧūlovtyŋ tūlǧasyna köz salaiyq. Ädette esik-terezesi qalyŋ keŋselerdiŋ qyzmetinde istegenderdiŋ arasynan şyǧyp, ǧylymmen ainalysqandarǧa jūrt küdiktene qaraidy. Būl küdikti köŋilge tereŋ ūialatqan şetinen ǧylymi däreje ielengen qazirgi bastyqtar. Bir äiel toǧyz aida bir perzentti ömirge zorǧa äkelse, bir şeneunik toǧyz aida eki ret tolǧatyp, kandidattyq jäne doktorlyq dissertasiialaryn birinen soŋ birin ūsynady. Bizdiŋ keiipkerimiz ädebiettanumen ainalysa bastaǧanda, ǧylymdy äkimder men äkimqaralar qoljaulyq qylatyn zaman qyr astynda jatyr edi. Ärine, Jūmaǧali Ysmaǧūlov ta iri keŋsede qyzmet istedi. Biraq ol keŋseniŋ esigin nyǧyzdap jauyp baryp, ǧylymǧa ketti. Mäskeuge, talaidyŋ qoly jete bermeitin Qoǧamdyq ǧylymdar akademiiasynyŋ aspiranturasyna tüsti. Sol oqu ordasynyŋ ädebiet pen öner teoriiasy kafedrasynda zertteu jürgizdi.
Ziialylardan tälim, ǧūlamalardan bilim aldy. Danalyq dariiasynda erkin jüzdi. Kandidattyq dissertasiiasyn adal eŋbegimen, maŋdai terimen qorǧap şyqty. Biraq ony keŋse qyzmeti qaitadan iirimine tartyp äketti. Temirdei tärtip pen siresken jüie ädebiettanumen şyndap ainalysuyna kedergi jasap baqty. Alaida jiyrma jyldan soŋ törtkül düniege tanymal bes jigittiŋ sureti Jūmaǧaŋdy ǧylymnyŋ aulyna qaita jetektep äkeldi. Ūly Äuezov közin aşqan qasietti qainar būlaq – abaitanudyŋ qaqpasyna kep tuyn tikti. Tūǧyrly tūlǧalar türen salǧan, talailar şiyrlaǧan soqpaqtan şyǧyp, tyŋnan jol tabu oŋai bolǧan joq. Tumysynan estet Jūmaǧali Ysmaǧūlov ūly aqynnyŋ bolmys-bitimine körkemdik-estetikalyq közqarastar arqyly zer saldy. Ūzaq jyldyq tynymsyz eŋbeginiŋ nätijesinde «Abai: aqyndyq taǧylymy» dep atalatyn monografiiasy düniege keldi. Abai abaitanuşynyŋ basyna baq qondyrdy. Ädebiet jäne öner institutynyŋ bir top ǧalymdarymen birge memlekettik syilyqqa ie boldy. Küni keşege deiin ǧylymi elitanyŋ köş basyndaǧylardyŋ qatarynda jürdi.
Keiipkerimizdiŋ qabilet-qarymyna belgili jurnalist-jazuşy Sarbas Aqtaev mynadai baǧa berdi: «Jūmaǧali Ysmaǧūlov – bilimge de, tilge de öte bai publisist. Onyŋ qai şyǧarmasynyŋ da tili jibektei esilip, tögilip tūrady. Sol kesteli körkem tildi ol ǧylymǧa da ala keldi». Osy şūraily til zerdeli zertteuşiniŋ eŋbekterin tezirek oqyp şyǧuǧa jeteleidi. Är jyldarda ädebiettanuşy ǧalymnyŋ «Marjan men mahabbat», «Adam meiiri», «Abai: danalyq däristeri», «Altyn ǧasyrdyŋ aq taŋy» atty jinaqtary jaryq kördi. «Ǧabit Müsirepov turaly toǧyz tolǧam», «Bäiken Äşimov» atty tūlǧalyq kitaptary da oqyrmannan laiyqty baǧasyn aldy.
Men Jūmaǧali aǧamen M.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynda üş jyl birge qyzmet istedim. Bügingi äŋgimelerdiŋ birazy sol künderde köŋil kündeliginde qattalǧan-dy. Kökirek kenişi bai ädebiettanuşy ziialylardyŋ ziialysy ekenine sät saiyn közimizdi jetkizip otyratyn. Sol jyldarda seksenge bet būrǧanyna qaramastan este saqtau qabileti erekşe edi. «Sen ana «Leninşil jasqa» qyzmetke jaŋa barǧan keziŋde maǧan telefon şalyp, bauyrymen jorǧalauşylardy zertteitin zoolog balam Eldos turaly sūraǧanyŋ esiŋde me?», – dep özimiz ūmytyp qalǧan närselerdi qaita qozǧap, jas bolsaq ta, jaŋylyp tūratyn jadymyzdy jaŋǧyrtyp qoiatyn. Qazir qai salada qyzmet isteitinin bilmeimin, ol tūsta Eldos Jūmaǧaliūly Ysmaǧūlov qazaqtan şyqqan az ǧana gerpetolog mamannyŋ biri bolatyn. Izdegen kezimizde Eldos aǧamyz jylannyŋ tirşiligin zertteu üşin Barsakelmeske me, Betpaqdalaǧa ma, äiteuir bir jaqqa ūzaq saparǧa ketip, meniŋ aldyn ala josparlanǧan «Gerpetolog» degen maqalam jazylmai qalǧany bar. Onyŋ esesine, Jūmaǧaŋnyŋ balalarynyŋ ilim-bilimge beiimdiligi jöninde jetkilikti mälimet aldyq.
Qoǧamnyŋ qairatkeri ǧana emes, sol qoǧamnyŋ qatardaǧy qarapaiym müşesi, azamat Jūmaǧali Ysmaǧūlovty da esten şyǧarmaǧanymyz jön bolar. Ilgerirekte, keiipkerimiz bir ǧasyrdyŋ törtten üşin artta qaldyrǧan tūsta: «Eger siz jüris-tūrysynan mädeniettiŋ lebi seziletin, sözi ornyqty, uädesinen ainymaityn, şaruasyna ūqypty, jalyqtyrmai äŋgime aitatyn, şarşatpai doǧara qoiatyn, ne bolsa sony sūrap, jüikeŋdi jūqartpaityn, köbinese aitqysy kelgenin közimen ūqtyratyn, sonysymen kirpiiaz keiingi buynnyŋ aldynda qūrmeti bar, qysqasy, ädemi qartaiǧan aqsaqaldy körgiŋiz kelse, köp izdep qinalyp äure bolmai, Ädebiet jäne öner institutyna keliŋiz. Abaitanu böliminiŋ esigin aşsaŋyz, jetpis bestegi jigit aǧasy jastarǧa aqyl-keŋes aityp otyrady. Izdegen kisiŋiz – sol!» dep jazǧan edik. Osy qūndylyq qazynaly qartpen birge ketti. Biraq soŋynan ergen buynǧa öşpes önegesin qaldyrdy.
Aitpaqşy, ūmytyp barady ekenbiz, Jūmaǧali aǧanyŋ sonau alpysynşy jyldarda qorǧaǧan kandidattyq dissertasiiasy «Qazaq ädebietindegi ūnamdy qaharman mäselesi» dep atalady eken. Endeşe, ömirden ötkenşe abyroi-bedelinen aiyrylmaǧan, qadir-qasietin joǧaltpaǧan, syrbaz jürisinen, saliqaly sözinen jaŋylmaǧan, bekzat bolmysynan ajyramaǧan Jūmaǧali Ysmaǧūlovtyŋ öz beinesi de «ūnamdy qaharman» degen ūǧymnyŋ talassyz balamasy sekildi körinedi bizge...
Bügın sol ardaqty Jūmaǧali aǧamyzdyŋ tuǧan künı edı...
Bauyrjan OMARŪLY
