(Esse)
Ebedeisiz elektrik
Qazaq universitetiniŋ jurnalistika fakultetine öndiriste birneşe jyl jūmys istep kelmeseŋ tüse almaityn kezder boldy. Bolaşaq jurnalisterdiŋ sol eki ortada ainalyspaityn käsibi joq. Bireui – şopyr, ekinşisi – tokar, üşinşisi – küzetşi, törtinşisi – qūrylysşy... Oquǧa tüskenşe kimniŋ qandai jūmys istegeni eŋbek kitapşasynda jazuly tūrady. Al mektepten keiin birden oquǧa ilingen sary auyz balapandardyŋ bar uaqyty äskerden kelgenderdiŋ «maidan hikaialary» men öndiristen kelgenderdiŋ «eŋbektegi erlikteriniŋ» jai-japsaryn tyŋdaumen ketedi. Olardyŋ arasynda qaida istegenin täptiştep, köringen jerde äŋgimeleuge qūmartpaityn da top bar.
Qarapaiymdylyǧynan şyǧar deimiz de qoiamyz. Daiyndyq kursy arqyly tüsip qoiǧan, ala jazdai emtihan tapsyryp, aramter bolyp jürgen bizge şekesinen qaraǧan jeti-segiz noiannyŋ biri Talǧat Batyrhan da solardyŋ qatarynan edi. Jaqynyraq tanystyq. Oquǧa tüskenge deiin eki jyl elektrik bolyp jūmys istepti. «O-o-o!» – dedik biz. Keremet mamandyqtyŋ iesi qasymyzda jür! Tipti ekınşı razriady da bar eken. Elektr şamyn ajyratyp-qosudy ǧana biletin biz Talǧatqa qatty qyzyǧamyz. Bir ǧajaby, bilikti maman elektr taqyrybyna baspaidy. Jigerlendiremiz, elektr turaly äŋgime aityp, jüregin jibitkimiz keledi. Qabaǧyn qaqpaidy. Köpen Ämirbektiŋ: «...Dep mai şamdy bireuler jebep birde, Bastyq etip jiberdi elektrge!» – degen öleŋ joldaryn oqimyz. Bala selt etpeidi. «Leninniŋ özi «Kommunizm degenimiz – bükil eldi elektrlendiru!» degen» dep, saiasi sezimin oiatuǧa tyrysamyz. Lenindi aitqanda maŋdaiy säl jipsigendei bolady, biraq mäseleniŋ elektrmen bailanysty ekeni esine tüsip, qaitadan qasarysyp qalady.
Birde jataqhanada elektr şamy aiaq astynan sönip qaldy. Sol kezde bizdiŋ elektriktiŋ käsibi belsendiligi onşa baiqala qoimady. Qyzdar baiǧūs «birdeŋe qylsaŋşy» degendei, ortamyzdaǧy jalǧyz mamanǧa jautaŋ-jautaŋ qaraidy. Maman bolsa tünerip, ündemeidi. Sodan beri elektr taqyrybyn qozǧaǧanymyz joq. Mine, qyryq jyl öttı, būl mäseleni äli de jabyq taqyryp etip ūstap kelemiz.
Bäribir ol elektrik käsibin bosqa taŋdamapty. Janyndaǧylarǧa jaǧymdy energiia taratatyn qasieti bar siiaqty. Talǧattyŋ töŋiregine jolap ketken adam şyrq üiirilip şyqpai qoiady. Elektrden basqa taqyryp qozǧalsa boldy, jorǧadai josylady. Söilegende auyzdyǧa des bermeidi. Bir bastasa, birazǧa deiin kösiledi. Tün ortasy auǧanşa jataqhananyŋ dälizinde sairap otyrady. Kursymyzdyŋ aqyndary:
Äŋgime aitsa, eki qolyn sermegen,Ūşyp-qonǧan mūndai adam körmep em.Kerek bolsa, zaldan izde sen ony,Taldybaidy taba almaisyŋ bölmeden,
– dep Säbit Dönentaevşa siltep, oǧan öleŋ arnaityn.
«Cherenkov tügili, Chernenko şyqsa da...»
Airan ūrttap, qoi qūrttaǧan auyldyŋ balasy edi. Auqatty otbasynda östi. Şeşesi – Jetisu öŋirine belgili ataqty şopan Nūrlyhan Ysqaqova. Joǧarǧy Keŋestiŋ deputaty bolǧan, Lenin ordenin ielengen kisi. Sol kisi baǧyp-qaqqan balanyŋ söz önerine beiimi bar ekeni kişkene küninen baiqaldy. Birde traktorǧa minem dep, terezesinen qūlap, betin äinek jyryp ketipti. Sonda «Nege minesiŋ, öleiin dep jürsiŋ be?!» – degen ülkenderge qarşadai ǧana ürpekbas bala: «Öleiin dep emes, köreiin dep jürmin ǧoi!» – depti. İeginde sodan qalǧan tyrtyq äli bar. Jetpis ekinşi jyly alystaǧy auylǧa kelgen alǧaşqy televizorlardyŋ biri osy üige būiyrady. Armanşyl bala kitaptan qoly säl bosasa boldy, sol jiyrma qoidyŋ jünin ötkizip alǧan «İzumrudtyŋ» maŋynan tabylady. Köşege köp şyqpaidy. Taza üiküşik. Alysyp-jūlyspaidy. Bala bolyp töbelesip te qarq qylmaidy. Oǧan yqylasy da, beiimi de joq. Sol televizor üige kelgennen keiin Miunhen Olimpiadasy bastaldy.
Onyŋ aldynda «Qairattyŋ» oiyndaryn körip jüretin. Ordabaev pen Baişaqovtardyŋ el auzyndaǧy aŋyzǧa ainalyp tūrǧan kezi. Biraq Olimpiadanyŋ jöni bölek eken. Basketboldan odaq qūrama komandasynyŋ müşesi Äljan Jarmūhamedovtyŋ oiynyn tamaşalady. Qasyndaǧylardyŋ tatar ma, älde qazaq pa dep taŋdanysqany esinde. Boiy – eki metr jeti santimetr. Sodan bastap sportqa degen qūmarlyǧy oiandy. «Qyzyltaŋ» auyly sportşy auyl edi. Üiiniŋ tura janyndaǧy balabaqşanyŋ sport alaŋy bar. Sonda erteden keşke deiin aq ter, kök ter bolyp dop qualap ta kördi. Futbolşy boluǧa aŋsary audy. Segizinşi-toǧyzynşy synypqa barǧanda täuir sportşy bolmaitynyn ūqty. Sebebi futboldy äldeqaida keiin bastaǧan balalar köp ūzamai mektep qūramasynda oinai bastady. Sodan soŋ alaökpe bolyp jügirudi qoidy. Auylda eki-üş adam ǧana «Sovetskii sport» gazetin, «Fizkultura i sport», «Sportivnye igry» jurnaldaryn jazdyryp alatyn. Būl sonyŋ bireui edi.
Endi sport jurnalisi boluǧa bel budy. Äiteuir, sporttyŋ maŋaiynda jürgisi keldi. Nikolai Ozerov, Kote Maharadze, Vladimir Maslachenkolardyŋ reportajdaryn üzbei körip otyrdy. Kez-kelgen futbol komandasynyŋ oiynşylarynyŋ aty-jönin jatqa soǧatyn. Futbolşynyŋ nemese basketbolşynyŋ boiynyŋ ölşemi qanşa, kim qanşa dop soqty, sonyŋ bäriniŋ derekteri miynda sapyrylysyp jüretin. Osyǧan taŋǧalatynymyz sonşalyq, oquǧa tüsken jyly onyŋ sport jurnalisi bolatynyna eşkimniŋ de kümäni joq edi. Oqyǧan-toqyǧany köp. Ädemi söileidi, sözdiŋ mäiegin biledi. Jurfaktaǧy jazuǧa arnalǧan tapsyrmalardy şeberlikpen oryndaidy. «Obşym, oquǧa bala emes, sport ensiklopediiasy tüsipti ǧoi» dedi baǧasyn biletinder. Biraq sol auzynda damyl joq, qolynda qimyl joq «ensiklopediiany» eptegen jalqaulyq qūrtty. Basqalardai tynymsyz bolǧan joq. Redaksiialarǧa şaba bermeidi. Alaş jūrtyn bilegen atalarynyŋ dästürimen aspai-saspai tirşilik etti. Bappen jürip-tūrdy. Tätti arman men tätti ūiqyny qatar alyp jürdi.
Birde jataqhanadaǧy külli student dälizdegi jalǧyz televizordan ataqty «Spartaktyŋ» äldebir şeteldik komandamen jan alysyp, jan berisken oiynyn körip otyrdyq. Janküierlerdiŋ auzynan aq köbik aǧady. Futbol dese işken asyn jerge qoiatyn Talǧat solardyŋ bel ortasynda. Oiynnyŋ aiaqtaluyna nebäri üş minut qaldy. Ümit kütken «Spartak» jeŋilgeli tūr. «Şirkin-ai, Cherenkov şyqsa eken!» – dedi jigitterdiŋ biri. «Spartaktyŋ» aqbereni sol küni zapastaǧy oiynşylardyŋ qatarynda edi. Sol kezde Talǧat: «Endi Cherenkov tügili, Chernenko şyqsa da gol bolmaidy!» – dedi ǧoi... Jūrt futboldy jaiyna qaldyryp, külkige kömildi. Būl äbden şarşaǧan kezde tizgin ūstaǧan, qalt-qūlt etken käri gensek Konstantin Chernenkonyŋ bilik qūrǧan tūsy edi.
Studenttik jyldarynda «Qairattyŋ» birde-bir oiynyn jibermei, stadionnan baryp kördi. Biz – Talǧat, Qairat (Älimbekov) üşeumiz jataqhananyŋ bir bölmesinde tūratyn edik. Qairat ekeumizdiŋ futbolǧa asa qūlqymyz joq.
Bir küni taŋerteŋ ūiqydan tūryp jattyq. Erterek oianǧan Qairat aqyn balkonǧa şyǧyp, temekisin ezuine qystyryp, «Qar jauyp tūr...» dep quanyp, öleŋ örip jür. Sony estigen Talǧat jau tigendei atyp tūrdy. «Ne deisiŋ?! Qar jaudy degenşe qan jaudy deseŋşi. Bügingi «Qairattyŋ» oiyny oiyn bolmaidy ǧoi endi...». Talǧat közi aqşalaŋdap, küiinip jürse, Qairat: «Maǧ-ǧan bär-ri-bir!» – dep şiqyldap küledi...
Sätsiz sūhbattar
Talǧat jurnalistika fakultetine barudy ūiǧarǧanǧa deiin bala bolyp bir maqala jazyp körgen emes. Onyŋ esesine küni-tüni kitap kemirdi. Ruhani tūrǧydan daiyn edi. Jurfakqa qūjat tapsyru üşin jariialanǧan dünielerdiŋ boluy kerektiginen de habarsyz eken. Sony estigen boida ordendi kempir birden audanǧa tartady. Gazet redaksiiasyna keledi. Künde gazettiŋ betin bermeitin ol kisini bäri tanidy. Ilgeride «Jetisu» gazeti bas redaktorynyŋ orynbasary Käkimjan Qazybaevtyŋ özi Qoianköz jailauynda jambastap jatyp, Nūrlyhan apamen äŋgimelesip, keiinnen ülken ocherk jazǧan-dy. «Oibai, apa, neǧyp jürsiz?». «Balam biyl oquǧa barady. Talaby bar, maqalasy joq!». «Boldy, apa, tas qylamyz!». Redaktor būl şaruany öziniŋ orynbasary Hasen Köptileuovke tapsyrady. Hasekeŋ bizdiŋ keiipkerimizdiŋ atynan bes-alty maqalany eki-üş künde jedel jariialap jiberedi. Äjesi de olardy renjitpei, bir qoiyn soiyp, şarap-şalabyn aparyp, joralǧysyn jasap qaitady. Biraq bala ol jyly oquǧa tüse almaidy. Auylǧa kelgen soŋ klubta bolǧan bir konsert turaly şaǧyn habar jazady. Onysy audandyq gazette jaryq köredi. Jurnalistikadaǧy alǧaşqy öz düniesi osy edi.
Jurfakqa tüsken soŋ da maqala jazyp qarq qylǧan joq. Janyǧyp jüretin kurstastaryna erip, «Leninşil jasqa» baryp kördi. Biraq bir-eki närseden meseli qaityp, redaksiiaǧa köp jolamai qoidy. Kino taqyrybyn öte jaqsy biletin. Sekseninşi jyldarda Almatyda iri halyqaralyq kinofestival ötti. Kurstasy Amanǧali Dairabaev ekeui «TASS mälimdeuge ökiletti» filminiŋ rejisseri Vladimir Fokinge jolyǧyp, sūhbat aldy. Biri «Sosialistik Qazaqstanǧa», ekinşisi «Leninşil jasqa» bermek. Būl tünimen otyryp «Rejisser – eŋ qiyn mamandyq» degen sūhbat jazyp, redaksiiaǧa alyp bardy. Ädebiet böliminiŋ qyzmetkeri Jüsipbek Qorǧasbekov sūhbattyŋ jetpegen jerin jetkizip, daiyndap ūsynady. Sonyŋ arasynda aǧa gazetke daiyndalǧan sūhbat jariialanyp ketedi. Bölim meŋgeruşisi Qambar Kereiqūlov: «Mynau keşe şyqqan dünie ǧoi», – dep ysyra salady. Tipti oqymaidy da.
Ekinşi ret sol gazetke taǧy bir sūhbaty ötpei qaldy. Jylda odaqtyŋ 33 üzdik futbolşysy anyqtalatyn. «Qairattyŋ» tarihynda būl tizimge alǧaş ret Vadim Stepanov degen qorǧauşy kirgen. Sodan keiin enip tūrǧan Evstafii Pehlevanididi «Medeuge» arnaiy izdep baryp, sūhbat alǧan-dy. Sport böliminiŋ qyzmetkeri Düräli Düisebaev daiyndap ūsynǧan düniege öziniŋ eŋ jaqsy köretin Seidahmet Berdiqūlov aǧasy «Mūndai jattandy interviudi jariialaudyŋ jöni joq» dep sol qolymen būryştama jazyp qoiypty. Ärine, sūhbatta jattandylyq bary ras edi...
Student kezin tügeldei kitap oquǧa arnady. Keŋestik kinojūldyzdar Almatyǧa kele qalsa, solardy izdep ketedi.
Birde tanymal ärtis Vahtang Kikabidze ekeui qoltyqtasyp, Respublika saraiynyŋ aldynda jarty saǧat jürgeni bar. Ūly gruzin alǧaşqyda mūny bala dep mensinbegenge ūqsaidy. Būl qaptaldasyp qoimaidy. Biraq ör minez Vahtangtyŋ köp biletin kökezu studentpen söilespeske amaly qalmaidy. Gruzin filmderiniŋ jai-japsaryn şemişkedei şaǧyp tūr. Gruziniŋ ne, keŋestik kinonyŋ jaiyn da kinosynşydan artyq bilmese, kem bilmeidi. Tipti özin eldiŋ bärine mälim emes nyspysymen atap, «Buba!» dep qoiady. «Äi, sen ne qylǧan balasyŋ? – deidi Kikabidze, – Jürşi bylai, äŋgimeleseiik!». Sodan tünniŋ bir uaǧyna deiin sūhbat jazdy.Onysyn sabaqqa barmai, qūlqyn säriden tūryp, «Leninşil jasqa» alyp ketip edi, aǧalary: «Baspasöz konferensiiasynda aitylǧan faktiler ǧoi», – dep baspai qoiypty. «Baspasöz konferensiiasyna jolaǧanym joq, özimen jarty saǧat äŋgimelesip keldim», – dese, senbegen. Söitip, qapalanyp otyr eken. Baiǧūsty aiap kettim. Qolymda qarabaiyr aqparat qūraly bar edi: jataqhana qabyrǧa gazetiniŋ redaktory edim. Bir sözin özgertpei jariialap jiberdim. Mäz bolyp qaldy. Keiin bäribir sol Kikabidzege Astanada jolyǧyp, älgi sūhbatyn keŋeitip jariialady.Özi baiau qimyldaityn adamnyŋ osyndai üş sūhbatynyŋ sätsiz boluy jazuǧa degen belsendiligin azaityp jiberdi. Sodan soŋ jazumen emes, oqumen ainalysty. Keide osy sätsizdikteriniŋ özi keiingi sättilikterine jol aşqan sekildi körinedi.
«Är qyzmetke eki ret kelem...»
Bir adamdai jalqaulyǧy bar. Biraq eldiŋ jazǧanyn oqudan jalyqqan joq. Qolyna jaŋa kitap tüsse, jalqaulyǧy jaiyna qalady. Bas almai bitirip tastaidy. Bilim-biligi jaǧynan qatarlastarynyŋ birazyn jolda qaldyrady. Jan balasyna ūqsamaityn bir qasieti bar. Avtoqalamǧa jolamaidy. Ömiri siiamen jazady. Jürgen jerinde qalamūş izdeidi. Qazirgi jurnalister ne ekenin bilmeitin, osydan jarty ǧasyr būrynǧy däuirde jazu äleminiŋ qarajorǧasy sanalǧan äigili on bırınşı qalamūştyŋ jüz danasyn äldeqandai sebeppen saqtap qalǧan qoimadan tauyp alǧan. Sony siiasauytqa malyp alyp, marjandai jazuyn tüzedi.
Änşeiinde künige myŋ ret sürinip-qabynyp jüretin ebedeisiz adamnyŋ siianyŋ bir tamşysyn da tökpeitinine taŋǧalasyŋ. «On bırınşı qalamūşpen tek Mūhtar Maǧauin aǧamyz ekeumiz ǧana jazamyz», – dep küledi. Siiamen jazatyn qalamsaptardan kolleksiia jinaidy. Talǧatta qalamsaptyŋ da, qalamūştyŋ da jeti atasy bar. Köneniŋ sözin söileitin özi sekildi on bırınşı qalamūşty ünemi sürtkiştep, baptap otyrǧanyn köresiŋ. Kompiuteriŋe de, internetiŋe de pysqyrmaidy. Miyndaǧy mälimetin osylardyŋ qai-qaisysyna da aiyrbastamaidy.
Oqu bitire sala özi tuyp-ösken Taldyqorǧanǧa tartyp otyrdy. Sonda praktikada jürgende änşi Tatiana Poltavskaiamen sūhbaty jariialanyp edi. Sonyŋ äseri bolar, mūny oblystyq gazet redaksiiasy tilşilik qyzmetke aldy. Bes jyldan soŋ «Halyq keŋesi» gazetiniŋ Taldyqorǧan oblysyndaǧy menşikti tilşisi bolyp taǧaiyndaldy. Gazet redaksiiasy bas redaktordyŋ orynbasary qyzmetine qaita şaqyrdy. Eki jyldan soŋ «Halyq keŋesiniŋ» sol öŋirdegi tilşisi qyzmetine taǧy keldi. «Halyq keŋesi» jabylyp qalǧan soŋ oblystyq gazetke oralyp, tilşi boldy. Taǧy da orynbasarlyqqa köterildi. Jalpy, Talǧattyŋ jurnalistik qyzmetinde qyzyq bir ürdis bar. Bärine de ekinşi ret qaityp kelu peşenesine būiyrǧan eken. Eki ret tilşi, eki ret menşikti tilşi, eki ret orynbasar...
Keide belgili bir oqiǧalardyŋ bükil ömir jolyŋdy özgertip jiberetin kezi bolady. Bir küni aiaq astynan Taldyqorǧan oblysy jabylyp qalmaǧanda, Talǧat äli künge deiin sol öŋirde jüre berui de mümkin edi. Oblys jabylǧan soŋ, oblystyq gazet te qosa jabyldy. Küni keşe ǧana aidarynan jel esip tūrǧan bas redaktordyŋ orynbasary aiaq astynan jūmyssyz qaldy. Barmaǧan jeri joq. Qalalyq gazetke de, qalalyq radioǧa da bas sūqty. Oryn joq. Qatty qinaldy. Būralyp segiz ai jatty. Şükir, dos-joldastan kende emes edi. Sol joldastarynyŋ biri, naizaǧaiǧa nan pisirip alatyn jūlymyr jurnalist Mūratbek Toqtaǧazin Taldyqorǧanda jatqan jerinen «jūlyp alyp», Astanadan bir-aq şyǧardy. Jaŋa astanamen birge jaŋaryp jatqan «Astana aqşamy» gazeti bas redaktorynyŋ orynbasary bolyp bekitildi.
– Gazettiŋ sol kezdegi bas redaktory Jūmagül Sauhatqa myŋ da bir rahmet! – deidi Talǧat. – Dosymnyŋ bir auyz sözine bola syrymdy bilmese de, synaq merziminsiz qabyldady. Bir-aq şart qoidym. «Qartaŋ äjem bar, soǧan jiberip tūrsaŋyz boldy», – dedim. Jūmagül äpkem sözinde tūrdy. Jylyna tört ret jiberip tūrdy. Keide er adamdardyŋ boiynda kezdese bermeitin iriligin baiqatyp tūratyn būl kisiden köp närse üirendim.
Osy gazet redaktorynyŋ birinşi orynbasary qyzmetine kirisken Janbolat Aupbaevpen bir bölmede segiz ai birge otyrdy. Janbolat aǧasyn janyndai jaqsy köredi. Kädimgidei elikteidi. Ol kisiniŋ taǧdyry qyzyq adamdardyŋ ömirin jazu täjiribesine qanyqty. Sodan soŋ būrynnan beiimi bar osyndai taqyryptarǧa özi de dendep kirise bastady. Jaqaŋnyŋ adamdarmen qarym-qatynasy, tilşilerge tapsyrma beru täsili eşkimge ūqsamaidy. «Ärtürli jaǧdai bolady, eşqaşan eşkimniŋ aryna time, öitkeni adamnyŋ eŋ qymbat närsesi – sol», – dep üiretti aǧasy. Onsyz da qoi auzynan şöp almaityn būl osy keŋesti ünemi qaperinde ūstaidy. Jaqaŋnyŋ jurnalistigi öz aldyna, gazet isiniŋ jai-japsaryn öte jaqsy biledi. «Basylymnyŋ bau-şuyn tartudy Erjūman men Janbolat aǧalarymnan artyq biletin adam joq», – deidi Talǧat. Keiin Jaqaŋnyŋ ornyna kelgen Didahmet Äşimhanov gazetke ötkir minez äkeldi. «Astana aqşamynda» qyzmet isteitin jalaŋ aiaq, jalaŋ tösterdiŋ eşqaisysynyŋ päteri joq edi. On tört oblystyŋ ökili jurnalistik jūmystyŋ körigin qyzdyryp jatatyn.
Talǧat az jazsa da, saz jazady. Äriptesteri: «Būl alpys jol maqala jazu üşin alty kitap oqidy», – dep küledi. Sirek kezdesetin oqiǧalarǧa den qoidy. Qyzyqty taǧdyrlarǧa üŋildi. Şetelderde märtebeli qyzmettiŋ tūtqasyn ūstap otyrǧan qazaqtar turaly jazuǧa qūmartty. Qysqasy, Janbolat aǧasynyŋ jolyn şyndap qudy. KSRO Qorǧanys ministri bolǧan marşal Dmitrii Iаzovtyŋ komandiri, qazaq Şaimūqan Mūqanov aqsaqal turaly jazdy. Keiin Mäskeuge joly tüskende Iаzovtyŋ özine jolyqty. Marşalǧa maqalany körsetipti. D.Iаzov: «Dosyma sälem ait, ol – keremet adam!» depti. Jambyldyŋ jeke därigeri bolǧan Rahymbai Dosymbekov jöninde qalam terbedi.
Osydan bıraz jyl būryn «Liter-Media» kompaniiasyna qarasty «Qazaqstan temirjolşysy» gazetiniŋ bas redaktory äri «Aiqyn» gazeti bas redaktorynyŋ orynbasary bolyp taǧaiyndaldy. Astana biurosynyŋ jetekşisi, saiypqyran jurnalist Saiyn Esmaǧimen birlesip, salalyq basylymǧa biraz jaŋalyq äkeldi. Mektep bitirgenge deiin poiyzǧa būt artyp körmegen būl özi ömiri qyzyqpaityn temirjol boiynan da täuir derekter tapty. Pavlodarǧa baryp, sonda tūrǧan Stalinniŋ vagony turaly jazdy. Kökşetauda ornalasqan medsestralardyŋ älemdegi jalǧyz muzeii jöninde jūrtşylyqqa mälimet ūsyndy. Tanymal filmderge tüsken temirjolşylardy elge tanytty. Kuibyşev mingen «Kadilak» maşinasyn Kökşetaudan tapty. Ärine, aiaq astynan Amerika aşu qiyn. Biraq osyndai tosyn taqyryptardy igeru arqyly özinşe ärı özgeşe jol saldy.
Eŋ jaqsy köretin jurnalisteri – Janbolat Aupbaev, Jarylqap Beisenbaiūly, Tilekqabyl Boranǧaliūly. Osy üş aǧasynyŋ jazǧan düniesi jaryq körse, oqyp şyqqanşa eşteŋede şaruasy bolmaidy. Öz töŋiregine de jastar üiirilip jüredi. Jandos Bädelūly, Aihan Şärip, Tölen Tileubaev, Erenǧaiyp Quataiūly syndy talantty taitūiaq noiandar Talǧat myrzanyŋ şarapatyn molynan kördi.İmandy jurnalistikany ūnatady. Atys-şabysqa, dau-damaiǧa toly taqyryptarǧa üiir keiingi buynǧa tosyrqai qaraidy.
Qiyrdaǧy qazaqtardyŋ qamqorşysy
Jurnalistik saparmen Reseige birneşe ret bardy. Är saparynan oljaly qaitty. Qazaqtan şyqqan tūŋǧyş Olimpiada chempiony Äljan Jarmūhamedovpen bir apta boiy äŋgimelesip, oqyrmandy aty aŋyzǧa ainalǧan basketbolşynyŋ el bile bermeitin derekterine qanyqtyrdy. N.Burdenko atyndaǧy Neirohirurgiia institutynyŋ laboratoriia meŋgeruşisi, medisina ǧylymdarynyŋ doktory, miǧa operasiia jasaudyŋ teŋdesi joq şeberi Dulat Mūhamedjanovty öz halqyna tanystyrdy.
Sankt-Peterburg memlekettik Poliar akademiiasynyŋ rektory Azurget Şäukenbaeva turaly maqalasy külli jūrtty eleŋ etkizdi. Azurget Tarbaiqyzy osy oqu ornynyŋ negizin qalaǧan. Fransiianyŋ būrynǧy Prezidenti Jak Şirakpen jūmys barysynda aralasyp-qūralasyp tūrǧan. Sol eldiŋ «Qūrmetti legion» ordeniniŋ iegeri. Chuvaşiianyŋ Ekonomika ministri Gülmira Taǧaiqyzy Akimovany (tūrmys qūrǧanǧa deiingi familiiasy Äşimbaeva) izdep tapqanyn aitsaŋşy. Onyŋ aty-jönin jol üstinde kezdeisoq bireuden estidi. Sodan al kep izde... Chuvaşiiaǧa telefon soqsa, Talǧattyŋ ministr qūrdasy: «Meni de izdeitin adam bar eken-au!» – dep köŋili bosapty. Gülmiranyŋ Talǧatqa: «Tarihi Otanymmen tabystyrǧanyŋyz üşin alǧys aitamyn!» – dep arnaiy jazǧan haty bar. Keiin ini Talǧat pen aǧa Talǧattyŋ (Düniejüzi qazaqtary qauymdastyǧy töraǧasynyŋ būrynǧy birinşi orynbasary T.Mamaşev) özara mämilesiniŋ arqasynda Azurget Şäukenbaeva men Gülmira Taǧaiqyzy Dünie jüzi qazaqtarynyŋ IV qūryltaiyna delegat bolyp keldi. Ekeui de qazir Talǧatty tuǧan bauyryndai köredi.
Jurnalist qiyrdaǧy qandastaryn izdeuin äli de toqtatqan joq. Bir kezdegi KazGU-diŋ fizika fakultetiniŋ tülegi, bügingi Reseidiŋ biznes-ledii, hatşydan ösip basşy bolǧan Güljan Moldajanova jöninde qalam terbedi. Resei Balet akademiiasynyŋ körkemdik jetekşisi, ataqty Mariia teatrynyŋ prima-balerinasy bolǧan Altynai Asylmūratovany izdep bardy. Osy eldegi ülken äskeri zauytta bas konstruktor bolyp isteitin myqty qazaq bar. Sol jigitpen de jolyqpaq. Jūmysynyŋ bäri qūpiia, sol sebepti äzirge aty-jönin de qūpiia ūstai tūraiyq. Änşeiinde jaǧy sembeitin Talǧat keiipkerlerin qaşan jūrtqa tanystyrǧanşa jarnamalai bermeidi. «Bir küni Mozambikte ministr bolyp isteitin qazaqty tauyp bersem, taŋ qalmaŋdar», – dep äzildeidi. Sondaida bir kezde elektrik bolyp qarq qylmaǧan, beiimi men bilimi jete tūra sport jurnalisi bolu mümkindigi qolynan susyp şyǧyp ketken äriptesim naǧyz öz jolyn endi tapqandai körinedi.
Tbilisi, Talǧat jäne «Kindzmarauli»...
Qyzmetiniŋ qai-qaisysy da eki retten būiyrǧanyn aityp edik qoi. Sonysy keiınırek taǧy da qaitalandy. Talǧat Batyrhan «Astana aqşamy» gazeti bas redaktorynyŋ orynbasary bolyp ekınşı ret taǧaiyndaldy. Äigili on bırınşı qalamūşyn siiasauytyna malyp alyp, jūmysyna kiristi. Basketboldyŋ bäiteregi Äljandy halqymen qaita tabystyrdy. Dürkin-dürkin qalam terbep, Mäskeudi mekendeitin marǧasqaǧa eldiŋ nazaryn audardy. Qoǧamdyq pikirge qūlaq qoiǧan atpal azamattar ataqty sportşyny elge şaqyryp, syi-siiapat körsetti. Talǧattyŋ bastamasymen Äljan Astanaǧa elden şalǧaida jürgen qandastarymyzdyŋ kezdesuine keldi. Būl üş kün boiy qasynda jürdi. Qazir daŋqy dünie jüzine belgili daraboz ūlǧa qazaq jūrtyna birjola qonys audaru jöninde ūsynystar aityla bastady. Äljan aǧasy osynyŋ bärine razy. Öziniŋ belinen keletin Talǧatqa meiirlene qarap, qaita-qaita rahmetin aitty. Student kezinen en taqqan eŋ «ejelgi» keiipkeri Vahtang Kikabidzeni izdep, Tbilisige baryp qaitqanyn aitsaŋşy. Ataqty akterdiŋ şaŋyraǧynda tüstenip, saliqaly sūhbat aldy. Milliondardyŋ jüregin jaulaǧan Mimino maŋdaiy terşip otyryp, şirek ǧasyrdan beri soŋyna «şyraq alyp tüsip jürgen» qazaq jigitine biraz äŋgime şertti. Gürjistannyŋ kez-kelgen auyly turaly azdy-köpti mälimeti bar Talǧatqa yqylasy tüsken seri Vahtang eldiŋ bas susyny – äigili «Kindzmarauli» şarabyn öziniŋ jertölesinen alyp şyǧyp, ata-babasynan kele jatqan jeke müiizqūtysyna qūiyp, bilek aiqastyryp işudi ūsynǧan eken, şarap tügili, syrany simirip körmegen, şölde ösken şüregei sekildi būl at-tonyn ala qaşypty. Sebebi, müiizqūtyny bosatpai işu iisi gruzinniŋ dästürinde joq. Öitkeni būl ydysty tiginen tik qoia almaisyŋ. Jantaiyp, qūlai ketedi. Özgege özin syilatyp üirengen ör minez Kikabidze qazaq işinen kelgen elgezek gruzintanuşyǧa sonda da renjimepti. Ekeui sol joly bilek aiqastyrmasa da, jürek «aiqastyryp» qaitqan siiaqty.
Az jazady, biraq saz jazady. Birde Talǧattyŋ üiinen osydan otyz jetı jyl būryn oǧan özim syilaǧan ädemi bloknotty tauyp aldym. KazGU-diŋ elu jyldyǧyna arnaiy şyǧarylǧan osy bir dünieni universitet orkestriniŋ müşelerine taratyp berip edi. Men ony Talǧatqa tartu ettim. Bylai dep jazyppyz:
«Jyldar öter... Fūmyr jetse:
Būl künderi bizderden joǧalypty än,
Äli talai atady aǧaryp taŋ.
Ol Talǧatqa şal Talǧat ūqsamaidy,
Ne qaldy eken baiaǧy Omarovtan?! –
dep kabinetinde yŋyranyp otyratyn qart jurnalist bolarsyŋ. Sol kezde Almatyny şarlaǧan san izimizdi (maqsatty-maqsatsyz) eske alarsyŋ dep osy bloknotty ūsyndym. 12.12.84». Törtinşi kursta syilaǧan osy bloknotym älı tap-tazasymen tūr eken. «Köŋilimniŋ tazalyǧyndai ǧoi», – deidi özi. Bälkim, būl da onyŋ är söilemin on oilanyp, toǧyz tolǧanyp jazatyn tektiliginiŋ belgisi şyǧar.
Kikabidzege teginnen-tegin üiirsektep jürgen joq. Kino älemin sūmdyq jaqsy köretin. Körmegen kinosy, amandaspaǧan akteri joq. Kez-kelgen kinosynşymen tört saǧat täjikelese alady. Bala kezindegi bir armany kinorejisser bolu edi. Biraq mūny auyl balasynyŋ qoly jetpeitin mamandyq dep eseptedi.
Biraq būl äuletten kinonyŋ auyly alystamaityn siiaqty. Säbi küninen äkesiniŋ äŋgimesin qūlaǧyna qūiyp ösken qyzy Aqbota kinorejisser boluǧa bel budy. Basyndaǧy bilimi qūlaǧynan aǧyp jüretin Talǧattyŋ armanyna ainalǧan biikterdi baǧyndyru üşin aq tūmandy Albionǧa attandy. «Bolaşaq» stipendiiasyn ielengen ol Londondaǧy Sarri universitetiniŋ kinematografiia fakultetinde oqydy. Jüzden jüirik, myŋnan tūlpar şyqqan Aqbota Batyrhan ūlylarǧa ūia bolǧan Ūlybritaniiada ūlyq önerdi igerip, elge qaityp oraldy. Qazır Prezidenttıŋ telekeşenınde qyzmet ısteidı. Bügınde Vengriiada bılım alyp jatqan kışı ūly Şerhan da keleşek kino mamany bolmaq.
Özi jasynan şyǧarmalaryn süiip oqyǧan Oralhanşa aitsaq, Talǧatqa tizginin ūstatpai qoiǧan «Tortai mingen aqboz at» özgeniŋ emes, öz perzentterınıŋ taqymynda ketti... Täubä!
* * *
On bırınşı qalamūştyŋ iesı, bır kezdegı bır auyldyŋ bolbyrlau elektrigı, bügıngı «Egemen Qazaqstan» gazetı bas redaktorynyŋ oily orynbasary Talǧat Batyrhannyŋ alpystyŋ altyn kılemıne aiaq artqan künı qūtty bolsyn!
Bauyrjan OMARŪLY
Ūqsas jaŋalyqtar
